سخن طنطاوي جوهري دربارة صحيفه
آيت الله أبوالمعالي سيّد شهاب الدّين مرعشي نجفي - رضوان الله عليه - مي گويد: من نسخه اي از صحيفة شريفه را در سنة 1353 براي مطالعة علاّمة معاصر شيخ جوهري طنطاوي صاحب تفسيرمعروف مفتي اسكندريّه فرستادم . از قاهره خبر وصول صحيفه را براي من نوشت و در برابر اين هدية گرانقدر از من سپاسگزاري نمود، و در تمجيد و تحميد از اين نسخه سخن بسيار گفت تا آنكه گفت :
وَ مِنَ الشِّقَاءِ أنَّا إلَي الآنِ لَمْ نَقِفْ عَلَي هَذَا الاثَرِ الْقَيِّمِ الْخَالِدِ مِنْ مَوَارِيثِ النُّبُوَّةِ وَ أهْلِ الْبَيْتِ. وَ إنِّي كَلَّمَا تَأمَّلْتُهَا رَأيْتُهَا فَوْقَ كَلاَمِ الْمَخْلُوقِ وَ دُونَ كَلاَمِ الْخَالِقِ - الي آخر ما قال .[1]
«و از نگون بختي و محروميّت ماست كه ما تا الآن بر اين اثر استوار جاويدان ، از مواريث نبوّت و اهل بيت واقف نگشته ايم ! و حقّاً و حقيقةً من هر قدر در آن تأمّل و تفكّر نموده ام آن را مافوق كلام مخلوق و مادون كلام خالق يافته ام » - تا آخرگفتارش .
گفتار سيّد عليخان مدني كبير دربارة صحيفه
محقّق عليم و حكيم خبير: سيّد عليخان كبير[2] رحمه الله عليه در كتاب «رياض السّالكين » در معرّفي صحيفة كاملة سجّاديّه چنين مي فرمايد:
وَاعْلَمْ أنَّ هَذِهِ الصَّحيفَةَ الشَّريفَةَ عَلَيْهَا مَسْحَةٌ مِنَ الْعِلْمِ الاءلَهِيِّ، وَ فِيهَا عَبْقَةٌ مِنَ الْكَلاَمِ النَّبَويِّ. كَيْفَ لاَ وَ هِيَ قَبَسٌ مِنْ نُورِ مِشْكَوةِ الرِّسَالَةِ، وَ نَفْحَةٌ مِنْ شَمِيمِ رِيَاض الاءمَامَةِ، حَتَّي قَالَ بَعْضُ الْعَارِفِينَ: إنَّهَا تَجْرِي مَجْرَي التَّنْزِيلاَتِ السَّمَاوِيَّةِ، وَ تَسِيرُ مَسِيرَ الصُّحُفِ اللَّوْحِيَّةِ وَ الْعَرْشِيَّةِ، لِمَا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ مِنْ أنْوَارِ حَقَائقِ الْمَعْرِفَةِ وَ ثِمَارِ حَدَائقِ الْحِكْمَةِ. وَ كَانَ أخْيَارُ الْعُلَمَاءِ وَ جَهَابِذُ الْقُدَمَاءِ مِنَ السَّلَفِ الصَّالِحِ يُلَقِّبُونَهَا بِزَبُورِ آلِمُحَمَّدٍ وَ إنْجِيلِ أهْلِ الْبَيْتِ:.
قَالَ الشَّيْخُ الْجَلِيلُ مَحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ شَهْرَآشُوبٍ فِي «مَعَالِمِ العُلَماءِ» فِي تَرْجِمَةِ الْمُتَوَكِّلِ بْنِ عُمَيْرٍ: رَوَي عَنْ يَحْيي بْنِ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عليه السّلام دُعَاءَ الصَّحِيفَةِ وَ تَلَقَّبَ بِزَبُورِ آلِمُحَمَّدٍ صلي الله عليه وآله وسلّم - انتهي .
وَ أمَّا بَلاَغَةُ بَيَانِهَا وَ بَراعَةِ تبْيَانِها فَعِنْدَهَا تَسْجُدُ سَحَرَةُ الْكَلاَمِ، وَ تَذْعَنُ بِالْعَجْزِ عَنْهَا مَدَارَةُ[3] الاعْلاَمِ، وَ تَعْتَرِفُ بِأنَّ النُّبُوَّةَ غَيْرُ الْكِهَانَةِ وَ لاَيَسْتَوِي الْحَقُّ وَ الْبَاطِلُ فِي الْمَكَانَةِ؛ وَ مَنْ حَامَ حَوْلَ سَمَائِهَا بِغَاسِقِ فِكْرِهِ الْوَاقِبِ رُمِيَ مِنْ رُجُومِ الْخِذْلاَنِ بِشِهَابٍ ثَاقِبٍ.
