.
سوره ي انسان درباره چه كساني نازل شده است؟
سوره انسان هفتاد و ششمین سوره قرآن کریم است و در جزء 29 قرار دارد. این سوره نام‌های مدیگری نیز دارد که مشهورترین آنها «دهر» و «هل اتی» است.
تمامی علماء و مفسرين شيعه، و نیز اكثر علماء و مفسرين اهل سنت بر اين باورند كه سوره ی انسان در مدح و شأن اهل بيت(ع) نازل شده است؛ اما برخی مي گویند که کل سوره را جبرئیل در شأن اهل بیت(ع) به پیامبرش هدیه کرد، و برخی می گویند که تنها آیات 7 تا 11 ـ یعنی « يُوفُونَ بِالنَّذر وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا ؛ ويُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ؛ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلَا شُكُورًا ؛ إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا و ...» ـ در شأن اهل بیت(ع) است.
شأن نزول اين سوره
امام حسن و امام حسین ـ علیهما السلام ـ در کودکی بیمار شدند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ همراه دو نفر از اصحاب از آنها عیادت کرد. یکی از اصحاب به علی علیه السلام عرض کرد: « چه خوب بود برای شفای دو فرزندت نذری برای خدا می کردی».
حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «نذر می‌کنم اگر خوب شدند سه روز را روزه بگیرم». فاطمه(س) نیز چنین گفت. امام حسن و حسین علیهما السلام هم گفتند: « ما نیز سه روز روزه می گیریم.» فضه، کنیز آنان، نیز همین نذر را کرد.
چندی نگذشت که حسن و حسین ـ علیهما السلام ـ شفا یافتند. همه به نذر خود وفا کردند و روزه گرفتند، اما برای افطار چیزی در خانه نبود. لذا علی(ع) مقداری پول تهیه کرد(1) و آرد خرید.
علی علیه السلام نماز مغرب را با پیامبر خدا گزارد و به منزل آمد. سفره را گستردند و هر پنج نفر سر سفره نشستند. هنگامی که امیرالمومنین اولین تکه را برداشت، مسکینی در خانه را زد و گفت: «السلام علیکم یا اهل بیت محمد! من مسلمان مسکینی هستم. از آنچه می‌خورید به من بخورانید. خداوند از نعمت‌های بهشت به شما بدهد!» همه اهل خانه هر پنج قرص نان را به مسکین دادند، شب را گرسنه خوابیدند و چیزی جز آب نخوردند.
فردای آن روز را نیز روزه گرفتند. فاطمه سلام الله علیها یک سوم دیگر از آرد کرد و پنج قرص نان پخت. بعد از نماز مغرب، همین که سر سفره نشستند، یتیمی به در خانه آمد و گفت: « السلام علیکم اهل بیت محمد! من یتیمی مسلمان هستم. از آنچه می‌خورید به من نیز بدهید. خداوند شما را از نعمت های بهشتی اطعام کند.» همه اهل خانه، آن شب را نیز گرسنه سپری کردند و چیزی جز آب نخوردند.
فردا نیز همین اتفاق تکرار شد و این بار اسیری از مشرکین به در خانه آمد و گفت:« السلام علیکم یا اهل بیت محمد! ما را اسیر می کنید و به بند می کشید، اما به ما غذا نمی‌دهید؟» آن شب نیز همه نان‌های خود را به اسیر دادند و با آب افطار کردند و گرسنه خوابیدند.
فردای آن روز رسول خدا(ص) حسن و حسین را دید که از فرط گرسنگی مانند جوجه به خود می لرزیدند. پیامبر با دیدن آنان فرمود:« ای اباالحسن! حالت شما مرا سخت ناراحت می کند. نزد دخترم فاطمه برویم.» نزد فاطمه(س) رفتند و دیدند او در محراب خود، از گرسنگی دچار ضعف شدیدی شده و چشمانش گود افتاده است. پیامبر(ص) او را به سینه چسباند و گفت: «به خدا پناه می‌برم. شما سه روز است که گرسنه‌اید!»
جبرئیل نازل شد و گفت: «ای محمد! آنچه را خداوند برای تو در باره اهل بیت مهیا ساخته است، بگیر.»
