اسناد و مشايخ راويان «صحيفه ي کامله»
مقدمه
صحيفه ي کامله، نام مجموعه ادعيه ي امام علي بن الحسين (ع) است که به طرق مختلف، از آن حضرت روايت شده است.
اين کتاب که در بين دانشمندان اسلامي به «زبور آل محمد» و «انجيل اهل بيت» موسوم گشته [1] از اولين کتابهايي است که در دوره ي اسلامي تأليف شده [2] و به واسطه ي داشتن مضامين بلند و همچنين انتسابش به امام سيد الساجدين (ع) از شهرت بسزايي برخوردار گشته است.
در قرون مختلف اسلامي بسياري از دانشمندان و راويان، با اسناد متصل به نقل و روايت صحيفه ي کامله مبادرت کرده اند. تعداد اين اسناد را علامه محمدتقي مجلسي، بالغ بر هزاران هزار مي داند [3] و مي گويد که متجاوز از ششصد طريق عالي نقل آن را در آثار خود، گزارش کرده است.
در ميان اين راويان، دانشمندان و مشايخ بزرگي بوده اند که حلقه ي واسط و شيخ المشايخ اين راويان به شمار مي آيند و با سلسله ي سند و طريق روايت ويژه، صحيفه را روايت کرده اند. کثرت طرق و مشايخي که در دوره هاي مختلف به نقل و روايت اين کتاب پرداخته اند، بي نظير است و هيچ کتاب ديگري را نمي شناسيم که مشايخ و محدثان بزرگ، چنين اهتمامي به نقل و روايت آن معمول داشته باشند. اين امر، به گونه اي است که طرق روايت مشايخ در نقل صحيفه ي کامله، به حد تواتر رسيده و بسياري از علماي رجال و حديث، بدان شهادت داده اند. از جمله ي اين علما، فيلسوف، محدث و فقيه فرزانه سيد محمد باقر، معروف به ميرداماد (م)، اسانيد طرق مشايخ را در روايت صحيفه ي کامله، متواتر مي خواند [4] .
در ذيل اسناد و مشايخ راويان صحيفه ي کامله مي آيد و طرق نقل آنها را ذکر مي شود:
محمد بن وارث (قرن 3 و 4)
محمد بن الوراث، از مشايخ بزرگ اواخر قرن سوم هجري است و ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه (م 368 ق)، از وي حديث نقل کرده است. [5] محمد بن الوارث، به نقل از حسين بن اشکيب، کتابهاي «الرد علي من زعم أن النبي (ص) کان علي دين قومه» و «الرد علي الزيدية» را براي ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه روايت کرده است؛ [6] و حسين بن علي اشکيب، شيخ و استاد محمد بن الوارث و از اصحاب امام هادي [7] و امام عسکري [8] و شخصي عالم، متکلم و مصنف بوده است و شيخ طوسي، در حق وي مي نويسد که او فاضل جليل، متکلم فقيه، صاحب تصانيف، لطيف الکلام و جيد النظر بود. [9] .
محمد بن الوارث، صحيفه ي سجاديه ار از حسين بن اشکيب و او از عمير بن متوکل و او از پدرش متوکل بن هارون و او از امام صادق (ع) روايت کرده است. [10] اين طريق را «عالي السند» مي گويند؛ زيرا به واسطه هاي اندک از امام روايت مي شود.
[11] .
ميرزا عبدالله افندي (م 1130 ق)، صاحب کتاب «رياض العلماء» که از دانشمندان کتابشناس و رجاليان معروف و از شاگردان علامه مجلسي است، مي نويسد: نسخه ي عتيقه اي از صحيفه، به روايت محمد بن الوارث و به خط ابن مقله (م 328 ق)، خطاط نامدار عصر عباسي، مشاهده کرده است. [12] .
ابن همام (م 336 ق)
ابوعلي محمد بن همام بن سهل اسکافي، از راويان قرن چهارم هجري است. نجاشي درباره ي او مي نويسد: شيخ اصحاب ما و متقدم ايشان است. در سال 258 ق، به دعاي امام حسن عسکري (ع) به دنيا آمد. منزلتي عظيم داشت؛ کثير الحديث بود و کتابي به نام «الأنوار في تاريخ الأئمة (ع)» دارد. وي در سال 336 ق، در گذشت. [13] .
شيخ طوسي نيز در توصيف او مي گويد:
يکني أبا علي، جليل القدر، ثقة، له روايات کثيرة أخبرنا بها عدة من أصحابنا عن أبي المفضل [14] .
محمد بن همام، راوي صحيفه است و آن را از علي بن مالک روايت مي کند. شيخ طوسي مي نويسد:
علي بن مالک روي عنه ابن همام دعاء الصحيفة. [15] .
در بين راويان حديث، دو تن با کنيه ي ابن همام شناخته مي شوند: اول، محمد بن همام که توصيف نجاشي و طوسي را از وي آورديم. دوم، اسماعيل بن همام که از اصحاب حضرت رضا (ع) است و نجاشي درباره ي او مي نويسد: خودش و پدرش و جدش ثقه اند. [16] .
ملا محمد تقي مجلسي، راوي علي بن مالک را اسماعيل بن همام دانسته و پس از نقل روايت بعضي از افاضل از صحيفه ي کامله، مي نويسد: شيخ و نجاشي با اسانيد فراوان خود، از احمد بن محمد بن عيسي، از ابن همام، از علي بن مالک، صحيفه ي کامله را روايت مي کنند و جلالت قدر ابن عيسي و اسماعيل بن همام، بر جلالت قدر علي بن مالک نيز دلالت دارد. ابن همام، رواي امام رضا (ع) ثقه، جليل القدر و عظيم الشأن است. [17] .
اما به دلايل زير، راوي علي بن مالک، محمد بن همام است و نه اسماعيل بن همام:
1 - شيخ طوسي، نام علي بن مالک رادر باب «من لمن يرو عنهم» آورده است. بنابراين، وي از اصحاب ائمه نبوده است؛ حال آنکه اسماعيل بن همام از اصحاب حضرت رضا (ع) است و روايت او از علي بن مال، غيرممکن و بي فايده است.
2 - صحيفه ي سجاديه ي به روايت علي بن مالک، به طرز معجزه آسايي در سال 1348 ش، هنگام اجراي طرح توسعه ي حرم رضوي از زير خاک قبه ي مبارک استخراج گرديد و هم اکنون جزو ذخاير نفيس کتابخانه ي آستان قدس رضوي است و به شماره ي 12405 از آن نگهداري مي شود. تاريخ کتابت آن، 416 قمري، و نام کاتب آن، حسن بن ابراهيم زامي است. سلسله ي مزبور چنين است: بندار بن يحيي، از ابوالحسن محمد بن يحيي، از ابو علي محمد بن همام سهل اسکافي، از علي بن مالک، از احمد بن عبدالله، از محمد بن صالح، از عمير بن متوکل بن هارون.
متوکل بن هارون مي گويد:
يحيي بن زيد را پس از شهادت پدرش، در حالي که به جوانب خراسان مي رفت و ملاقات کردم... آنگاه صحيفه ي کامله را به من داد که ادعيه ي امام علي بن الحسين (ع) در آن بود. [18] .
چنانکه ملاحظه مي شود، نام راوي علي بن مالک، به صراحت در اين نسخه ي، ارزشمند و قديمي، ابوعلي محمد بن همام بن سهل اسکافي ذکر شده است.
نکته ي مهم ديگري که از نسخه ي آستان قدسي رضوي برمي آيد، طريق علي بن مالک به عمير بن متوکل است. اين طريق، در کتابهاي «رجال» نجاشي «فهرست» و «رجال» شيخ طوسي ذکر نگرديده است. شيخ طوسي نيز گرچه در «رجال» خود به روايت ابن همام از علي بن مالک اشاره مي کند؛ اما طريق روايت او را که احمد بن عبدالله از محمد بن صالح از عمير بن متوکل بوده، ذکر نکرده است. [19] .
کاتب، در پايان نسخه ي مذکور، سال کتابت و تاريخ آن را چنين مرقوم کرده است:
انتهاء المأثور من الدعوات، عن زين العابدين و حافد سيد الخلائق أجمعين علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب، خاتم الخلفاء الراشدين، و الصلوة علي محمد و آله الطيبين و کتبه الحسين بن ابراهيم بن محمد الزامي في شوال سنة ست عشرة و أربع ماة. غفرالله و لوالديه و لجميع المؤمنين و المؤمنات. [20] .
اين نسخه، در سال 1371 ش، جزو سلسله انتشارات آستان قدس رضوي و با تحقيق استاد کاظم مدير شانه چي در 187 صحفه و در قطع وزيري به طبع رسيده است. چاپ ديگري از اين نسخه، در مطبعة الشام و با تحقيق سيد احمد فهري در 236 صحفه به قطع رقعي به انجام رسيده است.
ابن طيالسي (ق 4)
ابو يعقوب احمد بن عباس نجاشي صيرفي، معروف به ابن طيالسي، از مشايخ تلعکبري (م 385 ق) است و وي در سال 335 ق، از ابن طيالسي، حديث شنيده است. [21] شيخ طوسي در باب «من لم يرو عن الأئمة (ع)» مي نويسد: ابن طيالسي «دعاي کامل» را که نام ديگر «صحيفه ي کامله» است، روايت کرده است. [22] .
ملا محمد تقي مجلسي، در اسناد روايت خود از صحيفه ي سجاديه، مي نويسد:
ابو يعقوب ابن طيالسي، صحيفه ي کامله را درسال 335 ق، با اسناد خود از يحيي بن زيد روايت کرده است.
محمد بن بحر شيباني (قرن چهارم)
محمد بن بحر رهني کرماني نرماشيري شيباني، از مشايخ قرن چهارم هجري و معاصر شيخ صدوق (381 ق) است. کتابهاي چندي در فقه و کلام، «کتاب البدع»، «کتاب التقوي»، «کتاب الاتباع و ترک المراء في القرآن»، «کتاب البرهان» و «کتاب القلائد» تأليف کرده است. [23]
محمد بن بحر شيباني، صحيفه ي کامله را روايت کرده و کتابشناس و رجالي معروف، ميرزا عبدالله افندي، نسخه اي از آن را ملاحظه کرده و در کتاب «الصحيفة الثالثة» از آن ياد مي کند. [24] .
هارون بن موسي تلعکبري (م 385 ق)
ابو محمد هارون بن موسي بن احمد بن سعيد تلعکبري، شيخ مشايخ اماميه است. شيخ طوسي درباره ي وي مي نويسد:
جليل القدر، عظيم المنزله، واسع الروايه، عديم النظير و ثقه است.
علامه حلي نيز در توصيف او مي گويد:
وجه اصحابنا معتمد عليه لا يطعن عليه في شي ء. [25] .
نجاشي درباره ي او مي نويسد:
وجه اصحاب ما بود و معتمد همه. هيچ طعني بر او وارد نشده است. من به خانه ي او مي رفتم و به همراهي فرزندش ابوجعفر، در محضر وي حاضر مي شديم و مردم بر او قرائت مي کردند. [26] .
شيخ طوسي، در باب «من لم يرو عن الأئمة (ع) درباره ي تلعکبري مي گويد:
وي جميع اصول مصنف را روايت کرده... [27] و از جمله کتابهايي که روايت مي کند، صحيفه ي کامله است که آن را از ابن طيالسي نقل کرده است. [28] .
نسخه اي از صحيفه اي که او روايت کرده، در عصر ميرزا عبدالله افندي، موجود بوده و وي آن را مشاهده کرده است. [29] .