حَكَي ابْنُ شَهْرَآشُوبٍ فِي مَنَاقِبِ آلِ أبيطَالِبٍ:: إنَّ بَعْضَ الْبُلَغَاءِ بِالْبَصْرَةِ ذُكِرَتْ عِنْدَهُ الصَّحِيفَةُ الْكَامِلَةُ، فَقَالَ: خُذُوا عَنِّي حَتَّي اُمْلِيَ عَلَيْكُمْ مِثْلَهَا، فَأخَذَ الْقَلَمَ وَ أطْرَقَ رَأسَهُ فَمَا رَفَعَهُ حَتَّي مَاتَ. وَ لَعَمْرِي لَقَدْ رَامَ شَطَطاً فَنَالَ سَخَطاً.[4]
«بدانكه : تحقيقاً بر اين صحيفة شريفه اثر بارزي است از علم إلهي ، و در آن رائحه و بوي عطري است از كلام نبوي . و چگونه اين طور نباشد در حالي كه آن شعله اي است از نور مشكوة رسالت و وزش هواي عطرآگيني است از بوي جان پرور باغهاي امامت تا به جائي كه بعضي از عارفان دربارة آن گفته اند: صحيفة سجّاديّه در همان مجراي الهامات و وحيهاي آسماني ، و در همان منهج و مسير صحيفه هائي است كه به صورت لوح از عرش حضرت باري نازل مي شده است ، به جهت آنكه مطالبي كه در آن مندرج مي باشد مشتمل است بر أنوار حقايق معرفت ، و ميوه هاي شيرين باغها و بستانهاي حكمت . و علماء أخيار، و صرّافان و ناقدان قُدَما از پيشينيانِ اهل صلاح به آن لقب زبور آل محمّد داده و انجيل اهل بيت مي گفته اند.
شيخ جليل و بزرگوار محمّد بن علي بن شهر آشوب در «معالم العلماء» در ترجمة احوال متوكّل بن عُمَير ذكر كرده است كه : وي دعاي صحيفه را كه ملقَّب به زبور آل محمّد است ، از يحيي بن زيد بن علي عليه السّلام روايت نموده است . ـ تا اينجا كلام او به پايان رسيد.
و امّا بلاغت بيان و برتري گفتار صحيفه به حدّي است كه : سخنوران ساحر و فصيحان واديبان سحرانگیز بايد در برابر آن به سجده درآيند، و سران و سروران دانشمند از آوردن مثل آن به عجز و ناتواني معترفند و اقرار نمايند كه : نبوّت غير از كهانت مي باشد؛ و حقّ و باطل در يك مرتبه و يكسان نمي باشند. و كسي كه بخواهد در اطراف و جوانب آسمان بلند و درخشان آن گردشي كند و چرخي بزند با فكر ظلماني و انديشة تاريك خود كه داخل در كسوف جهل و خسوف ناداني فرو رفته است ، با تيرهاي خِذلان و سهام نكبت و سرافكندگي روبرو شده ، ستارگان نوراني و متحرّك آسمان علم و شِهاب ثاقِب درايت و معرفتْ او را با تير هلاكت هدف گرفته ، محو و نابود مي گردانند.
ابن شهر آشوب در كتاب «مناقب آل أبي طالب : » حكايت نموده است كه : چون نزد بعضي بلغاء بصره سخن از صحيفة كامله به ميان آمد، گفت : اينك بگيريد از من كه من مثل آن را براي شما املاء و انشاء مي كنم . وي قلم را به دست گرفت و سرش را پائين آورد كه بنويسد؛ ديگر نتوانست سرش را بلند كند تا اينكه بمرد. و به جان خودم قسم ، او در گفتارش افراط نمود و از حقّ بدور افتاد پس سخط إلهي به وي رسيد.»
محدِّث قمّي ؛ چون نقل كرده است كه به صحيفه لقب انجيل اهل بيت و زبور آل محمّد: را داده اند و به آن اُخْتُ الْقُرْآن گفته مي شود، و در دنبالش قضيّة عالم بصري و مردنش را در برابر عجز از امكان آوردن مثل صحيفه ذكر نموده است ، گويد: سيّد محمّد بن علي بن حيدر موسوي در كتاب «تَنْبيه و سَنِ الْعَيْن » در حقّ صحيفة كامله مي گويد: اين همان صحيفة مشهوره اي است كه در دست مردم بسيار يافت مي شود، وَ فِيهَا مِنَ الْبَلاَغَةِ وَ الاءخْباتِ[5] مَا يَقَعُ عَنْ مُعَارَضَتِهِ بِمَا يُقَارِبُهُ إلْيَاسُ. «در آن از بلاغت و از دلبستگي و گرايش و اطمينان و تخشّع به سوي خداوند متعال و انكسار و شكستگي در مقابل او چيزهايي است كه الياس پيامبر از معارضه به آوردن چيزي نزديك به آن (نه عين آن ) سقوط مي كند و از پا در مي آيد.»