پیامبر (ص)فرمود: «چیست؟»
«جبرئیل» آیات آغازین سوره‌ی « هل اتی » را قرائت کرد تا رسید به آیه « انّ هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا.»(2)
نظر اهل سنت
گرچه متأسفانه عده ای اندک از متعصبان، به انحاء مختلف تلاش داشته و دارند که فضائل و مناقب اهل بیت(ع) را انکار نمایند واقوال شاذ و نادر را بر اقوال مشهور ترجیح دهند، اما علما و مفسران درجه یک اهل سنت، بر اینکه تمام، یا بخشی از این سوره در مدح و مقبت اهل بیت پیامبر(ص) است، صحه گذاشته اند؛ از جمله:
1. «فخر رازی» ـ عالم بزرگ سنی قرن ششم هجری ـ در تفسیر کبیر می نویسد: «واحدی در کتاب البسیط نوشته است که این آیه در حق علی نازل شده است. صاحب تفسیر کشاف ]زمخشری [نیز این قصه را از ابن عباس نقل کرده و گفته است که این سوره را جبرئیل برای پیامبر نازل کرد و گفت: "یا محمد! این سوره را که درباره اهل بیت توست بگیر"». (الامام الفخر الرازی؛ التفسیر الکبیر؛ دار احیاء التراث العربي، بیروت: بی تا؛ ج15، ص 243 و 244)
2. «ابوالفرج جوزی» ـ عالم سنی قرن ششم هجری ـ در تفسیرش زاد المسیر نوشته است: «درباره این آیات دو قول است: قول اول این است که این آیه در حق علی بن ابی طالب نازل شده است که یک شب کامل اجیر شد و درختان نخل را آب داد و در مقابل مقداری آرد جو گرفت. وی یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت؛ اما مسکینی آمد و غذا را به او دادن. سپس یک سوم دیگر را نان پخت اما یتیمی آمد و نان را به او داد. سپس یک سوم باقیمانده را نان پخت امااسیری از مشرکین آمد و دیگربار نان را به او دادن. در اینجا این آیات نازل شد». (الامام ابوالفرج جلال الدین الجوزی القرشی البغدادی؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ المکتب الاسلامی، بیروت: 1987م.؛ ج8، ص 432)
3. «جلال الدین سیوطی» ـ دانشمند بزرگ سنی در قرن نهم هجری ـ در تفسیرش الدر المنثور آورده است: «این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله(ص) نازل شده است». (جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ دارالکتب العلمیه، بیروت: 2000 م. ؛ ج6، ص 485)
4. «شوکانی» ـ مفسر بزرگ سنی قرن دوازدهم هجری ـ در تفسیرش فتح القدیر نوشته است: «این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله (ص) نازل شده است». (الشوکانی؛ فتح القدیر ؛ عالم الکتب، بی جا: بی تا؛ ج5، ص 346)
5. «امام احمد بن عجیبه» ـ مفسر سنی قرن سیزدهم هجری ـ در تفسیرش البحر المدید پس از نقل داستان انفاق، نوشته است: «زمخشری و جمهور مفسرین، این داستان را برای شأن نزول این آیه ذکر کرده اند؛ و تنها ترمذی در کتاب نوادر، آن را انکار کرده است» و سپس خود امام ابن عجیبیه، پاسخ ترمذی را داده است. (الامام ابن عجیبة؛ البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید؛ دارالکتب العلمیة؛ بیروت: 2002 م. ؛ ج8، ص 197-198)
«علامه اميني» داستان شأن نزول هل اتی را از 34 تن از علماي اهل سنت نقل كرده است. همچنین «علامه شوشتري» همين داستان را از 75 كتاب معتبر اهل سنت نقل كرده است. تمام اين افراد قبول دارند كه اين سوره در شأن اهل بيت (ع) نازل شده است.
سوره هل أتی در كجا نازل شده است؟
تمام مفسرين شيعه و اكثر مفسرين اهل سنت عقديده دارند كه اين سوره در مدينه نازل شده است و ازجمله سور مدني است. كلمه "اسير" مؤید خوبی برای قول مشهور است ؛زیرا اين كلمه در مكه كاربرد نداشت و بعد ازجنگ بدر و احد بود كه مسلمانان موفق به گرفتن اسير شدند و اين واژه كاربرد پيدا نمود.
سوره ي هل اتي در اشعار شاعران
شاعران كه اعضای حساس جامعه هستند، هميشه حوادث مهم تاريخي را در قالب شعر از خود به يادگار گذاشته اند. نازل شدن سوره هل اتي در شأن اهل بيت(ع) نيز يكي از حوادث مهم تاريخي بوده است كه توجه شاعران را به خود جلب كرده است.