محمد بن عبدالله شيباني (م 387 ق)
ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شيباني، در سال 297 ق، به دنيا آمد و همه ي عمرش در سفر و جستجوي حديث گذشت و کتابهاي فراواني داشت که از زمره ي آنهاست. «شرف التوبة»، «مزار أميرالمؤمنين (ع)»، «فضائل عباس بن عبدالمطلب»، «کتاب الدعاء»، «من روي حديث غديرخم»، «رسالة في التقية و الاذاعة»، «من روي عن زيد بن علي بن الحسين (ع)»، «فضائل زيد (ع)»، «الشافي في علوم الزيدية»، «اخبار أبي حنيفة» و «کتاب القلم» [30] .
شيخ طوسي مي نويسد:
مشايخ ما همه ي کتب و روايات او را براي ما روايت کرده اند. [31] .
شيباني در ابتدا ثقه و ثبت بود؛ اما در اواخر عمر، خلط کرد. لذا نجاشي درباره ي او مي گويد:
رأيت هذا الشيخ و سمعت منه کثيرا، ثم توقفت عن الراوية عنه الا بواسطة بيني و بينه. [32] .
برخي از رجاليان، در معناي عبارت اخير گفته اند: مقصود نجاشي، آن است که با فعل «حدثنا» و «اخبرنا» از شيباني نقل روايت نمي کند؛ اما با فعل «قال» فراوان از وي نقل روايت کرده است. [33]
شهيد ثاني در «دراية الحديث» مي نويسد: «من خلط بعد استقامة يقبل ما روي عنه قبل الاختلاط و يرد ما روي عنه بعده». [34] آنگاه مي افزايد: «منهم ابوالمفضل محمد بن عبدالله الشيباني».
شيباني، صحيفه را به دو طريق نقل مي کند:
اول، از طريق ابو عبدالله جعفر بن محمد بن جعفر حسني (م 308 ق) که بزرگ طالبين و موثق و مورد اعتماد بود. [35] درباره ي جعفر بن محمد حسني مي گويند:
فاضل، پرهيزگار، ثقه و عاقل بود و احاديث بسيار سماع کرد؛ در مسجد مي نشست و قرائت قرآن مي نمود. [36] .
دوم، از طريق محمد بن روزبه بن ابي بکر مدائني. علامه تهراني مي نويسد:
و وقع في الصحيفة الکامله رواية أبي المفضل الشيباني عن محمد بن روزبه عن محمد بن أحمد بن مسلم المطهري عن أبيه. [37] .
سيد علي خان مدني (صاحب «رياض السالکين») نيز به وجود چنين سندي شهادت داده مي نويسد:
و رأيت علي هامش نسخة ما نصه: حدثنا ابوالمفضل قال و حدثني محمد بن الحسن بن روزبه أبوبکر المدائني نزيل الرحبة في داره. [38] .
نسخه ي گرانقدري از صحيفه، به روايت محمد بن روزبه، در کتابخانه ي آية الله مرعشي قم به شماره ي 3685 موجود است که نام کاتب آن، حسين بن محمد حسني است و آن را در سال 695 ق، در شهر موصل کتابت کرده است. [39] .
راويان صحيفه از ابوالمفضل شيباني، عبارت اند از: محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، [40] حسن بن محمد بن اشناس، [41] حسين بن عبيدالله غضائري، [42] ابوالحسن محمد بن هارون تلعکبري، [43] ابو منصور محمد بن محمد عکبري معدل. [44] .
روايت اين دانشمندان موثق و معتمد از ابوالمفضل شيباني، خود نشانه ي آن است که نقل آنها مربوط به دوران استقامت وي است و نمي توان پذيرفت که اين بزرگان، از دوران خلط او چيزي نقل کرده باشند.
محمد بن هارون تلعکبري (ق 4)
ابوالحسين محمد بن هارون تلعکبري، از شاگردان محمد بن عبدالله شيباني است و صحيفه ي کامله را به نقل از او روايت کرده است. سيد بن طاووس، از صحيفه ي او خبر داده، تصريح مي کند که: ابوالحسن محمد بن هارون تلعکبري، آن را روايت کرده است و مي گويد:
محمد بن عبدالله شيباني، از جعفر بن محمد حسني، از عبدالله بن عمر زيات، از علي بن نعمان اعلم، از عمير بن متوکل، از متوکل بن هارون، از امام صادق (ع) حديث مي کند که فرمود: هذا املاء جدي علي بن الحسين (ع) علي أبي محمد بن علي (ع) بمشهد مني.... [45] .
سيد بن طاووس، آنگاه دعاي چهل و ششم صحيفه را به روايت ابوالحسين محمد بن هاورن نقل مي کند. [46] .
ابن عياش (م 401 ق)
احمد بن محمد بن عبيدالله بن حسن بن عياش جوهري، از دانشمندان و اديبان معاصر شيخ صدوق است که تأليفات بسياري دارد و از جمله ي آنهاست: «مقتضب الأثر في النص علي الأئمة الأثني عشر» [47] .
نجاشي درباره ي او مي نويسد:
ابن عياش، دوست من و دوست پدرم بود و احاديث بسياري از وي شنيده ام. [48] .
ميرزا عبدالله افندي، صاحب کتاب «رياض العلماء» آنجا که مي نويسد: «ما عدا الصحيفة المشهورية فاننا رأينا عددا من نسخ الصحيفة السجادية الشريفة المروية بطرق أخري»، از صحيفه اي که به روايت ابن عياش است، نام برده و مي گويد که آن را رؤيت کرده است. [49] .
خزار قمي (قرن چهارم)
ابوالقاسم علي بن محمد بن علي خزار قمي، فقيهي موثق و عالمي عالي مقام است. نجاشي در «رجال» خود و علامه حلي در «خلاصة الأقوال» او را توثيق کرده اند. شيخ صدوق و ابن عياش جوهري، از مشايخ وي اند و کتابهايي در کلام و فقه نوشته که از جمله ي آنها «الايضاح» در اصول دين و «کفاية الأثر في النص علي الأئمة الاثني عشر» و «کتاب الأحکام الشرعية علي مذهب الامامية» را مي توان نام برد. [50] .
خزاز قمي، صحيفه ي کامله را از علي بن حسن و او از عمر بن عيسي بن عامر سيرافي در مکه و در ماه ذي الحجه سال 381 ق، و او از حسن بن محمد بن يحيي و او از محمد بن مطهر و او از پدرش و او از عمير بن متوکل و او از متوکل بن هارون، روايت مي کند.
متوکل مي گويد: يحيي بن زيد را پس از شهادت پدرش، در حالي که به جانب خراسان مي رفت، ملاقات کردم... آنگاه صحيفه ي کامله را به من داد که ادعيه ي امام علي بن الحسين (ع) در آن بود. [51] .
ابن شاذان (ق 4)
ابوالحسن محمد بن احمد بن علي بن الحسن بن شادان [/ شاذان] قمي، از فقها و علماي بزرگ اماميه است و شيخ ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولوية قمي (م 368 ق) دايي اوست. کتابهاي «ايضاح دقائق النواصب»، «مناقب أميرالمؤمنين (ع)» و «مأة منقبة من طريق العامة» نوشته ي اوست. کراجکي در سال 412 ق، در مسجدالحرام بر وي قرائت حديث کرده است. اين عالم بزرگ، شيخ شيعه در زمان خود بوده است. [52] .
ابن شادان، صحيفه را چنين روايت مي کند:
احمد بن محمد بن عياش، از حسن بن محمد بن يحيي، معروف به ابن اخي طاهر علوي، از محمد بن مطهر کاتب، از پدرش، از محمد بن شلمقان مصري، از علي بن نعمان اعلم، از عمير بن متوکل، از متوکل بن هارون، از امام صادق (ع).
صحيفه ي به روايت ابن شادان، در اختيار علامه مجلسي بوده است و اين عالم بزرگوار، بعضي ادعيه را از آن نقل مي کند. [53] .
شيخ مفيد (م 413 ق)
ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان بغدادي، مشهور به شيخ مفيد، از بزرگترين مشايخ شيعه است و در فقه و کلام و روايت، اعلم اهل زمان خويش بود و رياست اماميه را در دوره ي خود برعهده داشت. او در سال 336 ق، به دنيا آمد و در سال 413 ق، چشم از جهان فروبست. شيخ مفيد، کتابهاي متعددي نگاشت که از جمله ي آنهاست: «الرسالة المقنعة» (و الأرکان في دعائم الدين» و «الايضاح في الامامة»، «الافصاح»، «الارشاد»، «العيون» و المحاسن».
شيخ مفيد، از ابوالقاسم بن قولويه قمي، شيخ صدوق، ابوغالب رازي، احمد بن عباس نجاشي، احمد بن محمد (ابن الوليد) و ديگران روايت مي کند و شيخ طوسي، ابوالعباس نجاشي، سيد مرتضي، سيد رضي، شيخ کراجکي، جعفر بن محمد دوريستي، سلار ديلمي، ابن کوفي و تعدادي ديگر نيز از او روايت کرده اند [54] .
شيخ مفيد در کتاب «الارشاد» به مجموعه ي ادعيه اي که از حضرت سجاد (ع) به جا مانده، اشاره کرده و بعضي از آن دعاها را نقل کرده است؛ مثلا مي گويد: «و کان مما حفظ عنه من الدعاء...» [55] همچنين مي نويسد: از آن حضرت، کتابهايي در ادعيه و مواعظ و... روايت شده که وجود مستقل آنها، ما را از بيان آن در اين کتاب، بي نياز مي کند. [56] .
شيخ مفيد، صحيفه را از محمد بن عبدالله شيباني در دوران استقامتش نقل کرده است. [57] . همچنين مشايخ نامداري صحيفه را از شيخ مفيد نقل کرده اند، مانند سيد ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد حسني [58] و شيخ ابو عبدالله جعفر بن محمد دوريستي. [59] .
ابن اشناس بزاز (ق 5)
ابو علي حسن بن محمد بن اسماعيل محمد بن اشناس بزاز، از مشايخ شيخ طوسي است و از جمله کتابهاي او «عمل ذي الحجة» را مي توان نام برد. سيد بن طاووس، نسخه اي از کتابي را که ابن اشناس در سال 437 ق، به خط خود نگاشته، در اختيار داشته است و آن را در کتاب «الاقبال» نقل مي کند و محمد بن عبدالله شيباني از مشايخ اوست. [60] .
ابن اشناس، صحيفه ي کامله را از محمد بن عبدالله شيباني، از جعفر بن محمد حسني، از عبدالله بن عمر زيات، از علي بن نعمان اعلم، از عمير بن متوکل و او از پدرش متوکل بن هارون روايت مي کند. [61] .
ميرداماد، در شرح صحيفه ي سجاديه ي خود مي نويسد:
طريق اسناد در صحيفه اي که به خط ابن سکون است چنين است:
أخبرنا أبوالحسن علي بن محمد بن اسماعيل بن اشناس البزاز قرائة عليه فاقر به قال أخبرنا ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب الشيباني. [62] .
همچنين نسخه اي از صحيفه که با نسخه ي ابن اشناس مقابله شده و در غايت صحت است، در عراق موجود است و علامه تهراني، آن را بر اساس نقل ميرزا عبدالله افندي، گزارش کرده است. [63] .
همچنين نسخه اي از صحيفه که با نسخه ي ابن اشناس مقابله شده و در غايت صحت است، در عراق موجود است و علامه تهراني، آن را بر اساس نقل ميرزا عبدالله افندي، گزارش کرده است. [64] .