زيديّه و اماميّه آن را از رجالشان روايت نموده اند، و ابن حَمْدُون نديم در تذكرة عظيمة مشهوره اش در ميان علماء و ادباء از اهل سنّت و غيرهم بعضي از أدعية آن را ذكر كرده است .
و شيخ عبدالرّحمن مُرشدي در مصنَّف خود كه آن را «بَرَاعَةُ الاسْتِهْلال » اسم گذارده است ، دعاي رويت هلال را از آن نقل نموده است . ـ انتهي كلام صاحب «تنبيه وَ سَنِ العين ».
نقل ابن نديم و عبدالرحمن مرشدي بعضي از أدعيّة صحيفه را
در اينجا مرحوم محدّث مي فرمايد: ابن حمدون نديم ، محمّد بن حسن بغدادي كاتب متوفّي در سنة 563 يا در سنة 608 است ، و عبدالرّحمن مرشدي ، ابن عيسي حَنَفي مُفْتي در مكّه و مقتول در سنة 1037 مي باشد.[6]
ابن شهر آشوب گويد: غزالي مي گويد: اوّلين كتابي كه در اسلام تصنيف گرديده است كتاب ابن جُرَيْح بوده است در آثار، و «حروف التّفاسير» از مجاهد و عطاء در مكّه ، پس از آن كتاب مَعْمَربن راشد صَنْعاني در يَمَن ، سپس كتاب «مُوَطَّأ» در مدينه تأليف مالك بن انس ، بعداً «جامع » سُفيان ثَوْري .
وليكن صحيح آن است كه : اوّلين كسي كه تصنيف نمود در اسلام ، اميرالمومنين عليه السّلام بود كه كتاب الله جلّ جلاله را جمع نمود، پس از وي سلمان فارسي 2، و سپس ابوذرّ غفاري ؛ بعداً أصْبَغ بن نُبَاتَه ، و پس از او عبيدالله بن أبي رافع ، و سپس «صحيفة كامله » از زين العابدين عليه السّلام بوده است .
شيخ مفيد: ابو عبدالله محمد بن محمّد بن نُعْمان بغدادي - رضي الله عنه و قَدَّسَ رُوحَه - مي گويد: اماميّه از عصر اميرالمومنين علي عليه السّلام تا عصر أبو محمّد الحسن العَسكري صلوات الله عليه ، چهار صد كتاب تصنيف نموده اند كه «اُصُولِ ] أرْبَعمِأة [ » ناميده شده است ؛ و اين است معني كلامشان كه مي گويند: أصْل .[7]
و سيّد حسن صدر گويد: طبقة ثانية از مصنِّفين :
الاءمَامُ السَّجَّادُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليه السّلام
اوّل ايشان ، امامشان سجّاد عليّ بن الحسين بن عليّ بن أبيطالب : زين العابدين مي باشد. براي اوست صحيفة كاملة موصوفه به زبور آل محمّد كه آن را از او امام ابوجعفر الباقر و زَيْد شهيد روايت مي كنند.
در اينجا مرحوم صدر، صدر مطلبي را كه ما از ابن شهرآشوب نقل نموديم ، حكايت مي كند[8] و سپس مي گويد:
من مي گويم : صحيفه از متواترات مي باشد، به مثابه قرآن در نزد تمامي فرقه هاي اسلام ، و جميع آنها به صحيفه افتخار مي دارند. و وفات حضرتش در سنة نود و پنجم از هجرت بوده است .[9]
باري قرائت و تلاوت و ممارست و مزاولت بر أدعية كاملة صحيفة سجّاديّه در ميان علماء اعلام و سابقين كه علم را با عمل و تخشّع و ابتهال و تجنّب از هواي نفس امّاره توأم نموده بودند، امري معلوم و معروف بوده است ؛ و در ميان حكماء فلاسفة ذوي مقدار و عرفاء عاليمقام اسلام امري ضروري و لازم به شمار مي آمده است به طوري كه ملازم بودن با صحيفه را همانند قرآن عظيم ، و حفظ أدعية آن را همانند حفظ سور و آيات كتاب إلهي از فرائض و واجبات خود مي شمرده اند؛ و اكتفا به خواندن دعاهاي سطحي و روزمرّه طبق عادت نمي نمودند؛ و أدعية مولانا اميرالمومنين عليه السّلام را كه داراي صبغة خاصّي از توحيد و عظمت و ابّهت بوده است چنانكه از صحيفة سماهيجي ، و صحيفة ثانية نوري پيداست شعار و دِثار خود كرده بودند، و با خواندن و مداومت بر صحيفة سجّاديّه ، راه راز و نياز و ابتهال را به درون خود كشانده ، و سَر و سِرِّي با حضرت ربّ ودود پيدا مي نموده اند؛ و زنگار نفس امّاره و خبيثه و متوجّه به عالم كثرت و تعيّنات اعتباريّه را با آن مي زدوده اند و بالاخره مردمي روشن ضمير و پاكدل و دور از هواي نفس و يا عاري از آن بار مي آمده اند. و چنين افرادي از أعلام علماء بالله و حكماء و عرفاء ستوده و وارسته و از نفس برون جسته و به خدا پيوسته ، نه تنها خودشان را منوَّر مي كرده اند، بلكه تا شعاع وسيعي عالم بشريّت را به طهارت و نزاهت و قداست سوق مي داده اند.
