کمتر موضوعی از موضوعات اخلاقی یافت می شود که به اندازه صله رحم و قطع آن در گنجینه معارف اسلامی پیرامون آن سخن به میان رفته باشد و این امر خود نشانگر اهمیت والای این ارزش اجتماعی در نظام ارزشی و هنجاری اسلام است.
مفهوم صله رحم
صله به معنای وصل، و در مقابل دوری کردن و قطع است و در اصطلاح به احسان و اظهار عطوفت و رعایت حال دیگران گفته می شود. رحِم به معنی جایگاه اولاد است و در اصطلاح فقه به معنای مطلق نزدیکان و بستگان می باشد، صله رحم یعنی رسیدگی و احسان به افرادی که با انسان، نسب مشترک داشته باشند؛ مانند عمو، عمّه، دایی، خاله و فرزندان آنها.
در سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام توجه به نزدیکان و خویشان بسیار مهم شمرده شده است.
انواع دوستی با خویشاوندان
« فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ ذَلِکَ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (سوره روم ؛آیه 38) حق نزدیکان و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن. این برای آنها که رضای خدا را می طلبند بهتر است و چنین کسانی رستگارانند.
«بدانید كه یك نفر از شما حقّ روگرداندن از خویشان خود را ندارد آنگاه كه آنان را در فقر و پریشانى ببیند، بر او لازم است با مالى كه به خاطر ماندنش زیاد نمى شود به آنان احسان كند، و كم نمى گردد اگر آن را به مصرف حق برساند.»
از این آیه کریمه قرآن استفاده می شود که، صله رحم آن گاه از مرحله شعار به مرحله عمل می رسد که هنگام نیاز خویشان و نزدیکان تا آنجا که انسان قدرت برآوردن نیازهایشان را دارد دریغ نورزد و این همان صله رحم است. بر خلاف نظر افرادی که صله رحم را تنها دید و بازدید و احوالپرسی می دانند، صله رحم مهر و محبت و صفا و صمیمیت برقرار کردن میان خویشان است که با کمک های متفاوت به اقوام نیازمند می تواند برقرار شود.
امام على علیه السلام در «نهج البلاغه» مى فرماید:
اى مردم! هیچ كس از طایفه و خویشان خود بى نیاز نیست هر چند صاحب مال و دارایى باشد، بدون شك به دست و زبان آنان براى این كه از او دفاع كنند و به یاریش برخیزند نیازمند است، و نزدیكان شخص براى این كه او را به هنگام نبودنش یارى دهند مهم ترین اشخاصند و بهتر مى توانند پراكندگى و گرفتارى او را رفع كنند و در هنگام سختى و پیشامدهاى ناگوار از همگان نسبت به او مهربان ترند، و نام نیكو كه حضرت حق به شخص در میان مردم عطا فرماید بهتر است براى او از ثروت و دارایى كه براى دیگرى به ارث بگذارد.
بدانید كه یك نفر از شما حقّ روگرداندن از خویشان خود را ندارد آنگاه كه آنان را در فقر و پریشانى ببیند، بر او لازم است با مالى كه به خاطر ماندنش زیاد نمى شود به آنان احسان كند، و كم نمى گردد اگر آن را به مصرف حق برساند. هر كس از اقوام خود دست بكشد از آنان یك دست گرفته شده، و از او دست هاى بسیار؛ و آن كه نسبت به اقوامش متواضع باشد و مهربان و همراه، به طور دائم دوستى آنان را به طرف خود جلب خواهد كرد.
امیر المؤمنین علیه السلام مى فرماید:
بر خلاف نظر افرادی که صله رحم را تنها دید و بازدید و احوالپرسی می دانند، صله رحم مهر و محبت و صفا و صمیمیت برقرار کردن میان خویشان است که با کمک های متفاوت به اقوام نیازمند می تواند برقرار شود.
وَ اكْرِمْ عَشیرَتَكَ، فَانَّهُمْ جَناحُكَ الَّذى بِهِ تَطِیرُ، وَ اصْلُكَ الَّذى الَیْهِ تَصِیرُ، وَ یَدُكَ الَّتى بِها تَصُولُ.
اقوامت را گرامى بدار، زیرا آنان براى تو بالى هستند كه به وسیله آن طیران مى كنى، و ریشه اى هستند كه به سوى آنان مى روى، و دستى هستند كه با آن قدرت پیدا مى كنى.
در روایتی دیگر از حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است: « فَمَن آتاهُ اللهُ مالاً فَلْیَصِلْهُ به قَرابتَهُ»
کسی که از سوی خدا ثروتی به دست می آورد باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری کند.
چه نیکوست که انسان از اموال خود، که نه اموال خود، از لطفی که خداوند در حق بنده اش نموده این حق واجب را أدا کند.
حرف آخر
صله رحم را میتوان به انواع گوناگون تقسیم کرد:
1- صله رحم به وسیله جان. مثل از خود گذشتگی حضرت ابوالفضل العباس سلام الله علیه که با نثار جان خویش نسبت به اباعبدالله الحسین علیه السلام و خانواده اش صله کردند. این نوع صله رحم بالاترین نوع صله رحم است.
2- صله رحم به وسیله مال. گاهی در اقوام، افرادی هستند که احتیاجات مالی دارند که ما بایدبا صله مالی به آنها توجه داشته باشیم.
3- صله رحم به وسیله فکر. در مواقعی صله رحم با مشورت و هم فکری در حل مشکلات و تعارضات خویشان محقق می شود.
4- صله رحم به وسیله عطوفت. با خویشانمان هم با زبان هم با قلب مهربان باشیم.
-----------------------------------------------------------------------------
محمد رضا مهدوی کنی، تلخیص از نقطه های آغاز اخلاق علمی، ص ٥٤١
نهج البلاغه، خطبه 23؛ نامه 31؛ خطبه ١٤٢
منبع : تبیان