احمد بن علي نجاشي (م 450 ق)
ابوالعباس احمد بن علي نجاشي اسدي، صاحب کتاب «الرجال» از ارکان جرح و تعديل و اعلم دانشمندان اين فن است و همه ي بزرگان بر او اعتماد داشته و به قول او استناد کرده اند. ولادتش به سال 372 ق، واقع گرديد و نزد بزرگاني چون شيخ مفيد، محمد بن علي بن شاذان [/ شاذان]، حسين بن عبيدالله غضائري،هارون بن موسي تعلکبري، ابن عبدون، احمد بن محمد (معروف به ابن جندي) و محمد بن جعفر قمي اديب، تلمذ نموده است. بعضي از رجاليان، قول او را بر قول شيخ طوسي نيز مقدم مي دانند و کتاب «رجال» او، استوارترين کتاب در موضوع خود است. [65] .
نجاشي، راوي صحيفه ي سجاديه است و در «رجال» خود مي نويسد:
متوکل بن عمير بن متوکل، از يحيي بن زيد، صحيفه را روايت کرده است و ما را به اين دعا، حسين بن عبيدالله غضائري از ابن اخي طاهر، از محمد بن مطهر، از پدرش، از عمير بن متوکل، از پدرش متوکل و او از يحي بن زيد، روايت کرده است. [66] .
محمد بن حسن طوسي (م 460 ق)
شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسي، از بزرگان دانشمندان اسلامي است. او در سال 385 ق، به دنيا آمد و در سال 408 ق، به عراق مهاجرت نمود و پنج سال نزد شيخ مفيد، تلمذ کرد. بعد از آن به خدمت سيد مرتضي (علم الهدي) در آمد و تا سال 436 ق - که سال وفات شيخ مفيد است - ملازم او بود.
در فتنه و آشوبي که در آغاز حکومت سلجوقيان به وجود آمد، کتابخانه ي عظيم و کرسي درس شيخ طوسي را به آتش کشيدند و او به نجف مهاجرت کرد و حوزه ي علميه ي آنجا را بنياد نهاد. شيخ طوسي، در فقه، اصول فقه، کلام، رجال، حديث، تفسير و ساير علوم اسلامي، متخصص بود و تأليفات گرانقدر او در اين زمينه ها، قرنها مورد توجه و استناد دانشمندان و محققان اسلامي واقع گرديد. [67] .
شيخ طوسي، از مشايخ راويان صحيفه ي سجاديه است و در کتاب «الفهرست» خود مي نويسد: «متوکل بن عمير بن متوکل، از يحيي بن زيد بن علي (ع) دعاي صحيفه را روايت کرده است». آنگاه طرق خود را براي نقل آن، چنين گزارش مي کند:
طريق اول، جمعي از مشايخ، از تلعکبري، از ابن اخي طاهر، از محمد بن مطهر، از پدرش، از عمير بن متوکل، از پدرش، از يحيي بن زيد.
طريق دوم، احمد بن عبدون، از ابوبکر دوري، از ابن اخي طاهر، از محمد بن مطهر، از پدرش، از عمير بن المتوکل. [68] .
طريق سوم، ابن غضائري، از محمد بن عبدالله شيباني، از جعفر بن محمد حسني، از عبدالله بن عمر زيات، از علي بن نعمان اعلم، از عمير بن متوکل، از متوکل بن هارون. [69]
شيخ طوسي، به طرق ديگر نقل صحيفه ي سجاديه نيز آگاه بوده است؛ مثلا ذيل نام علي بن مالک در «رجال» خود مي نويسد: «ابن همام، از علي بن مالک، دعاي صحيفه را روايت کرده است» [70] .
و ذيل نام ابن طيالسي مي گويد: او دعاي کامل را (که نام ديگر صحيفه ي کامله است) روايت مي کند [71] .
وزير مغربي (م 481 ق)
ابوالقاسم حسين بن علي وزير مغربي، از مشايخ و دانشمندان و اديبان اسلامي است و مادرش فاطمه نيز دختر ابو عبدالله محمد بن ابراهيم نعماني (صاحب کتاب «الغيبة») است. وزير مغربي، مصنف کتابهايي است که از جمله ي آنهاست: «خصائص علم القرآن»، «اختصار علم المنطق». «رسالة في القاضي و الحاکم» و «اختيار شعر أبي تمام». مي گويند کتاب «أدب الخواص» وي، بر کثرت اطلاع وي دلالت دارد. [72] نسخه اي از صحيفه ي کامله به روايت وزير مغربي، در قرن دوازدهم موجود بوده و صاحب «رياض العلماء»، آن را مشاهده کرده است. [73] .
مفيد ثاني (ق 4)
ابو علي حسن بن محمد بن حسن طوسي، عالم و فقيه و محدث و رجالي معروف، ملقب به «مفيد ثاني» و «ابن الشيخ» و «ابن الطوسي»، فرزند شيخ طوسي و صاحب کتابهاي چون: «شرح النهاية» و «الأمالي» است. [74] مي گويند اکثر اجازات علما به او منتهي مي شود. [75] .
مفيد ثاني، صحيفه ي کامله را از پدرش شيخ طوسي، از ابن غضائري، از محمد بن عبيدالله بن مطلب شيباني در سال 385 ق، و او از جعفر بن محمد حسني، از عبدالله بن عمر زيات در سال 265 ق، و او از علي بن نعمان اعلم، از عمير بن متوکل، از متوکل بن هارون روايت مي کند. [76] .
نسخه اي از صحيفه ي کامله به روايت ابن الشيخ، در کتابخانه ي سيد عبدالحسين الحجة در کربلا موجود بوده است و علامه ي تهراني آن را مشاهده کرده است. [77] کاتب اين نسخه، در پايان آن مي نويسد که اين نسخه از صحيفه را با صحيفه يا به خط ابن ادريس فقيه و صحيفه ي ديگري به خط ياقوت اديب، مقابله کرده و مثلا در سند صحيفه در نسخه ي ياقوت، به جاي عبيدالله بن مطلب، عبدالله بن مطلب ثبت است. [78] .
بهاء الشرف (ق 6)
نجم الدين ابوالحسن محمد بن حسن بن احمد بن علي بن محمد بن عمر بن يحيي العلوي الحسيني، معروف به بهاء الشرف، کسي است که نسبش به ذوالدمعه يا حسين بن زيد بن علي بن حسين بن ابي غالب منتهي مي شود. او کسي است که امام صادق (ع) او را به فرزند خواندگي پذيرفت و دختر محمد بن عبدالله بن زين العابدين (ع) را به ازدواج او در آورد و به برکت امام صادق (ع) صاحب مال و مکنت شد و به واسطه ي گريه کردنهاي فراوانش در تهجد، به «ذوالدمعة» ملقب گرديد. [79] .
بهاء الشرف، صحيفه را از مشايخ موثق و معتمد خود، با سند متصل نقل کرده [80] که به ترتيب عبارت اند از:
1 - ابو عبدالله محمد بن احمد بن شهريار، بهاء الشرف، صحيفه را در سال 516 ق، از وي نقل مي کند. وي خازن کتابخانه ي اميرالمؤمنين (ع) در نجف اشرف بوده است. ابن شهريار، از شاگردان شيخ طوسي و داماد اوست. شيخ طوسي، مسئوليت کتابخانه ي اميرالمؤمنين (ع) را در حيات خود به خاندان آل شهريار داد و اين مسئوليت تا پايان قرن ششم به عهده ي ايشان بود. [81] .
2 - ابو منصور محمد بن احمد بن عبدالعزيز عکبري معدل (م 472 ق). وي از شاگردان سيد مرتضي و از مشايخ خطيب بغدادي بوده است. [82] ابن اثير در حوادث سال 472 ق، مي نويسد:
در اين سال، ابو منصور محمد بن عبدالعزيز عکبري وفات يافت و تولدش در سال 384 ق، بود و او از محدثان معروف و صادق بود. [83] .
3- ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شيباني. وي در سال 297 ق، به دنيا آمد و همه ي عمرش در سفر و در جستجوي حديث گذشت و مشايخ بسياري داشت؛ کتاب «معجم رجال أبي المفضل» را تأليف نمود و در سال 387 ق، در گذشت. [84] .
4 - ابو عبدالله جعفر بن محمد بن جعفر الحسني (م 308 ق). وي در سال 224 ق، به دنيا آمد. بزرگ طالبين و علويين بود و نسبش به حسن مثنا فرزند امام حسن مجتبي (ع) مي رسد. ثقه و مورد اعتماد اصحاب است و کتابهايي دارد، از جمله: «التاريخ العلوي» و «الصخرة و البئر» [85] درباره ي او نوشته اند:
فاضل و پرهيزگار و عاقل بود و احاديث بسيار شنيد. در مسجد مي نشست و قرائت قرآن مي کرد و موثق بود. [86] .
5 - عبدالله بن عمر بن خطاب زيات. وي در سال 265 ق، صحيفه را براي ابو عبدالله حسني روايت مي کند و صحيفه را از دايي خويش، علي بن نعمان اعلم، روايت کرده است. [87] .
6 - ابوالحسن علي بن نعمان اعلم، از اصحاب حضرت رضا (ع) است. ثقه، وجه، ثبت، صحيح و واضح الطريقه است. [88] .
7 - عمير بن متوکل که از پدرش متوکل بن هارون صحيفه را روايت مي کند؛ [89] اما نجاشي و طوسي، راوي صحيفه را متوکل بن عمير دانسته اند. [90] صاحب «معجم الرجال الحديث» و جوهي در جمع اقوال ياد شده، ذکر کرده است [91] . و ممکن است متوکل بن هارون، همان متوکل بن عمير و هارون، نام جد متوکل باشد؛ چرا که در اسامي، گاه اسم جد را به جاي اسم پدر ذکر مي کنند. [92] .
به هر حال، متوکل (که راوي صحيفه ي کامله است) از اشخاص موثق و معتمد است و ابن داوود، او را در «رجال» خويش در قسم موثقين ذکر کرده و ستوده است. [93] .
بهاء الشرف، راوي اصلي صحيفه را در اوايل قرن ششم است و بسياري از دانشمندان معاصرش، صحيفه را به واسطه ي او نقل کرده اند؛ مانند عميد الرؤسا علي بن محمد بن سکوني حلي و شيخ محمد بن جعفر المشهدي [94] و شيخ هبة الله بن نما و شيخ عربي بن مسافر [95] و سالم بن قبادويه و ضياء الدين ابوالفتح محمد بن محمد و شريف ابوالقاسم بن زکي العلوي و ابوالحسن علي بن العريضي و جعفر بن ابي الفضل بن شقره و جعفر بن علي المشهدي و حمزة بن محمد بن شهريار الخازن و شيخ ابوالفتح محمد بن جعفريه. [96] .
محدث نوري، درباره ي راويان صحيفه مي نويسد: «و قد روي عنه خلق کثير غير عميد الرؤساء»؛ [97] اما درباره ي راوي بهاء الشرف و گوينده ي «حدثنا» در ابتداي سند صحيفه، بين رجاليان و محدثان بحث و گفتگوست. ميرداماد، در شرح صحيفه مي گويد که او عميد الرؤساست و شيخ بهايي مي گويد که او علي بن محمد بن سکون است. [98] برخي راوي را شريف ابوالحسن عريضي مي دانند [99] که در شوال سال 556 ق، آن را بر بهاء الشرف قرائت کرده است. [100] شيخ حر عاملي نيز عربي بن مسافر عبادي را راوي صحيفه ي کامله از بهاء الشرف برشمرده است. [101] علامه مجلسي، روايت بعضي افاضل را ذکر مي کند که راوي را حمزة بن شهريار مي دانند. [102] .
شيخ حسن بن شهيد ثاني، در اجازه خود به نجم الدين بن محمد حسيني مي نويسد: جعفر بن علي مشهدي، شيخ فقيه هبة الله بن نما، شيخ مقري جعفر بن ابي الفضل بن شقره، شريف ابوالقاسم بن زکي علوي، شريف ابوالفتح بن جعفريه و شيخ سالم بن قبادويه، همگي از سيد بهاء الشرف، صحيفه را روايت مي کنند. [103] .