خواب مجلسي اوّل (ره ) دربارة صحيفه
در اينجا به نظر رسيد حكايتي از جدِّ أعلاي مادر پدري خود: محدّث عظيم ، و سالك وارسته ، و اخلاقي كبير مرحوم مجلسي اوَّل - رضوان الله عليه - آورده شود، تا جانها از آن سبْك و منهاج معطّر گردد؛ و با مزاولت و تدبّر و تفكّر در صحيفة امام السّاجدين قبل از نزول در گور، به فكر خودشان بيفتند، و در فكر علاج و چاره اي برآيند! وگرنه سوگند به خدا و مقام عزّت و جلال او كه با اين درسهاي متعارف و معمول حوزوي بدون بررسي و محاسبة نفس و طيّ طريق و منهاج اولياي راستين كه صحيفة سجّاديّه را نصب العين قرار داده و با آن روح خود را صيقل و جلا زده اند، كار از پيش نمي رود و نه خود و نه ديگران تمتّع و بهره اي نخواهند يافت .[10]
امّا حكايت را طبق عين نوشتة مرحوم آيت الله آقا ميرزا محمّد علي مدرسي چهاردهي رشتي در مقدّمة شرح صحيفة خود نقل مي نمائيم : وي شرح صحيفة فارسي خود را بدين مطالب آغاز مي كند:
بسم الله الرّحمنِ الرّحيمِ
الحمد للّه ربّ العالمين و صلّي الله علي سيّدنا محمّد و آله الطّاهرين .
و بعد چنين گويد منقطع از نيل آبادي ، محمد علي بن نصير الجيلاني كه : در سنة يكهزار و سيصد و چهار در ماه رمضان المبارك ، در حرم شريف مرتضوي وقت غروب آفتاب ، جناب سيّد أجلّ أكرم زاهد عابد صَفيّ مُخلص تقي آقا سيّد ميرزاي اصفهاني كه الآن مشرّف به مجاورت مدينة مشرّفه اند، كتاب مشيخة مرحوم آخوند ملاّ محمّد تقي مجلسي (ره ) از براي حقير قرائت مي نمود؛ از جمله شيوخ خود مرحوم شيخ بهائي را ذكر نمود. در أثناء ذكر حالات او حكايتي نقل نمود كه آن حكايت مذكوره را در آن كتاب بعينها به خطّ شريف ايشان در شرح صحيفه ديدم .
مُلَخَّص حكايت آن است كه : مرحوم مجلسي مي فرمايد كه : در أوائل سنّ خود مايل بودم كه نماز شب بخوانم ، لكن قضاء بر ذمّة من بود، به واسطة آن احتياط مي كردم . خدمت شيخ بهائي ؛ عرض نمودم ، فرمودند: وقت سحر نماز قضاء بخوان سيزده ركعت . لكن در نفسم چيزي بود كه نافله خصوصيّت دارد. فريضه چيز ديگري است .
شبي از شبها بالاي سطح خانة خود بين نوم و يقظه بودم ، حضرت قبلة الْبَرِيَّة امام المسلمين حجّة الله علي العالمين عجّل اللهُ فَرَجَه و سَهَّلَ مَخْرَجَه را ديدم در بازار خربزه فروشان اصفهان در جنب مسجد جامع .
با كمال شوق وشعف خدمت سراسر شرافت آن بزرگوارعاليمقدار -عليه الصّلوة و السّلام - رسيدم ، و از مسائلي سوال نمودم كه از جملة آن مسائل خواندن نماز شب بود كه سوال نمودم فرمودند: بخوان !
بعد عرض نمودم : يابن رسول الله صلي الله عليه وآله وسلّم هميشه دستم به شما نمي رسد! كتابي به من بدهيد كه بر آن عمل نمايم !
فرمودند: برو از آقا محمّد تَاجَا كتاب بگير! گويا من مي شناختم او را.
رفتم و كتاب را از او گرفتم ، و مشغول به خواندن آن بودم و مي گريستم . يك دفعه از خواب بيدار شدم ، ديدم در بالاي سطح خانة خود هستم . كمال حُزن و غُصّه بر من روي داد. در ذهنم گذشت كه : محمّد تَاجَا همان شيخ بهائي است . و تاج هم از بابت رياست شريعت است .
چون صبح شد وضو گرفتم و نماز صبح خواندم . خدمت ايشان رفتم . ديدم شيخ در مَدْرَس خود با سيّد ذوالفقار عليّ جُرْفَادِقاني (گلپايگاني ) مشغول به مقابلة صحيفه است .
بعد از فراغ از مقابله ، كيفيّت حال را عرض نمودم . فرمودند: انشاءالله به آن مطلبي كه قصد داريد خواهيد رسيد.
