كلمه زكات به معنى پاكى و رشد و نمو و ... آمده است، و مقصود از آن در حقوق مالى اين است كه از سرمايه ها و درآمدها، يعنى محصولات توليدى مثلًا از طريق كشاورزى و دامدارى و هم چنين از سرمايه نقدى كه يك سال بدون اين كه در جريان افتد در تصرف كسى باشد، در صورتى كه به اندازه معينى، حد نصاب برسد، مقدارى از آن به صندوق اسلامى براى مصارف معين شده پرداخت ميشود.
مقدارى كه بايستى پرداخت شود 5/ 2 تا ده درصد در محصولات كشاورزى است، بسته به اين كه محصول ديمى باشد كه زحمت كمترى دارد، يا آبى باشد كه مستلزم مشقت و مخارج بيشترى است.
از سرمايه راكد «طلا و نقره» حدود يك چهلم آن است و در همين حدود است در مورد حيوانات اهلى كه غالباً از گوشت آنها براى خوراك استفاده ميشود.
زكات يكى از پايه‌ها و ستون‌هاى پنج گانه معرفى شده است كه اسلام روى آنها قرار گرفته و استوار است.
«بنى الاسلام على خمس: الصلاة والزكاة والصوم والحج والولاية ...»
در قرآن مجيد از زكات به عناوين گوناگون ياد شده است و عنايت خاصى به آن مبذول گشته، در بسيارى از آيات قرآن زكات را هم رديف با نماز كه از امور اساسى اسلام است نام برده است.
لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ ... «1»
اگر نماز را بپا داريد و زكات بپردازيد و به پيامبرانم ايمان آوريد، و آنان را تقويت و يارى كنيد و به خداوند وامى نيكو دهيد مسلماً گناهانتان را محو ميكنم.
خداوند رسيدن رحمت واسعه خود را بر كسى واجب ميداند كه اهل تقوا و پرداخت زكات باشد.
وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ الَّذِينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ: «2»
و رحمتم همه چيز را فرا گرفته است، بيترديد آن را براى كسانى كه از شرك و كفر و ارتداد و معاصى ميپرهيزند و زكات ميپردازند و به آياتم ايمان ميآوردند مقرر و لازم ميدارم.
عيسى (ع) به عنايت و اذن حق در گهواره سخن گفت و در ضمن سخن گفتن سفارشات خداوند را بر خود برشمرد از جمله:
وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا «3»
خداوند به من تا زندهام سفارش نماز و زكات نموده است.
قرآن در وصف اهل بيتم عليهم السلام ميگويد:
رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ: «4»
مردانى كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نميدارد.
الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ: «5»
آنان كه نماز برپا ميدارند، و زكات ميپردازند.
قرآن نپرداختن زكات را از نشانههاى مشركين و كافران به آخرت ميداند:
وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ (6) الَّذِينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ: «6»
واى بر آنان كه براى خدا شريك قرار ميدهند، آنان كه زكات نميپردازند و به آخرت كافر هستند.
موارد زكات
پس از اعلام وجوب زكات به وسيله آيات قرآن محصولات غذائى گياهى مانند: گندم، جو، خرما، كشمش، و حيوانات مورد استفاده مانند، گوسپند، گاو و شتر، و نيز نقدينه راكد و ذخيره شده پول رائج مانند طلا و نقره مشمول پرداخت زكات شدند.
بديهى است كه با توجه به جامعيت و خاتميت اسلام و نيز با در نظر گرفتن اين كه در آيات قرآنى موارد خاصى به عنوان موارد وجوب زكات ذكر نشده است، اين موضوع تا حصول نتيجه نهائى و رفع محروميتهاى انسانى در هر منطقه و در هر زمانى به صورت متناسب آن عملى خواهد بود، و رهبران واقعى اسلامى مشخصات آن را بيان خواهند كرد.
پيامبر اسلام پس از اين كه آيات مربوط به زكات را براى مردم قرائت كرد مواردى را كه درباره آنها اشاره شد نام برد و بقيه را آن روز از موارد عفو قرار داد، و ميتوان گفت: كه اموال مشمول زكات منحصر به همين چند مورد از منابع درآمد نيست.