حقيقت آن است که سيادت نسب و شرافت و شيخوخيت بهاء الشرف، از يک سو و کثرت دانشمندان و راوياني که از او صحيفه ي کامله را روايت کرده اند، از سوي ديگر، موجب گرديد که نام بهاء الشرف به عنوان راوي اصلي صحيفه ي کامله، در ابتداي سند آن ثبت گردد و نيازي به ذکر نام راويان پس از وي نباشد.
نسخه هاي صحيفه ي کامله به روايت بهاء الشرف، با نقل دانشمندان و بزرگان متعدد، صورت تواتر يافت و چون نقل کتابهاي متواتر (مانند قرآن کريم و کتب اربعه و...) نيازمند اجازه و سلسله ي سند نيست، نام راويان پس از بهاء الشرف، در سلسله ي سند صحيفه درج نگرديد.
به عقيده ي راقم بن اسطور، عبارت «حدثنا السيد الأجل بهاء الشرف» در ابتداي سند صحيفه، مانند عبارت «قال مصنف هذا الکتاب أدام الله بقاءه الشريف» است که در ابتداي کتب متواتر ما به چشم مي خورد. شخصيت و شيخوخيت راوي اصلي سند صحيفه و تواتر و شهرت نسخه هاي منتشر شده آن، نيازي به ذکر نام راويان پس از بهاء الشرف باقي نگذاشته است. همچنان که ساير کتب متواتر (مثل «شرائع» محقق و «قوائد» علاوه و «کافي» کليني و...» نيز چنين است و نيازي به ذکر اسناد و اجازه براي نقل آنها وجود ندارد.
مجلسي اول در اين باره مي نويسد:
بين اصحاب مشهور است که نقل و روايت حديث، جز به يکي از طرق سبعه جايز نيست، اين وقتي است که کتاب از متواترات نباشد؛ اما کتابهاي متواتري همچون کتب اربعه که محمدون ثلاثه آنها را تأليف کرده اند و مثل صحيفه ي کامله اي که از شيخ طوسي، ابن ادريس، ابن سکون يا عميدالرؤسا روايت شده و مثل کتابهاي مشهور و متواتري که از نويسندگان آنها نقل شده (مانند «قواعد» علامه)، اظهر در اين موارد، آن است که اين کتابها نيازمند اجازه نيست. [104] .
قطب راوندي (م 573 ق)
قطب الدين ابوالحسين سعيد بن هبة الله بن الحسن الراوندي، فقيه و دانشمند مشهور امامي قرن ششم است. ابن شهر آشوب در «معالم العلماء» از او به عنوان شيخ خود ياد کرده و تأليفات وي را برمي شمارد که از جمله ي آنهاست: «المغني في شرح النهاية»، «خلاصة التفاسير»، «منهاج البراعة» «تفسير القرآن» «الخرائج و الجرائح»، «المستقصي في شرح الذريعة»، «تهافت الفلاسفة» و کتابهاي ديگر. [105] .
قطب راوندي، صحيفه را از محمد بن علي بن الحسن الحلبي، از شيخ طوسي روايت مي کندن و سيد بن طاووس، بعضي ادعيه ي صحيفه را از شيخش اسعد بن عبد القاهر، معروف به شفروه، از ابو الفرج فرزند قطب راوندي، از وي نقل کرده است. [106] .
قطب راوندي، بعضي از ادعيه ي صحيفه را در کتاب خود به نام «سلوالحزين» (مشهور به «الدعوات») نقل کرده است. [107] .
ابن شهر آشوب (م 588 ق)
محمد بن علي بن شهر آشوب سروي [ساروي]، از بزرگترين علماي اماميه است و علماي عامه نيز وي را تعظيم و تبجيل کرده اند. مشايخ وي بسيارند که از جمله ي آنها احمد بن ابي طالب طبرسي (صاحب «احتجاج») عبدالجليل رازي (صاحب «النقض»)، امين الدين طبرسي (صاحب «مجمع البيان»)، قطب راوندي (صاحب «الخرائج و الجرائح»)، عبدالواحد آمدي (صاحب «غرر الحکم») و فتال نيشابوري (صاحب «روضة الواعظين») را مي توان نام برد. ابن شهر آشوب، تأليفات نيکويي دارد که معروفترين آنها کتاب «المناقب» است که آن را در فضائل آل ابي طالب نوشته است. [108] او صحيفه ي سجاديه را از ابوالصمصام ذوالفقار معبد، از شيخ طوسي و شيخ نجاشي و از جدش شهر آشوب، از شيخ طوسي و از جعفر بن محمد دوريستي، از شيخ مفيد روايت مي کند. [109] .
ابن شهر آشوب، در ابتداي کتاب «معالم العلماء»، پس از آنکه قوال غزالي را درباره ي اولين کتابي که در اسلام تأليف شده، نقل مي کند، مي نويسد:
اما صحيح آن است که اولين کسي که در اسلام کتاب نوشته، اميرالمؤمنين (ع) است که کتاب خداي تعالي را فراهم آورده است. بعد از آن، سلمان فارسي (ره) سپس، ابوذر غفاري (ره) و بعد از آن، اصبغ بن نباته و بعد از آن عبيدالله بن ابي رافع و سپس امام زين العابدين (ع) کتاب «الصحيفة الکاملة» را تأليف کرده است.
او در ذيل ترجمه ي متوکل بن عمير مي نويسد:
روي عن يحيي بن زيد بن علي (ع) دعاء الصحيفة و تلقب بزبور آل محمد (ص). [110]
اين دانشمند فرزانه، در کتاب «المناقب» از فصاحت صحيفه ي کامله سخن به ميان آورده، مي نويسد:
وقتي در بصره نزديکي از بلغا از فصاحت صحيفه ي کامله سخن به ميان آمد، او گفت: از من فر اگيريد تا نظير آن را بر شما املا کنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زير افکند و در همان حال سرافکندگي بمرد. [111] .
ابن ادريس (م 598 ق)
محمد بن احمد بن ادريس حلي، فاضل فقيه و محقق نبيه، صاحب کتاب «السرائر» است (که حاوي فتاواي اوست) و «تبيان» شيخ طوسي را به اختصار در آورده و در سن 55 سالگي در سال 598 ق، فوت نموده است. صاحب «نخبة المقال» درباره ي وي در ماده تاريخي مي گويد:
ثم ابن ادريس من الفحول
و متقن الفروعذ و الأصول
عنه النجيب بن نما الحلي حکي
جاء مبشرا مضي بعد البکاء
که عدد «مبشرا» 543 و عدد «البکاء» 55 است. [112] .
ابن ادريس، به دو طريق، صحيفه ي کامله را روايت مي کند:
اول، از طريق عربي بن مسافر که او از شاگردان شيخ ابو علي طوسي (مانند الياس بن هشام حائري)، روايت مي کند. [113] عربي بن مسافر، صحيفه ي کامله را از بهاء الشرف و او نيز به سند خويش از متوکل بن هارون روايت کرده است. [114]
دوم، از طريق ابوعلي طوسي (مفيد ثاني) که او نيز از شيخ طوسي و او نيز به طرق خود از متوکل بن هارون روايت مي کند. [115] .
ملا محمد تقي مجلسي، در باب نقل ابن ادريس از ابو علي (ابن الطوسي) مي نويسد: مشهور در اسانيد، اين است که يک يا دو واسطه در روايت ابن ادريس از ابوعلي وجود دارد؛ اما اين نيز ممکن است که ابن ادريس در سن پايين، صحيفه را از ابو علي شنيده باشد و روايات با واسطه، مربوط به دوران کهنسالي او باشد. [116] .
ابن ادريس، نسخه اي از صحيفه ي کامله را خود در رجب سال 570 ق، کتابت نموده [117] و چون نسخه ي او مصحح و عاري از غلط بوده، مورد اعتماد و ملاک تصحيح دانشمندان پس از واقع شده است. مثلا علي بن احمد السديد، صحيفه ي خود را با استفاده از صحيفه ي ابن ادريس تصحيح نمود. [118] و شهيد اول، دو صحيفه، يکي در سال 772 ق، و ديگري در سال 776 ق، از نسخه ي علي بن احمد السديد، استنساخ نمود. [119] .
نسخه ي ابن ادريس از صحيفه ي کامله، را علامه مجلسي در اختيار داشته است؛ زيرا وقتي او طرق نقل خود از صحيفه ي کامله را ذکر مي کند، مي نويسد:
و از سيد اجل فخار بن معد موسوي، از شيخ اعلم ابو عبدالله محمد بن ادريس حلي - أجزل الله مثوبته - تا پايان سند مذکور در صحيفه ي مشهورش که به خط شريف او نزد من موجود است. [120] .
ابن السکون (م حدود 606 ق)
ابوالحسين علي بن محمد سکوني حلي، دانشمند، فقيه، نحوي، لغوي و شاعر امامي و موثق است. سيوطي نام او را در «طبقات» خود ذکر کرده و مدح بليغ نموده و مي گويد ياقوت گفته که او آگاه به نحو و لغت، خوش فهم، خوش نقل و حريص بر تصحيح کتب بوده است و حدود سال 606 ق، در گذشته است. [121] .
ابن السکون، صحيفه ي کامله را از شيخ خود، بهاء الشرف، نقل مي کند [122] و نسخه اي از آن را به خط خود نوشته است و علي بن احمد سديد، از دستخط ابن السکون استنساخ کرده و آن را در سال 643 ق، با صحيفه ي ابن السکون و در سال 654 ق، با نسخه ي ابن ادريس مقابله کرده است. [123] .
نسخه ي ابن السکون، مورد اعتماد و استناد دانشمندان پس از او واقع شده و همين نسخه است که در اختيار صاحب «بحارالأنوار» بوده است. علامه مجلسي، پس از آن که طرق خود را از صحيفه ي کامله برمي شمرد، در پايان مي نويسد:
اما طريق سند ما از صحيفه ي کامله چنين است: من نسخه اي از آن را به خط شيخ محمد بن علي بن حسين جباعي (جد شيخ بهايي)، در اختيار دارم که او آن را از روي دستخط علامه محمد بن مکي (شهيد اول) نقل کرده و شهيد، آن را از روي دستخط علي بن احمد سديدي نوشته و سديدي آن را از روي دستخط علي بن السکون استنساخ نموده و آن را با نسخه ي محمد بن ادريس نيز مقابله کرده است. [124] .
عميد الرؤسا (م 609 ق)
رضي الدين ابو منصور هبة الله بن حامد حلي لغوي، معروف به «عميدالرؤساء»، فقيهي جامع و اديبي کامل است و سيد فخار از او روايت مي کند. او از صلحا و از نويسندگان معروف است و از راويان معروف صحيفه ي کامله به شمار مي رود. [125] .
عميد الرؤسا به دو طريق، صحيفه ي کامله را روايت کرده است:
اول، به واسطه ي بهاء الشرف - که همان طريق مشهور روايت صحيفه است. [126] .
دوم، به واسطه ي محمد بن ابي القاسم، از ابو علي ابن الشيخ [127] .
شيخ منتجب الدين، درباره ي محمد بن ابي القاسم که شيخ عميد الرؤسا در نقل صحيفه است، مي نويسد:
اما عماد الدين محمد بن ابي القاسم بن محمد بن علي طبري آملي، فقيه و موثق است. او صحيفه را بر ابو علي فرزند شيخ طوسي قرائت کرده و او کتابهايي است که از جمله ي آنهاست: «الفرج في الأوقات» و «المخرج بالبينات». همچنين «شرح مسائل الذريعة» از امام قطب الدين ابوالحسن راوندي را بر او قرائت کرده و از او براي ما روايت مي کند. [128] .