از اينكه مرا متّهم به بعضي از چيزها مي دانست [11] خوشم نيامد از اين تعبير.
آنگه محلّي كه حضرت - عليه الصّلوة و السّلام - را در آنجا ديدم بود، از باب شوق خود را بدانجا رسانيدم ؛ در آنجا ملاقات نمودم آقا حسن تَاجَا را كه مي شناختم . مرا كه ديد گفت : مُلاَّ محمّد تقي ! من از دست طلبه ها در تنگ هستم . كتاب از من مي گيرند پس نمي دهند. بيا برويم در خانه بعضي از كتب كه موقوفة مرحوم آقا قدير هست ، به تو بدهم !
مرا برد. در آنجا بر دَر اطاق ، در را باز نمود، گفت : هر كتابي كه مي خواهي بردار دست زدم و كتابي برداشتم . نظر نمودم ديدم كتابي است كه حضرت حجّة الله روحي فداه ديشب به من مرحمت فرموده بودند. ديدم كه صحيفة سجّاديّه است مشغول شدم به گريه و برخاستم .
گفت : ديگر بردار! گفتم : همين كتاب كفايت مي كند.
پس شروع نمودم در تصحيح و مقابله و تعليم مردم . و چنان شد كه از بركت كتاب مذكور، غالب اهل اصفهان مستجاب الدَّعوة شدند.[12]
مرحوم مغفور مجلسي ثاني مي فرمايد: كه چهل سال در صدد ترويج صحيفه شد. و انتشار اين كتاب به واسطة آن مرحوم شد كه الآن خانه اي نيست كه صحيفه در آن نباشد.
اين حكايت داعي شد كه شرح فارسي بر صحيفه بنويسم كه عوام بلكه خواص از آن منتفع شوند.[13]
تواتر صحيفة كاملة سجّاديّه
صحيفة كاملة سجّاديّه از متواترات مي باشد؛ و مانند نسبت كتاب «كافي » به كليني ، و «تهذيب » به شيخ طوسي ، كه از متواترات است و در آن محلّ شبهه و ترديد نيست ، نسبت اين صحيفة الهيّه به حضرت امام سيّد السّاجدين زين العابدين علي بن الحسين بن علي بن أبيطالب - عليهم أفضل الصّلوة و أكمل التّحيّه و السّلام - چنين است .
علماء أعلام و محدّثين عظام ما از زمان حضرت باقر عليه السّلام تا به حال آن را يداً بِيَدٍ و لساناً عن لسانٍ و كتابةً عن كتابٍ روايت نموده اند؛ و در هر دوره و زمان تواتر داشته است ، و همان طور كه خواهيم ديد نسبت جهالت يا ضعف به بعضي از راويان آن كه در مفتتح صحيفة مكتوبه و مطبوعه هاي فعلي وارد است أبداً ضرري بدان نمي رساند. چرا كه اين سند مانند ضَمّ الحَجَر علي جنب الانسان است كه بدون آن هم انسانيّتش كامل ، و با وجود آن هم چيزي بر آن افزوده نمي گردد. جائي كه أدعية صحيفه از زمان معصوم تا به حال به تواتر متّصل و منسجم بوده باشد، لو فرض كه اين سند هم در ميان نبود، نبود.
پاورقي:
[1] - «صحيفه سجّاديّه » با مقدّمة آية الله مرعشي طبع سنة 1369، هجريّة قمريّه و ترجمة دانشمند شهير آقاي سيد صدرالدين بلاغي ، از نشريّات دارالكتب الاسلاميّة شيخ محمّد آخوندي ، ص 37 و ص 38. و بقية گفتار علاّمه جوهري طنطاوي اين است كه : از ايشان سوال مي كند كه آيا تاكنون كسي از علماء اسلام شرحي بر آن نوشته است ؟! و آية الله مرعشي در پاسخ نامة او شارحيني را كه مي دانستند نام مي برند و كتاب «رياض السّالكين » تأليف سيد عليخان را به ايشان تقديم مي دارند، و معظّم له در جواب مي نويسد كه : من مصمّم وآماده ام كه بر اين صحيفة گرامي شرحي بنويسم . (پايان )
باري چون متن دو نامة طنطاوي به آية الله مرعشي بسيار جالب و حائز اهميّت مي باشد، سزاوار است ترجمة متن آن دو نامه را كه به قلم محقّق دانشمند سيد صدرالدّين بلاغي در صفحات 249 تا 252 از همين شرح صحيفه وارد است در اينجا بازگو نمائيم :
ترجمة نخستين نامة علاّمه و مفسّر بزرگ مرحوم شيخ طنطاوي جوهري از أعلام علماء اهل سنّت در باب صحيفه :