مصارف زكات
اموالى كه از طريق زكات جمع آورى ميشود، چنان كه در قرآن آمده است براى مصرف در موارد هشت گانه زير است:
1- به نفع مستمندان
2- درماندگان كه توانائى انجام كار ندارند و از كار افتادهاند
3- اداره امور كسانى كه براى وصول آن فعاليت ميكنند، و نيز تهيه وسائل و نگاهدارى و مقدمات مصرف كردن در راه شايسته و خداپسند
4- جلب آشنائى مردم به اسلام و مقررات آن و علاقه مند ساختن عامه به نظامات اسلامى
5- آزاد ساختن بردگان و اسيران و گرفتاران.
6- پرداخت بدهى بدهكاران و حفظ آبروى ورشكستگان كه توانائى پرداخت بدهى خود را ندارند.
7- در هر راهى كه براى خدا باشد «كه شامل خدمات عامه با تمام وسعت و گسترشى كه دارد ميشود».
8- رسيدگى به امور مسافران و كسانى كه آواره و درمانده شده اند.
به خوبى روشن است كه ميتوان از محل وجوه پرداختى به عنوان زكات، هر اقدامى لازم و مؤثرى را در راه رفع فقر و مسكنت و درماندگى و محروميت و خدمات عامه به تناسب نياز هر جامعه در هر زمان و مكانى انجام داد.
زكات فطره
علاوه بر زكاتى كه به اموال در صورت وجود داشتن شرايط تعلق ميگيرد، يك منبع ساده و عادى نيز براى رفع نيازهاى فردى و اجتماعى در نظر گرفته شده است كه آن را زكات فطرة ميگويند.
زكات فطرة اين است كه هر فرد مسلمان كه توانائى اداره كردن زندگى خود و اشخاص تحت اداره خود را داشته باشد و براى تأمين نيازهاى سالانه خويش نيازى به غير ندارد، مكلف است بابت خود و هر كس ديگرى كه مخارج آنان را به عهده دارد، از افراد خانواده و غير آنان مقدارى از خوراك معمولى يا معادل آن را از نظر قيمت بپردازد.
اين مقدار بابت هر يك نفر حدود سه كيلوگرم است، و راه مصرف آن همان راه مصرف زكات مال است.
خصوصيتى كه اين منبع دارد اين است كه اگر چه بنظر ناچيز ميرسد اولًا مشقتى در آن احساس نميشود، و ثانياً مقرر است كه در روز معينى از سال يكجا جمع آورى شده و پرداخت گردد، تا در رفع نيازمنديهاى متناسب در هر جامعه و محيط و زمان نقش مؤثرى داشته باشد.
پس از تمام شدن ماه رمضان هر سال در شب اول ماه شوال همه كسانى كه تمكن پرداخت اين مقدار ناچيز از ارزاق عامه يا بهاى آن را دارند، آن را حاضر كرده و اول صبح روز اول ماه شوال كه روز عيد فطر است، پيش از اداى نماز عيد آن را پرداخت خواهند كرد.
اين نكته را بايد در نظر گرفت كه: چنانچه با نظم صحيحى در هر محيط از محل كار و قصبه و شهر و كشورى اين منابع جمع آورى شود، و با مطالعات قبلى كه در راه سازندگى و تأمين نيازهاى اساسى مورد استفاده شايسته قرار گيرد، چه نقش سازنده و مؤثرى در بهبود وضع جامعه خواهد داشت، مثلًا در شهرى مانند تهران كه امروز كه اين سطور نوشته ميشود داراى بيش از 12 ميليون جمعيت است، و قوت اغلب آنان برنج يا نان است قيمت سه كيلو برنج كه اكنون نزديك به هفت هزار تومان پول رايج كشور است يا قيمت سه كيلو نان كه قابل توجه است با احتساب ضربدر در دوازده ميليون در يك روز جمع شود چه مشكلى را از جامعه نميتواند حل كند، و چه دردى و نيازى را برطرف نمايد؟! «7»
-----------------------------------------------------------
(1)- مائده 12.
(2)- اعراف 156.
(3)- مريم 31.
(4)- نور 37.
(5)- لقمان 4.
(6)- فصلت 7.
(7)- خطوط اصلى در نظام اقتصادى اسلام 132.
برگرفته از کتاب تفسیر حکیم، نوشته استاد حسین انصاریان
منبع : پایگاه عرفان