از عميدالرؤسا، دانشمنداني چون فخار بن معد موسوي، جلال الدين قاسم بن معيه و محمد بن نما، صحيفه ي کامله را روايت کرده اند. [129] بعضي از محدثان به دليل کثرت روايات صحيفه از عميدالرؤسا، احتمال داده اند که گوينده ي «حدثنا» در ابتداي سند صحيفه، عميدالرؤسا باشد. [130] محدث قمي نيز مي نويسد:
قائل «حدثنا» در اول صحيفه ي سجاديه - صلوات الله علي منشئها - عميد الرؤسا هبة الله بن حامد است، بنابر مشهور بين علما. [131] .
سيد بن طاووس (م 644 ق)
رضي الدين ابوالقاسم علي بن سعدالدين موسي بن جعفر بن محمد بن طاووس، عالم پرهيزگار و محدث بزرگوار، در سال 589 ق، در حله به دنيا آمد. سلسله ي نسب او از ناحيه ي پدر به حسن مثنا فرزند امام حسن مجتبي (ع) و از ناحيه ي مادر به شيخ طوسي منتهي مي شود و او را «ابوالسادات و النقباء» خوانده اند.
سيد بن طاووس، کتابهاي چندي تأليف کرده که از جمله ي آنهاست: «مصباح الزائر» «فرحة الناظر»، «روح الأسرار»، «الطرائف»، «فتح الأبواب» و تتمات «مصباح المتهجد» که از جمله ي آنهاست: «فلاح السائل»، «الاقبال»، «جمال الأسبوع» و کتاب «کشف المحجة» «اللهوف»، «اسعاد ثمرة الفؤاد»، «الأمان»، «الدروع الواقية»، «محاسبة النفس»، «سعد السعود» و «مهج الدعوات». [132] .
مي گويند اين سيد والا مقام، با وجود کثرت تأليفات، کتابي در فقه ننوشته است و دليل آن، پرهيز او از فتوا و شدت ورع او بوده است. [133] .
نسخه اي از ادعيه ي صحيفه که تاريخ کتابت آن سال 415 قمري، است، در اختيار سيد بن طاووس بوده و او آن را از شيخ طوسي، از علي بن نعمان اعلم، از عمير بن متوکل، از متوکل بن هارون، از يحيي بن زيد و او از امام صادق (ع)، روايت مي کند. [134]
سيد بن طاووس در کتابهاي ادعيه ي خود، فراوان از کتاب شريف صحيفه ي امام زين العابدين (ع) نام برده و آن، دعا نقل کرده است. مثلا در کتاب «مهج الدعوات»، از آن به «الصحيفة الشريفة من أدعية مولانا زين العابدين» ياد مي کند و در «الاقبال» و «جمال الأسبوع»، به «الصحيفة» تعبير کرده است. از عبارتي که وي در کتاب «الاقبال» مي نويسد، برمي آيد که اسناد صحيفه در اختيار وي بوده است. او مي گويد:
عن مولانا علي بن الحسين (ع) صاحب الأنفاس المقدسة الشريفة فيما تضمنه أسناد أدعية الصحيفة... [135]
برخي از دعاهاي صحيفه ي سجاديه که در کتابهاي ادعيه ي سيد بن طاووس به تمامي نقل شده، عبارت اند از: دعاي استخاره يا طلب خير (دعاي سي سوم از کتاب «فتح الأبواب»، دعاي آغاز ماه مبارک رمضان (دعاي چهل چهارم «الاقبال»، دعاي وداع با ماه رمضان (دعاي چهل پنجم «الاقبال»)، دعاي عيدين و جمعه (دعاي چهل ششم «جمال الأسبوع») دعاي روز عرفه (دعاي چهل هفتم «الاقبال»)، دعاي عيد اضحي و روز جمعه (دعاي چهل هشتم «جمال الأسبوع»).[136] .
شهيد اول (م 786 ق)
شيخ شهيد شمس الدين ابو عبدالله محمد بن مکي بن محمد حامد عاملي، در سال 734 به دنيا آمد و نزد اساتيدي همچون فخر المحققين، عميد الدين، ابن نما و ابن معيه به تحصيل پرداخت و از علماي اهل سنت در مکه، مدينه، بغداد، مصر، دمشق، بيت المقدس و مقام ابراهيم، روايت مي کند. کتابهاي او از قبيل «الذکري»، «الدروس»، «القواعد»، «اللمعة الدمشقية» و «الأربعون حديثا» از معروفترين کتب اماميه است. اين عالم بزرگوار، به دليل داشتن مذهب شيعه، در سال 786 ق، کشته شد و پيکرش را به صليب کشيده، سنگباران کردند و سپس آتش زدند. [137] .
محدث قمي، درباره ي او مي نويسد:
کسي در طرق اجازات علماي ما بنگرد، با وجود کثرت و تشتت آنها، در مي يابد که همه ي آنها به اين شيخ بزرگوار منتهي مي شود. [138] .
شهيد اول، صحيفه ي کامله را به دو طريق از شيخ طوسي نقل مي کند:
اول، تاج الدين بن معية، از پدرش ابو جعفر بن محمد بن معيه، از پدرش محمد بن حسن معية، از محمد بن شهر آشوب مازندراني، از ذوالفقار بن معبد حسني، از شيخ طوسي.
دوم، تاج الدين بن معية، از کمال الدين الرضي محمد بن محمد، از نصرالدين محمد بن حسن طوسي، از پدرش، از سيد فضل الله حسني، از سيد ابوالصمصام، از شيخ طوسي. [139] .
نسخه اي از صحيفه ي کامله را شهيد سعيد محمد بن مکي به خط خود نوشته و در آن آن تتبع کرده و نهايت جهد خود را در ضبط و نسخ و اعراب گذاري آن به کار برده است و اين نسخه، پس از وي در اختيار دانشمندان بزرگي همچون شهيد ثاني قرار گرفته و صحائف خود را از روي آن تصحيح کرده اند. [140] همچنين محمد بن علي جبعي، جد شيخ بهاء الدين عاملي، از روي نسخه ي شهيد استنساخ نموده و همين نسخه است که در اختيار شيخ بهايي و مجلسي اول قرار گرفته و صحيفه ي خود را از روي دستخط علي بن احمد سديدي در سال 772 ق، استنساخ نموده و سديدي صحيفه ي خود را از روي دستخط ابن سکون در سال 643 ق، استنساخ کرده است. [141] بر نسخه ي ابن سکون، خط و اجازه ي عميد الرؤسا که مورخ سال 603 قمري است، وجود دارد. [142] .
نسخه ي شهيد اول از صحيفه ي کامله، هم اکنون در کتابخانه ي مرحوم سيد محمد تقي بن حسين بن دلدار علي، موجود است و نويسنده ي کتاب «تراجم مشاهير» (سيد علي نقي که از احفاد اوست)، بدين مطلب شهادت داده است. [143] .
شمس الدين جبعي (م 886 ق)
شيخ شمس الدين محمد بن علي جبعي، صاحب کرامات و جد شيخ بهائي، و پدر شيخ عبد الصمد عاملي، از مشايخي است که صحيفه ي کامله را روايت کرده است. او خود در تاريخ احوال خويش مي نويسد:
در سال 845 هجري به حجاز و در سال 853 به روم در سال 855 به عراق و در سال 858 به بيت المقدس مسافرت کردم. در سال 864 بيمار شدم و در سال 879 به بلاد عجم مسافرت کردم و در سال 880 وارد عراق شدم و در همان سال به شام مراجعت نمودم.
فرزندش شيخ عبدالصمد نيز در زير نوشته پدر نوشته است: و در سال 886 جان به جان آفرين تسليم کرد. [144] .
جبعي، صحيفه را در سال 851 ق، بر استادش علي بن علي بن محمد بن طي، قرائت کرده و او نيز از طريق شهيد اول، آن را روايت مي کند. [145] .
جبعي همچنين صحيفه را از روي دستخط شهيد اول، استنساخ نموده و نسخه ي او در اختيار شيخ بهائي قرار گرفته و او آن را با نسخ ديگر مقابله کرده است. مجلسي اول مي گويد:
روزي به مدرس شيخ بهائي که در جوار مسجد جامع بود، رفتم و او را ديدم که مشغول مقابله ي صحيفه ي کامله بوده و خواننده آن، سيد صالح امير ذوالفقار گلپايگاني بود. [146] .
علامه مجلسي، خصوصيات نسخه ي جبعي را چنين گزارش کرده است:
صورت آنچه که در پايان صحيفه ي شيخ شمس الدين محمد بن علي جبعي، جد شيخ ما بهاءالدين عاملي - قدس الله روحهما - به خط او آمده است و در آن، فوايد بسياري وجود دارد:
اين صحيفه را از روي دستخط شيخ عالم سعيد شهيد محمد بن مکي رحمه الله استنساخ کردم و شهيد بر روي نسخه نوشته است: «اين صحيفه را از روي دستخط علي بن احمد سديدي استنساخ نمودم و آن را در يازدهم شعبان 772 به پايان رسانيدم.» سديدي نوشته است: «اين نسخه را در سال 643 از روي دستخط ابن السکون استنساخ نمودم». نيز جبعي مي نويسد: «همچنين اين صحيفه را با نسخه ي ديگري از دستخط شهيد که آن را در سال 776 به پايان برده، مقابله کردم» و نيز مي نويسد: «سديدي بر نسخه ي خود نوشته است که براي بار دوم، صحيفه را با دستخط سعيد محمد بن ادريس در ذي قعده ي سال 654، مقابله نموده ام» و متن دستخط ابن ادريس را ذکر مي کند. همچنين جبعي صورت اجازه و دستخط عميدالرؤسا را بر نسخه ي علي بن السکون که آن را در سال 603 نگاشته، نقل نموده است. [147] .
کفعمي (ق 9)
ابراهيم بن علي جبعي عاملي، موثق، جليل، اديب، محدث و شاعر است و صاحب تأليفات چندي است که بيشتر آنها در موضوع ادعيه است؛ مانند «المصباح» (تأليف سال 895 ق)، «البلد الأمين» (در عبادات)، «الفوائد الطريفة في شرح الصحيفة» (که در آن، تمام ادعيه ي صحيفه ي کامله را نقل و شرح کرده است)، «المقصد الأسني في شرح الأسماء الحسني) و «محاسبة النفس». پدرش از اعاظم فقها بوده و برادرش شيخ احمد، صاحب کتاب «زبدة البيان» نيز عالمي کامل بوده است. [148] .
کفعمي، از معروفترين گردآورندگان ادعيه در دوره ي اسلامي است و شرح نوشتن او بر ادعيه ي صحيفه کامله، نشانه ي آن است که اين کتاب مورد توجه و علاقه ي دانشمندان و مؤلفان کتب دعا نيز بوده است. روايت و شرح کفعمي از صحيفه ي کامله، معروف است و صاحب «رياض العلماء» در کتاب «الدرر المنظومة المأثورة في جميع لئالي الأدعية السجادية المشهورة» به وجود آن، شهادت داده است. [149] .
شهيد ثاني (م 966 ق)
شيخ زين الدين بن علي، در سال 911 قمري به دنيا آمد و علوم مختلف اسلامي را نزد اساتيد بزرگي فرا گرفت و کتابهاي چندي نوشت که از جمله ي آنها مي توان «الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية» را نام برد که قرنهاست از کتابهاي فقهي شيعه است. تمامي تأليفات شهيد در نهايت اتقان است. اين عالم بزرگوار، در سال 966 ق، به سبب داشتن مذهب شيعه، شهيد شد. [150] .