قاهره 19 ربيع الاوّل سال 58، 9 مه 39 جماعت اخوّت اسلامي متشكّل از همة كشورهاي اسلامي ، قبة الغوري خيابان المعزّالدين للّه حضرت استاد علامه حجّت أبوالمعالي نقيب الاشراف سيد شهاب الدّين حسيني مرعشي نجفي ، نسّابة خاندان رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم، كه خدا او را محفوظ دارد: سلام و رحمت و بركات خدا بر شما باد! نامة گرامي مدّتي پيش به ضميمة كتاب صحيفه از كلمات امام زاهد اسلام : علي زين العابدين بن امام حسين شهيد، ريحانة مصطفي رسيد. كتاب را با دست تكريم گرفتم و آن را كتابي يگانه يافتم كه مشتمل بر علوم و معارف و حكمت هائي است كه در غير آن يافت نمي شود. حقّاً كه از بدبختي است كه ما تاكنون به اين اثر گرانبهاي جاويد از ميراث هاي نبوّت و اهل بيت دست نيافته ايم . من هر چه در آن مطالعه و دقّت مي كنم مي بينم كه آن بالاتر از كلام مخلوق و دون كلام خالق است . راستي چه كتاب كريمي است ! خداي شما را در برابر اين هديه بهترين پاداش بخشد و به نشر علم و هدايت موفّق و مويّد بدارد. و شما سزوار اين كاريد. طنطاوي جوهري
ديگر آنكه آيا كسي از علماي اسلام اين كتاب را شرح كرده ؟! و آيا چيزي از آن شروح نزد شما يافت مي شود يا نه ؟! در پايان دوام شما را از كرم خداي تعالي اميد دارم . جوان فاضل هندي سيد محمّد حسن أعظمي ، منشي كل جماعت اخوّت ، سلام و تحيّت به شما مي فرستد.
ترجمة دومين نامة علاّمه و مفسّر عاليمقام مرحوم شيخ طنطاوي جوهري از أعلام علماء اهل سنّت در باب صحيفه : جماعت اخوّت اسلامي متشكّل از همة كشورهاي اسلام قبّة الغوري خيابان المعزالدّين للّه
حضرت علاّمه استاد حجّت بارع و نقيب أشراف و نسّابة خاندان رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم سيد شهاب الدّين حسيني مرعشي نجفي دامت أيّامه .
سلام و رحمت خدا بر شما باد! نامة شريف به ضميمة كتاب «رياض السّالكين » در شرح صحيفة امام زين العابدين علي بن الحسين السِّبط ، تأليف علاّمه سيد علي بن معصوم مَدَني و صاحب كتاب «سلافة العصر» و كتابهاي ديگر، كه در باب خود از كتب بي نظير بود رسيد، و من آن را به دانشمند فاضل سيد محمّد حسن اعظمي هندي منشي كلّ جماعت اخوت اسلامي تسليم كردم و او آن را به عنوان هدية شما به من و هدية من به جمعيت ، در كتابخانة جمعيّت گذاشته ، تا نفعش دائمتر و شاملتر و عمومي تر باشد. و جمعيّت اخوت اسلامي خوشوقت خواهد شد كه از كتبي كه در كشور شما يافت مي شود برايش بفرستيد، زيرا اين جمعيّت از همة مذاهب اسلامي تشكيل شده و من به حول و قوّه خداي تعالي آماده و مجهّزم كه انشاء الله شرحي بر اين صحيفة گرامي بنويسم . در پايان تحيّات و سلامم را بپذيريد! مخلص ، طَنْطاوي جوهري .
[2] - سيد عليخان مدني شيرازي از اعلام علماء تشيّع و مفاخر شيعه است و كمتر كسي به جامعيّت وي يافت مي شود. وي از نوادگان حضرت سيد محمّد پسر حضرت زيد شهيد مي باشد. ترجمة احوال او در بسياري از كتب آمده است . وي داراي غديريّه اي است بسيار غرّاء كه با
سَفَرَت اُميمةُ لَيلةَ النَّفْر ِ كالبَدْر أو أبْهَي من الْبَدْرِ
شروع مي شود. (علاّمة اميني 42 بيت از آن را آورده است و در تعليقه گويد: اين ابيات را از ديوان خطّي او كه بالغ بر 61 بيت مي گردد، نقل كرده ايم . ) و حقّاً در سرودن اين شعر اعجاز كرده است . ما احوال وي را در اينجا به طور خلاصه از ج 11، ص 344 تا ص 353 كه علاّمة اميني در «الغدير» ذكر نموده است مي آوريم : تأليفات او به هجده كتاب بالغ مي گردد. وي در مدينة منوّره شب شنبه 15 جمادي الاولي سنة 1052 متولّد شد و به تحصيل علم پرداخت تا آنكه در سنة 1068 به حيدرآباد هجرت كرد و به تأليف كتاب «سُلافة العصر» در سنة 1081 شروع نمود و چهل و هشت سال در هند اقامت كرد همان طور كه معاصر او در «نسمة السّحر» ذكر نموده است . او در حضانت پدر طاهر و پاكش بود تا اينكه پدر در سنة 108 2 ( شيخ نوري در «مستدرك » سنة 1066 ضبط نموده است و در آن تصحيف است . )رحلت كرد و سيد علي به شهر برهانپور نزد سلطان اورنگ زيب انتقال يافت و وي او را سرلشگر بر يكهزار و سيصد سواره نظام كرد و به او لقب خان داد و هنگامي كه سلطان به شهر احمد نگر رفت او را محافظ و نگهبان اورنگ آباد نمود. و مدّتي در اينجا بماند و پس