شهيد ثاني، صحيفه ي کامله را از علي بن عبدالعالي ميسي، از ابن المؤذن، از ابوالقاسم ضياء الدين علي فرزند شهيد اول، از شمس الدين محمد بن مکي، نقل مي کند. [151] .
شيخ زين الدين، نسخه اي از صحيفه ي کامله را خود استنساخ کرده، بر آن مي نويسد: اين نسخه، از روي نسخه ي شيخ و مولاي سعيد ما ابو عبدالله شهيد محمد بن مکي ضبط شده و سپس با آن مقابله گرديده است. شهيد، در ضبط و نسخ و اعراب آن، تتبع کامل کرده و در موارد اندکي که خطايي سهوا واقع شده، وجه صواب را ضبط نموده ام. شهيد [اول]، نسخه اش را از روي دستخط شيخ سديدالدين علي بن احمد حلي استنساخ کرده و او نسخه اش را از دستخط ابن سکون نقل نموده و با نسخه ي محمد بن ادريس مقابله کرده است. من چندين بار اين نسخه را مقابله کرده ام: بار اول در سال کتابت آن، دوم در سال 44، و سوم در سال 954. [152] .
نسخه ي شهيد ثاني از صحيفه ي کامله، با ضمائم آن در اختيار علامه مجلسي بوده است و خصوصيات و ضمائم آن، در «بحارالأنوار» گزارش گرديده است. [153] .
نسخه ي شهيد ثاني از صحيفه ي کامله، هم اکنون نيز موجود است و علامه تهراني، آن را در کتابخانه ي فاضليه مشاهده کرده است. [154] .
مجلسي اول (م 1070 ق)
جامع فنون عقلي و نقلي، محمد تقي بن مقصود علي، ملقب به مجلسي اول، در سال 1003 ق، متولد شد و نزد اساتيد بزرگي چون ملا عبدالله شوشتري و شيخ بهائي، تلمذ کرد و در علم فقه و تفسير و حديث و رجال، سرآمد اهل زمانه و در زهد و تقوا و عبادت، تالي تلو استادش ملا عبدالله شوشتري بود. محدث قمي در شرح احوال وي مي نويسد:
و از براي او مصنفات شريفه اي است، مانند شرح او بر «من لا يحضره الفقيه» به فارسي و شرح ديگر به عربي و شرح او بر «صحيفه ي کامله» و بر بعض کتاب «تهذيب» و بر زيارت جامعه و بر حديث همام و حواشي او بر «اصول کافي» و رساله در افعال حج و رساله در رضاع و اجازات کثيره و غير ذلک؛ و اين بزرگوار، مويد من عندالله و استاد علما و مربي فضلا بوده و آثار او در اسلام بسيار است؛ و اگر نباشد از آثار او جز نجل جليل و فرزند نبيلش، هر آينه کفايت مي کند، تا چه رسد به ساير علماي ديگر که تلميذ او بوده اند و مصنفات نافعه ي فائقه اش و نشر دادن او صحيفه ي کامله را در ميان مردم و غير ذلک. [155] .
مجلسي اول، صحيفه را از مشايخ خود: شيخ بهائي و شيخ عبدالله شوشتري، به طرق مختلف از محمد بن جعفر نما، سيد فخار، ابن زهره، ابن ادريس، عميد الرؤوسا و علي بن سکون، از سيد اجل بهاء الشرف، روايت مي کند. [156] .
وي بخش قابل توجهي از عمر پربرکت خود را صرف گردآوري اسناد صحيفه ي کامله و نسخ و مقابله و اجازه ي اين کتاب شريف کرده است و درباره ي طرق روايت صحيفه، پس از ذکر اسناد خود مي نويسد:
الي غير ذلک، از طرق کثير که بالغ بر هزاران هزار مي شود. گر چه آنچه من ذکر کرده ام، بالغ بر ششصد طريق عالي مي گردد. [157] .بسياري از آن اجازات، هم اکنون نيز در دسترس است. [158] .
اين عالم بزرگوار، در پايان يکي از اجازاتش مي نويسد:
و آنچه از اسانيد صحيفه به غير از اين اسانيد ديده ام، بيش از آن است که به شمار آيد و هيچ شکي وجود ندارد که اين کتاب، از سيد الساجدين (ع) است؛ اما از جهت اسناد، مانند قرآن مجيد، متواتر است و از طريق زيديه نيز به تواتر نقل شده است. اما از جهت عبارت، در نهايت فصاحت است و نيازي به وصف ندارد. اما از جهت احاطه ي به علوم الهي نيز چنين است و هر کس که شناخت اندکي به علوم داشته باشد، بدان اعتراف خواهد داشت؛ ليکن عمده در اين باب آن است که من در اوايل بلوغ، با تضرع و ابتهال، طالب قرب خداوند بودم و در رؤيا صاحب الزمان و خليفة الرحمان - صلوات الله عليه - را ديدم و از مسائل دشواري که براي من ايجاد شده بود، پرسش کردم. سپس عرضه داشتم: «يا ابن رسول الله! ملازمت دائمي شما برايم مقدور نيست. اگر ممکن است، کتابي به من عطا کنيد تا بدان عمل کنم». آنگاه عتيقه اي به من عطا فرمود و مرا به عالمي به نام «تاج» ارجاع فرمود.
در بيداري به نزد آن شيخ رفتم و او همان کتاب را به من داد و من آن را بر شيخ بهايي قرائت کردم و صحيفه ي خود را از روي آن نوشتم و آن را مکررا با نسخه ي شيخ شمس الدين محمد بن علي جبعي، جد شيخ بهايي، مقابله کردم. او مي گويد که نسخه اش را از روي دستخط شهيد محمد بن مکي نوشته است و او مي گويد که نسخه اش را از روي دستخط سديدي نوشته است و او مي گويد نسخه اش را از روي دستخط علي بن سکون نوشته است و با دستخط عميد الرؤسا و ابن ادريس، مقابله کرده است. به برکت مناوله ي صاحب الزمان - صلوات الله عليه - آن نسخه ي صحيفه در جيمع بلاد اسلام و علي الخصوص اصفهان، منتشر شد. امروزه کم خانه اي است که نسخه هاي متعدد صحيفه در آن نباشد و اين انتشار، دليلي بر صحت آن رؤياست. و الحمدلله رب العالمين. [159] .
مجلسي اول در «شرح من لا يحضره الفقيه» پس از آنکه داستان رؤياي صادقه ي خود را شرح مي دهد، مي نويسد:
صحيفه را گرفتم و به نزد شيخ بهايي آمدم و آن را با نسخه ي او که جد پدرش از روي نسخه ي شهيد - رحمه الله - نوشته بود، مقابله کردم. شهيد، نسخه ي خود را از نسخه ي عميد الرؤسا و ابن سکون نوشته بود و با نسخه ي ابن ادريس مقابله کرده بود و نسخه اي که حضرت صاحب الأمر (ع) به من عطا فرموده بود، نهايت موافقت را با نسخه شهيد - رحمه الله - داشت. بعد از آنکه از مقابله فارغ شدم، مردم در نزد من شروع به مقابله کردند و به برکت عطاي حجت (ع)، صحيفه ي کامله در بلاد، مانند آفتاب طالع گرديد، در هر خانه و سيما در اصفهان، زيرا که براي اکثر مردم صحيفه هاي متعدد است و اکثر ايشان، صلحا و اهل دعا شدند و بسياري از ايشان مستجاب الدعوه؛ و اين آثار معجزه اي است از حضرت صاحب «ع» و آنچه خداوند عطا فرمود به من از برکت صحيفه، احصاي آن نمي توانم کرد. [160] .
پيش از مجلسي اول، نسخه هاي صحيفه اندک و آن هم در اختيار علما و دانشمندان بوده؛ اما اين عالم بزرگوار، صحيفه ي کامله را ترويج کرد و آن را در اختيار همگان قرار داد. او خود در اين باب مي نويسد:
به برکت آن رؤيا، صحيفه در آفاق منتشر کرد، پس از آن که اثري از آن در اين بلاد مشاهده نمي شد. [161] .
بنابر آنچه ذکر شد، راوي صحيفه ي کامله اي که اکنون شايع است و منتشر گرديده، مجلسي اول است و اين افتخار بزرگ، نصيب آن عالم رباني است.
محدث نوري، آنجا که از سند صحيفه ي شايع بحث مي کند، خصوصيات نسخه ي مجلسي را برمي شمارد و مي نويسد:
سند صحيفه ي شايع، به شيخ شهيد منتهي مي شود و او از سيد تاج الدين محمد بن قاسم بن معيه از پدرش روايت کرده و او از عميد الرؤسا و ابن سکون روايت مي کند. [162] .
نکته ي ديگري که محدث نوري مي افزايد، آن است که سخن شيخ بهايي و ميرداماد در تعيين قائل «حدثنا» قليل الفائده است؛ چرا که شيخ بهايي گوينده را ابن سکون و ميرداماد، گوينده را عميدالرؤسا مي داند؛ حال آنکه سند صحيفه ي شايع، به هر دو طريق، از ابن سکون و عميدالرؤسا از «بهاء الشرف» نقل شده است. [163] .
ماجد حسيني دشتکي (ق 11)
امير ماجد بن الأمير بن الأمير جمال الدين محمد حسيني دشتکي، از مشايخ قرن يازدهم هجري است و ملا شفيع رشتي که برادر محمد رفيع الدين (معروف به ملا رفيعا) است، از وي روايت مي کند. [164] دشتکي درباره ي سند صحيفه مي نويسد:
اتصال سند صحيفه ي کامله يا انجيل اهل بيت و زبور آل محمد بن منشي آن، امام مؤيد به عصمت و آيت هاديه ي حق، قدوة الساجدين و الراکعين، امام زين العابدين علي بن الحسين (ع) چنان اشتهار دارد که نيازي به ذکر سلسله ي اسناد باقي نمي گذارد؛ اما من طريق خود را در نقل صحيفه ي کامله ذکر مي کنم تا نورانيت آن در صحائف منتشر شود. [165] .
ويژگي روايت ماجد حسيني زا صحيفه در آن است که طريق او منتهي به مشايخ زيديه مي شود. او صحيفه را نه از طريق متوکل از يحيي بن زيد، بلکه از طريق پدران خود، از محمد بن زيد، از زيد بن علي، از امام سجاد (ع) روايت مي کند که طريق ويژه ي زيديه است. نقل صحيفه ي سجاديه در ميان زيديه نيز به تواتر صورت پذيرفته، چنانکه ملا محمد تقي مجلسي در اين باره مي نويسد: «و هي متواترة من طرق الزيدية أيضا».[166] .
سيد علي خان مدني (م 1120 ق)
عالم اديب، سيد علي بن احمد بن محمد معصوم حسيني مدني شيرازي، در سال 1052 ق، در مدينه متولد شد ودر سال 1066 ق، به هند مهاجرت کرد و چندي والي ماهور و توابع آن بود. بعد از آن به زيارت بيت الله الحرام نايل شد و پس از زيارت ائمه ي عراق (ع) به اصفهان آمد و شاه سلطان حسين صفوي، وي را اکرام بسيار کرد. سپس به وطن اصلي خود، شيراز، مهاجرت کرد و مرجع علما و فضلا گرديد و محل بحث و تدريس او مدرسه ي منصوريه بود و در سال 1120 ق، رخت از سراي خاکي برکشيد.
سيد علي خان، صاحب تأليفات گرانقدري است که از زمره ي آنهاست: «رياض السالکين في شرح الصحيفة الکاملة»، «سلافة العصر»، «الدرجات الرفيعة»، «أنوار في أنواع البديع»، «موضع الرشاد في شرح الارشاد في النحو»، «الکلم الطبيب في الأدعية» و شروح سه گانه بر «صمديه».
نسب سيد علي خان مدني، با 27 واسطه به محمد بن زيد بن علي بن الحسين (ع) منتهي مي شود. اين محمد بن زيد، پدر محمد محروق است که مأمون در سال 203 ق، او را شهيد کرد و او پدر ابو عبدالله جعفر است و او پدر احمد سکين است که نزد حضرت رضا (ع) مقرب بود و آن حضرت «فقه الرضا» را به خط مبارک خود براي او نوشته اند و آن کتاب شريف، نزد سيد علي خان مدني بوده است (چنانکه صاحب «رياض» و صدرالدين محمد دشتکي - که از اجداد سيد علي خان است - بدان اشاره کرده اند) [167] .
سيد علي خان مدني، از شارحان صحيفه ي کامله است و کاملترين شرح اين کتاب، از آن اوست و در ابتداي آن مي نويسد:
و قبل الحوض في المطلوب فلنذکر سند روايتنا للصحيفة الشريفة تبرکا بالاتصال في الرواية عن منشئها المعصوم. [168] .
آنگاه مي گويد که او صحيفه را از شيخ بهايي، از عبدالصمد حارثي، از دو شيخش: سيد حسن بن جعفر حسيني کرکي و شيخ زين العابدين بن علي بن احمد عاملي، از شيخشان زين الدين علي (فرزند شيخ شهيد شمس الدين محمد بن مکي) روايت مي کند که او نيز با سلسله ي خود، صحيفه ي کامله را روايت کرده است. [169] .
با وجود آنکه سيد علي خان مدني صحيفه ي خود را از ملا محمد تقي مجلسي روايت نمي کند، اما نسخه هاي صحيفه ي آن دو عالم بزرگوار، کاملا يکسان و مطابق با يکديگر است و اين،به دليل آن است که آن هر دو، نسخه هاي خود را از نسخه ي شيخ بهايي استنساخ کرده و نسخه ي خود را با آن تطبيق داده اند.
زبيدي حنفي (م 1205 ق)
محمد بن عبدالرزاق يماني، مشهور به مرتضي زبيدي حنفي، متولد 1145 قمري و متوفاي 1205، علامه ي لغت، رجال و انساب و از بزرگان اهل تصنيف است. تأليفات او بسيار است که از جمله ي آنهاست: «تاج العروس» در شرح «قاموس» فيروزآبادي، «اتحاف السادة المتقين» در شرح «احياء العلوم» غزالي، «أسانيد الکتب الستة»، «کشاف اللثام»، «الروض المعطار في نسب السادة آل جعفر الطيار»، «عقد اللئالي المتناثرة في حفظ الأحاديث المتواترة». [170] .
زبيدي حنفي، لغوي و محدث معروف اهل تسنن، بعضي از ادعيه ي صحيفه ي کامله را با سلسله ي سند و طريق ويژه ي خود در کتابهايش نقل کرده است؛ مثلا دعاي طولاني امام زين العابدين (ع) را در روز عرفه که دعاي چهل و هفتم صحيفه است، در کتاب «اتحاف السادة المتقين» (ج 4، ص 480) نقل کرده است.
ويژگي روايت زبيدي در آن است که طريق او به حضرت هادي (ع) منتهي مي گردد که او از حضرت جواد (ع) از حضرت رضا (ع)، از حضرت کاظم (ع)، از حضرت صادق (ع) و او از حضرت باقر (ع) ادعيه ي امام سجاد (ع) را روايت مي کند. [171] .
محدث نوري (م 320 ق)
حاج ميرزا حسين بن محمد تقي نوري طبرسي در سال 1254 ق، به دينا آمد و نزد شيخ العراقين عبدالحسين تهراني و شيخ مرتضي انصاري تلمذ کرد و به همراهي مجدد مذهب، ميرزا محمد حسن شيرازي به سامرا مهاجرت نمود. در علوم مختلف، صاحب نظر بود، اما تبحر او در حديث و رجال و احاطه ي به اقوال و اطلاع به دقايق آيات و نکات اخبار بود بالغ بر سي مجلد کتاب تأليف کرده که هر يک بر علو قدر و احاطه ي علمي او دلالت دارد، علي الخصوص خاتمه ي «مستدرک الوسائل» او که حاوي مطالب ارزشمندي در علم حديث و رجال است.
او شيخ معاصران است و به طريق او، آثار قدما روايت مي شود. سلسله ي مشايخ اجازه ي وي چنين است: شيخ مرتضي انصاري، از ملا احمد نراقي، از آية الله بحرالعلوم طباطبايي، از شيخ يوسف بحراني (به طرقي که بحراني در کتاب «لؤلؤة البحرين» بيان داشته). وفات محدث نوري، در سال 1320 ق، اتفاق افتاد و در نجف اشرف دفن گرديد. [172] .
محدث نوري در خاتمه ي «مستدرک الوسائل» در ذيل نام عميد الرؤسا از صحيفه ي کامله و طرق روايت و اعتبار آن، بحث کرده است و خود، نسخه ي ارزشمندي از صحيفه ي کامله داشته که آن را با نسخه هاي مصحح، تصحيح کرده و چهار مرتبه با آنها مقابله نموده و در مرتبه ي پنجم، وقتي به دعاي چهاردهم مي رسد، به نسخه اي که بر شيخ بهايي قرائت شده و دستخط و گواهي شيخ بر آن است و همچنين نسخه اي که بر مجلسي دوم قرائت شده و اجازه ي وي بر آن است، دست يافته و نسخه ي خود را با اين دو نسخه مطابقت داده و مواضع اختلاف را صريحا معين نموده و تفاصيل را به خط خود بر نسخه اش نوشته است. وي ميگويد سزاوار است که ساير نسخ با آن نسخه سنجيده شود و آن نسخه، «معصومه» ناميده شود؛ زيرا از غلط مبراست. [173] .
اين نسخه ي گرانقدر، در موقوفه ي مرحوم سيد محمد خامنه اي در کتابخانه ي حسينيه ي شوشتري ها در نجف اشرف موجود بوده و مرحوم علامه آقا بزرگ تهراني که از شاگردان محدث نوري است، آن را مشاهده کرده است. [174] .
نتايج
1 - صحيفه ي موجود و شايع، صحيفه ي ملا محمد تقي مجلسي است.
2 - صحيفه ي سيد علي خان مدني که کتاب «رياض السالکين» شرح آن است، با صحيفه ي ملا محمد تقي مجلسي کاملا مطابق است.
3 - نسخه هاي مجلسي اول و سيد علي خان مدني، از روي نسخه ي شيخ بهايي استنساخ شده است.
4 - شيخ بهايي، نسخه ي خود را از روي دستخط شهيد اول استنساخ کرده است.
5- شهيد اول، نسخه ي خود را از روي نسخه ي علي بن احمد سديد که در سال 643 قمري نوشته، استنساخ کرده است.
6 - نسخه ي شهيد اول از صحيفه، هم اکنون نيز موجود است.
7- سديدي، نسخه ي خود را از دستخط علي بن سکون استنساخ کرده و بر نسخه ي ابن سکون دستخط و اجازه ي عميدالرؤسا نيز وجود دارد.
8- سديدي صحيفه اش را به دو طريق روايت مي کند: از طريق ابن سکون و عميدالرؤسا از بهاء الشرف و از طريق ابن ادريس از شيخ طوسي.
9- نسخه ي سديد با نسخه ي ابن ادريس که آن را در سال 570 قمري کتابت نموده، کاملا مطابق است.
10- نظير عبارت «حدثنا» که در ابتداي سند صحيفه ي مشهور به چشم مي خورد، در ابتداي کتب قدما فراوان وجود دارد و نيازي به پيدا کردن نام کاتب و قائل (حدثنا) نيست.
11- صحيفه، تا زمان بهاء الشرف به طرقي خاص، توسط بعضي از محدثان روايت شده است.
12- از زمان بهاء الشرف به بعد، اکثر محدثان و دانشمندان طراز اول شيعه، به روايت صحيفه اقدام کرده اند.
13- از زمان مجلسي اول به بعد، صحيفه در اختيار عامه ي مردم قرار گرفته و نقل و روايت آن، همگاني شده است.
14- در روايت صحيفه، غير از طريق بهاء الشرف، طرق معتبر ديگري هم (مثل طريق شيخ طوسي) وجود دارد.
15- طريق صاحب کتاب «کفاية الأثر» (علي بن محمد خزار قمي که معاصر شيخ مفيد بوده است) و ابن شاذان، ابن عياش، ابن همام، ابن مالک، ابن طيالسي، ابن وارث، ابن اشکيب، تلعکبري و محمد بن بحر شيباني که همه از علماي معروف هستند، بر اعتبار و اشتهار صحيفه نزد قدما دلالت دارد.
16- ميرزا عبدالله افندي (صاحب کتاب «رياض العلماء»)، هشت طريق غير مشهور نقل صحيفه را گزارش کره و نسخه هاي صحيفه به آن طرق را مشاهده کرده است.
17- نسخه ي ارزشمندي از صحيفه که تاريخ کتابت آن، سال 416 قمري است، رد آستان قدس رضوي نگهداري مي شود. اين نسخه، از طريق علي بن مالک روايت شده است.
18- از نسخه ي آستان قدس رضوي، چنين به دست مي آيد که راوي علي بن مالک، محمد بن همام است، نه اسماعيل بن همام.
19- نسخه ي آستان قدس رضوي، طريق علي بن مالک بن متوکل را (که در کتابهاي شيخ و نجاشي ذکر نشده)، معين کرده است.
20 - نسخه ي گرانقدري ديگري از صحيفه که تاريخ کتابت آن سال 695 قمري است، در کتابخانه ي آية الله مرعشي در قم نگهداري مي شود. اين صحيفه، به طريق ابوالمفضل شيباني از محمد بن روزبه، روايت شده است.
21- گرچه ابوالمفضل شيباني در اواخر عمر خلط کرده؛ اما روايات او در دوران استقامتش، صحيح است و روايت صحيفه توسط شيخ مفيد و ابن غضائري از او، مسلما مربوط به دوران استقامت اوست.
22- نسخه اي از صحيفه به روايت ابن الشيخ (فرزند شيخ طوسي) هم اکنون در کربلا موجود است.
23 - کاتبان مشهوري به کتابت صحيفه پرداخته اند که از زمره ي ايشان، ابن مقله (خطاط مشهور عصر عباسي) و ياقوت حموي را مي توان نام برد.
24 - قطب راوندي در «الدعوات» و سيد بن طاووس در «مهج الدعوات»، «اقبال» «جمال الأسبوع» و «فتح الأبواب» و کفعمي در «المصباح» - همگي از کتب معتبر دعايي است - برخي از ادعيه ي صحيفه را نقل کرده اند.
25- کفعمي، صحيفه ي کامله را نقل نموده و آن را شرح کرده است.
26- عنوان «الصحيفة الکاملة» در کتاب «مناقب آل أبي طالب» (تأليف ابن شهر آشوب) نيز آمده و اين دانشمند، بر فصاحت محير العقول آن، شهادت داده است.
27 - طريق ماجد حسيني دشتکي از صحيفه، طريقي ويژه اي است و روايت او از صحيفه، به محمد بن زيد، از امام سجاد (ع) منتهي مي شود.
28- طريق زبيدي حنفي از صحيفه، طريقي ويژه است و روايت او از صحيفه، به امام محمد باقر از امام سجاد (ع) منتهي بوده است.