از آن سلطان او را والي لاهور و توابعش نمود و سپس ولايت ديوان برهانپور به او تفويض شد، و چندين سال در آنجا منصب زعامت به عهدة او بود. و در سنة 1114 در لشگر پادشاه هند بود. و پس از آن استعفا داد و حجّ بيت الله الحرام را بجاي آورد و مشهد حضرت رضا عليه السلام را زيارت نمود و در زمان سلطان حسين صفوي در سنة 1117 وارد اصفهان شد و چندين سال در آنجا اقامت كرد و سپس آنجا را ترك نموده و به سوي شيراز رهسپار شد و رحل خود را در آنجا افكند در حالي كه زعيم و مدرّس مفيدي بود. و در شهر ذوالقعدة الحرام سنة 1120 رحلت كرد و در حرم شاه چراغ احمد بن الامام موسي بن جعفر : در كنار جدّش غياث الدّين منصور صاحب مدرسة منصوريّه دفن شد. او در مدح امام اميرالمومنين عليه السلام قصيده اي بيست بيتي سروده است كه در ديوان خطّي وي موجود و مطلعش اين است :
أميرالمومنين فَدتك نفسي لنا من شأنك العجب العجاب
و چون از حجّ بيت الله الحرام مراجعت كرد و با حجّاج بيت الله وارد نجف اشرف شد قصيده اي نغز و آبدار در مدح اميرالمومنين عليه السلام سرود كه چند بيت اوّل در مدح نجف اشرف است و مجموعاً سي و هفت بيت مي باشد و مطلعش اين است :
يا صاح هذا المشهد الاقدس قَرَّت به الاعين و الانفس
و تمام اين قصائد را در كتاب «الغدير» حكايت نموده است .
[3] - كذا، و الصواب : مَدارِهُ. و المداره : جمع المدره : السيّد و زعيم القوم .
[4] - «رياض السّالكين » طبع رحلي سنگي سنة 1334، ص 5. و طبع حروفي جامعة مدرسين قم ، ج 1، ص 51.
[5] - الاءخباتُ الي الله : الاطمئنان اليه تعالي و التَّخشّع أمامه .
[6] - «سفينة البحار»، ج 2 ص 16 مادّة ص ح ف .
[7] - «مَعالِم العُلَماء» طبع دوم نجف اشرف ص 2 و ص 3.
[8] - و قبل از مرحوم صدر، آية الله سيد عليخان شيرازي در «رياض السالكين » از طبع سنگي رحلي سنة 1334 در ص 13 و از طبع حروفي وزيري ج 1 ص 100 تمام مطالب ابن شهرآشوب را بر ردّ غزالي ذكر فرموده است .
[9] - «تأسيس الشِّيعة لِعلوم الاءسلام » ص 284.
[10] - اين حكايت طبق خطّ مجلسي اوّل به نقل مجلسي دوم ، به طوري كه در ج 110 از «بحارالانوار» طبع حروفي كتاب «الاجازات » در شمارة 41 صورت اجازة علامه محمّد تقي مجلسي از شيخ بهاءالدّين عامِلي آمده است و از ص 51 تا ص 61 را استيعاب نموده است آن است كه : در ص 60 مي فرمايد: و عمده در اين مطلب آن بود كه من در اوائل بلوغ يا پيش از آن طالب قرب به سوي خدا بودم با تضرّع و ابتهال . پس در رويا صاحب الزمان و خليفة الرّحمن صلوات الله عليه را ديدم و از وي از مسائلي كه براي من مشكل شده بود سوال نمودم و پس از آن گفتم : يابن رسول الله ! براي من پيوسته در حضور شما بودن امكان ندارد. مي خواهم به من كتابي عنايت كنيد تا طبق آن عمل نمايم .(1*) پس او به من صحيفه اي كهنه را داد. چون بيدار شدم آن صحيفه را در كتب وقفي مرحوم مبرور آقاغدير يافتم و آن را گرفتم و بر شيخ بهاءالدّين محمّد خواندم و صحيفة خودم را از روي آن صحيفه نوشتم و مرّات عديده آن را با نسخه اي كه شيخ شمس الدين محمّد صاحب الكرامات جدّ پدر شيخ بهاء الدين محمّد آن را نوشته بود مقابله كردم . و شيخ شمس الدين گفته بود: من اين صحيفه را از نسخه اي كه به خطّ شهيد 2 بود نوشتم . و شهيد گفته بود: من آن را از نسخه اي كه به خطّ سديدي بود نوشته ام . و سديدي گفته بود: من آن را از نسخه اي كه به خط علي بن سكون بود نوشته ام و آن را با نسخه اي كه به خط عميدالرّوساء بود و با نسخه اي كه به خطّ ابن ادريس بود مقابله كرده ام . و به بركت مناولة صاحب الزمان صلوات الله عليه نسخة صحيفه در جميع بلاد اسلام انتشار پيدا نموده است مخصوصاً اصفهان چرا كه كمتر خانه اي يافت مي شود كه در آن صحيفه هاي متعدّدي نباشد. و اين انتشار دليل بر صحّت رويا مي باشد و الحمد لله ربّ العالمين علي هذه النعمة الجليلة .