29- متوکل بن هارون، دو صحيفه را که يکي به خط زيد و ديگري به خط امام محمد باقر (ع) بوده است، مطابقت کرده و اختلافي بين آن دو مشاهده نکرده است.
30- از امام صادق (ع) نقل است که فرمود: «من شاهد آن بودم که جدم علي بن الحسين (ع) ادعيه ي صحيفه را املا فرمود و پدرم محمد بن علي (ع) آن را مي نوشت».[175] اين حديث، بر مکانت خاص صحيفه ي شريفه ي سجاديه نزد ائمه ي اطهار (ع) دلالت دارد.
منصور پهلوان
پي نوشتها:
[1] بحارالأنوار، محمد باقر مجلسي، دارالکتب، تهران، ص 61.
[2] معالم العلماء، ابن شهر آشوب، نجف، 4107 ق، ص 125.
[3] بحارالأنوار، ج 110، ص 45.
[4] شرح الصحيفة، ميرداماد، قم، 1406 ق، ص 45.
[5] رجال النجاشي، احمد بن علي نجاشي، قم، 1407 ق، ص 44.
[6] همان.
[7] همان.
[8] رجال الطوسي، محمد بن حسن طوسي، نجف، 1381 ق، ص 429.
[9] همان.
[10] الصحيفة الثالثة، عبدالله افندي، قم، 1400 ق، ص 11.
[11] الرعاية، زين العابدين بن علي عاملي، قم، 1413 ق، ص 112.
[12] الصحيفة الثالثة، ص 11.
[13] رجال النجاشي، ص 379.
[14] الفهرست، محمد بن حسن طوسي، نجف، 325.
[15] رجال الطوسي، ص 485.
[16] همان، ص 30.
[17] بحارالأنوار، ج 110، ص 62.
[18] الصحيفة السجادية، مقدمه و تحقيق: کاظم مدير شانه چي، انتشارات آستان قدس، مشهد، ص 53 - 52.
[19] رجال الطوسي، ص 485.
[20] الصحيفة السجادية الکاملة، مقدمه و تحقيق، سيد احمد فهري، دمشق، ص 214.
[21] رجال الطوسي، 446.
[22] رجال النجاشي، 384
[23] رجال النجاشي 384..
[24] الصحيفة الثالثة، ص 12 (مقدمه).
[25] خلاصة الأقوال، نجف، 1381 ق، ص 180.
[26] رجال النجاشي، ص 429.
[27] رجال الطوسي، ص 516.
[28] همان، 446.
[29] الصحيفة الثالثة، ص 12.
[30] رجال النجاشي، ص 396.
[31] الفهرست، طوسي، ص 299.
[32] رجال النجاشي، ص 396.
[33] معجم رجال الحديث، سيد ابوالقاسم خويي، ج 16، ص 244.
[34] الرعاية، ص 210.
[35] رجال النجاشي، ص 122
[36] لسان الميزان، ابن حجر، بيروت، ج 2، ص 127
[37] نوابع الرواة في رابعة المئات، آقا بزرگ تهراني، بيروت، 1971 م، ص 307.
[38] رياض السالکين، سيد علي خان مدني، اصفهان، ص 26.
[39] الصحيفة السجادية، ص 24.
[40] بحارالأنوار، ج 110، ص 66.
[41] رياض السالکين، ص 4
[42] بحارالأنوار، ج 110، ص 59.
[43] جمال الأسبوع، علي بن طاووس، ايران، ص 423.
[44] الصحيفة، چاپ حسينيه ي ارشاد، ص 32.
[45] جمال الأسبوع، ص 423.
[46] همان.
[47] الکني و الألقاب، شيخ عباس قمي، صيدا، 1357 ق، ص 357.
[48] رجال النجاشي، ص 86.
[49] الصحيفة الثالثة، ص 12.
[50] فوائد رضوية، شيخ عباس قمي، تهران 1327 ش، ص 325.
[51] کفاية الأثر، خزاز قمي، قم، 1401 ق، ص 302.
[52] الکني و الألقاب، ج 1، ص 312.
[53] بحارالأنوار، ج 78، ص 308.
[54] روضات الجنات، محمد باقر خوانساري، قم، ج 6، ص 153.
[55] الارشاد، شيخ مفيد، علميه ي اسلاميه، تهران، ص 151.
[56] همان، ص 154.
[57] بحارالأنوار، ج 110، ص 66.
[58] همان، ص 65
[59] همان، ص 66.
[60] النابس في أعلام القرن الخامس، آقا بزرگ تهراني، بيروت، 1971 م، ص 54؛ أمل الأمل، محمد بن حسن حر عاملي، بغداد، 1385 ق، ج 2، ص 69؛ التکملة، محمد بن حسن حر عاملي، بغداد، 1385 ق، ص 311.
[61] رياض السالکين، ص 4.
[62] شرح الصحيفة، ص 47 - 46.
[63] الذريعة،آقا بزرگ تهراني، بيروت، 1403 ق، ج 12، ص 265.
[64] الذريعة، آقا بزرگ تهراني، بيروت، 1403، ج 21، ص 265.
[65] فوائد رضويه، ص 20.
[66] رجال النجاشي، ص 426.
[67] روضات الجنات، ج 6، ص 249 - 216.
[68] الفهرست، طوسي، ص 171.
[69] رياض العلماء، ص 4.
[70] رجال الطوسي، ص 485.
[71] همان، ص 446
[72] روضات الجنات، ج 3، ص 166؛ معجم الأدباء، ياقوت حموي، بيروت، ج 4، ص 60، و فيات الأعيان، ابن خلکان،بيروت، 1971 م، 1397 ق، ج 1، ص 428؛ الکني و الألقاب، ج 3، ص 237.
[73] الصحيفة الثالثة، ص 12.
[74] الکني و الألقاب، ج 3، ص 165.
[75] فوائد رضويه، ص 120.
[76] رياض العلماء، ص 4.
[77] الذريعة، ج 15، ص 19.
[78] همان.
[79] الکني و الألقاب، ج 2، ص 224.
[80] الصحيفة، ص 32 - 28.
[81] رياض العلماء، ج 65، ص 22.
[82] مستدرک الوسائل (الخاتمة)، ميرزا حسين نوري، قم، آل بيت، ج 3، ص 490.
[83] الکامل، ابن اثير، بيروت، 1965 م، ج 10، ص 117.
[84] تاريخ بغداد، خطيب بغدادي، بيروت، ج 5، ص 446؛ معجم رجال الحديث، ج 16، ص 24.
[85] رجال النجاشي، ص 122.
[86] لسان الميزان، ج 2، ص 127.
[87] رجال النجاشي، ص 247.
[88] تنقيح المقال، عبدالله مامقاني، نجف، 1352 ق، ج 2، ص 313؛ جامع الرواة، محمد بن علي اردبيلي، بيروت، ج 1، ص 606.
[89] الصحيفة، ص 32.
[90] رجال النجاشي، ص 426؛ الفهرست، طوسي، ص 171.
[91] معجم رجال الحديث، ج 14، ص 178 - 177.
[92] شرح من لا يحضره الفقيه (لوامع صاحبقراني)، محمد تقي مجلسي، قم، 1399 ق، ج 14، ص 418.
[93] رجال ابن داوود، تهران، 1383 ق، ص 283.
[94] الکني و الألقاب، ج 3، ص 97.
[95] فوائد رضويه، ص 451
[96] بحارالأنوار، ج 110، ص 84 - 43.
[97] مستدرک الوسائل (الخاتمة)، ج 3، ص 483.
[98] الذريعة، ج 15، ص 14.
[99] رياض العلماء، ج 5، ص 45.
[100] بحارالأنوار، ج 109، ص 47.
[101] أمل الآمل، ج 2، ص 169
[102] بحار الأنوار، ج 109، ص 67.
[103] همان، ص 47.
[104] الفرائد الطريفة، محمد باقر مجلسي، قم، 1407 ق، ص 14.
[105] روضات الجنة، ج 4، ص 5.
[106] فتح الأبواب، علي بن طاووس، بيروت، 1409 ق، ص 196.
[107] الصحيفة الکاملة، مقدمه و شرح: محمد مشکوة، دارالکتب، تهران، ص 14.
[108] فوائد رضويه، ص 568
[109] بحارالأنوار، ج 110، ص 65.
[110] معالم العلماء، ص 125.
[111] مناقب آل أبي طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 137
[112] الکني و الألقاب، ج 1، ص 201.
[113] فوائد رضويه، ص 262.
[114] بحارالأنوار، ج 110، ص 57.
[115] همان، ص 81.
[116] همان، ص 52.
[117] الذريعة، ج 15، ص 19.
[118] بحارالأنوار، ج 107، ص 212.
[119] همان، ص 211؛ الذريعة، ج 15، ص 19.
[120] بحارالأنوار، ج 110، ص 162.
[121] فوائد رضويه، ص 327.
[122] بحارالأنوار، ج 110، ص 162.
[123] الذريعة، ج 15، ص 19.
[124] بحارالأنوار، ج 110، ص 164.
[125] الکني و الالقاب، ج 2، ص 445.
[126] بحارالأنوار، ج 107، ص 212.
[127] همان، ج 110، ص 59.
[128] الفهرست، منتجب الدين رازي، تهران، 1404 ق، ص 384.
[129] الصحيفة الجامعة، محمد باقر موحد ابطحي، قم، 1411 ق.
[130] شرح الصحيفة، ص 45.
[131] فوائد رضويه، ص 262.
[132] همان، ص 331.
[133] روضات الجنات، ج 4، ص 339 -325.
[134] فتح الأبواب، ص 196.
[135] کتابخانه ي ابن طاووس، اتان کلبرگ، ترجمه: رسول جعفريان، ص 508.
[136] همان.
[137] فوائد رضويه، ص 645.
[138] همان.
[139] بحارالأنوار، ج 109، ص 41 - 40
[140] همان، ج 108، ص 134.
[141] همان، ج 110، ص 61 -60.
[142] همان، ج 107، ص 212.
[143] الذريعة، ج 15، ص 19.
[144] بحارالأنوار، ج 107، ص 203.
[145] همان، ص 213.
[146] نجم الثاقب، ميرزا حسين نوري، علميه اسلاميه، تهران، ص 64.
[147] بحارالأنوار، ج 107، ص 212.
[148] روضات الجنات، ج 1، ص 24 - 20.
[149] الصحيفة الثالثة، ص 12.
[150] فوائد رضويه، ص 186.
[151] بحارالأنوار، ج 108، ص 133.
[152] همان، ص 135 - 134.
[153] همان.
[154] الذريعة، ج 15، ص 19.
[155] فوائد رضوية، ص 44.
[156] بحارالأنوار، ج 110، ص 43.
[157] همان، ص 45.
[158] همان، ص 45.
[159] همان، ص 61 -60.
[160] شرح من لا يحضره الفقيه، ج 14، ص 423 - 418، نجم الثاقب، ص 64.
[161] بحارالأنوار، ج 110، ص 43.
[162] مستدرک الوسائل (الخاتمة) ج 3، ص 483.
[163] همان جا.
[164] بحار الأنوار، ج 110، ص 92.
[165] همان، ص 97 - 95.
[166] همان، ج 110، ص 59.
[167] فوائد رضويه، ص 273 - 269.
[168] رياض العلماء، ص 4 -3.
[169] همان جا.
[170] الأعلام، خير الدين زرکلي، بيروت، 1389 ق، ج 7، ص 298 -297.
[171] اتحاف السادة المتقين، ج 4، ص 480.
[172] فوائد رضويه، ص 149.
[173] مستدرک الوسائل (الخاتمة)، ج 3، ص 483 - 482.
[174] الذريعة، ج 21، ص 265.
[175] الصحيفة السجادية، ص 27، (سخن راوي صحيفه).