(1*) شيخ محمّد باقر بهبودي در تعليقه گويد: رجوع كن به نسخة اصلي كه در آن محمّدتقي مجلسي با خطّ خود مطالب زير را نوشته است و آن را خاتمه داده است : پس حضرت به من فرمود: من براي تو آن كتاب را فرستادم ] آن را نگرفته اي ؟! گفتم : نه ! [ آن كتاب نزد مولانا محمّد تاج فرح مي باشد. آن را از او دريافت كن ! من از حضرت وداع كردم و رفتم تا آن را از آن كس كه به او داده بود بگيرم . و گويا او مرد معروفي در نزد من بود. چون به او رسيدم گفت : تو را صاحب الامر فرستاده است ؟! گفتم : آري ! وي به من كتابي را داد و من آن را گرفتم و بازگشتم تا ملازم آن كتاب بوده باشم . در اينجا از خواب بيدار شدم و كتاب را با خود نديدم پس شروع كردم با خودم گريه و زاري نمودن . و رفتم نزد شيخ بهاءالدّين محمّد ؛ . ديدم وي را كه به تدريس صحيفه اشتغال دارد. چون قرائتش به پايان رسيد. داستان را بر او معروض داشتم و همين طور گريه مي كردم . شيخ گفت : اين واقعه ، واقعه اي است كه نظير ندارد. و اعطاء كتاب عبارت است از دادن علوم ربانيّة حقيقيّه ! براي تو باد بشارت أبدالآباد. در اينجا مجلسي اوّل خاتمه داده است مطلب را و روياي خود را به طور خلاصه بازگو كرده است ، و گفته است : فأعطاني صحيفةً عتيقةً -الخ فتدبّر.
[11] - آخوند ملاّ محمّد تقي مجلسي متّهم به تصوّف بود. (منه ) اين تعليقه از مرحوم شارح مدرّسي مي باشد.
[12] - مرحوم استاد سيد محمّد مشكوة در مقدّمة صحيفه اي كه به قلم محقّق عاليقدر: سيد صدرالدّين بلاغي ترجمة فارسي شده است و در سنة 1369 هجرية قمريه توسّط دارالكتب الاسلاميّة ، به طبع رسيده است ، در ص 22 تا ص 25 نيز شرح و حكايت اين مكاشفه را از علامه مجلسي أوّل در كتاب «مشيخة الفقيه » بيان مي كند و مي گويد: اين طريق از روايت ، صحيفه را شفاهاً و بلاواسطه از حضرت صاحب الزّمان روايت كردن مي باشد. مطالب او مانند حكايت مدرّسي چهاردهي است كه در متن ذكر كرديم و در چند جا با مختصر تغيير در عبارت ايفا مي نمايد كه آنها از اين قرار است : 1- در ذهنم خطور كرد كه : مقصود حضرت از مولانا محمّد شيخ محمّد مدرّس است كه در ذهن من بود. 2- شيخ فرمود كه : در تعبير اين رويا تو را به علوم الهي و معارف يقيني بشارت داده اند ولي دل من از اين بيان آرام نگرفت . 3- چون به آقا حسن تاجا سلام كردم مرا ندا داد و گفت : كتابهاي وقفي كه نزد من است غالب طلاب كه آن را مي گيرند به شروط وقف عمل نمي كنند ولي تو به آن شروط عمل مي كني . بيا و اين كتابها را ببين و هر كدام را كه لازم داري بردار! 4- گفتم همين كتاب بس است و از آنجا به نزد شيخ محمّد مدرس مذكور رفتم و به مقابلة آن نسخه با نسخه اي كه جدّ پدرش از روي نسخة شهيد نوشته بود شروع كردم . و نسخه اي كه حضرت صاحب عليه السلام به من مرحمت فرموده بود نيز از روي خطّ شهيد (ره ) نوشته شده بود. (پايان )
در اينجا سيد محمّد مشكوة مي گويد: و براي من هم در خصوص صحيفه ، قضيّة غريبي اتّفاق افتاده كه از ترس طول سخن از ذكر آن خودداري مي كنم .
[13] - شرح صحيفة سجّاديّه آية الله مدرسي چهاردهي از منشورات المكتبة المرتضويّة ص 1 تا ص 3.