«شافعي» امام مذهب شافعيه درباره اين داستان چنين سروده است:
الي مَ الي مَ و حتی متی *** اعاتب في حب هذا الفتی
فهل زوجت فاطمه غيره *** و في غيره هل أتی هل أتی
یعنی: « تا كي و تا چه وقت و تا چه زماني در راه دوستي اين جوانمرد (علي) بايد ملامت بشوم. آيا جز او كسي به همسري فاطمه (س) برگزيده شد؟ آيا سوره هل اتي درباره ديگري نازل شد؟»
«ابن معتوق» مصري نيز در شعري كه در باره اهل بيت (ع) سروده است اين فضيلت را اين گونه ياد آوري مي كند:
سل الحواميم هل في غيرهم نزلت *** و هل أتی، هل أتی الا بمدحهم
یعنی: «سؤال كن آيا (حواميم) درباره غير اهل بيت(ع) نازل شده است؟ و مگر سوره هل اتي در مدح اهل بيت (ع) نازل نشده است؟»
«عبدالباقي عمري فاروقي» از مشهورترين شعراي قرن سيزدهم هجري ويكي از بزرگان ادباء عراق در عهد عثماني كه نسبش با سي و شش واسطه به عمر بن خطاب مي رسد اين شعر را سروده است:
وسائل هل اتي نص بحق علي *** اجبته (هل اتي) نص بحق عليٍِ
فظنني اذغدا متي الجواب له *** عين السؤال صدي من صفحة الجبلٍ
ومادري لادري جدا و لاهزلاً *** اني بذاك اردت الجد بالهزل
یعنی: « پرسش کننده اي پرسيد: آيا آيه اي در شأن علي نازل شده است؟ جواب دادم، هل اتي نص خداوند بر فضيلت اوست. وقتي ديد جواب من ـ در لفظ ـ عين سؤال اوست، تصور كرد كه كوه صدا را منعكس كرد. جدا ندانست كه من شوخي نكردم؛ بلكه به طور جدي حقيقتي را در جواب او گفتم.»
«فريد الدين عطار» در باره اين داستان چنين سروده است:
گذشته زين جهان وصف سَنانش *** گذشته زان جهان وصف سه نانش
نتيجه
با توجه به آراء علماي شيعه و اكثر علماي اهل سنت و ... اين سوره ـ یا حداقل آیات اول آن ـ در شأن اهل بيت (ع) نازل شده است. اما این که عده ای تلاش دارند بدون سند و مدرک، اقوال شاذ و نادر را را بر اقوال مشهور ترجیح دهند؛ نشان گر اوج مظلومیت اهل بیت (ع) است؛ زیرا همین افراد با صد ها اما واگر تلاش دارند برای دیگران فضیلت سازی کنند! ولی برای اهل بیت(ع) باتمام توان، فضیلت سوزی را پیشه خود ساخته اند! واقعا که تعصب و نادانی انسان ها را کر و کور می سازد.
ـــــــــــــــ
پی نوشت:
1. درباره مبلغی که علی(ع) تهیه کرد نقل های گوناگونی وجود دارد؛ از جمله:
ــ برخی گفته اند: علی علیه السلام مبلغی از یک یهودی اهل خیبر قرض گرفت.
ــ برخی نیز گفته اند: علی علیه السلام نزد یکی از همسایگان یهودی اش که پشم‌باف بود و «شمعون» نام داشت رفت و گفت: « آیا حاضری دختر محمد مقداری پشم برای تو بریسد و تو در برابرش کمی جو بدهی؟» شمعون گفت: « بله.» و به او کمی پشم داد. فاطمه علیهاسلام یک‌سوم آن پشم را ریسید و یک صاع جو از شمعون گرفت. آن را آرد کرد و با آن پنج قرص نان پخت؛ برای هر نفر یک قرص نان.
ــ قول سومی هم هست که: علی(ع) یک شب کامل کارگری کرد و درختان نخل را آب داد و به عنوان اجرت، مقداری آرد جو دریافت کرد.
2. در روایتی دیگر از امام «باقر» علیه السلام آمده است که جبرئیل در روز چهارم با ظرفی پر از گوشت فرود آمد. اهل بیت (ع) از آن خوردند تا سیر شدند ، ولی چیزی از غذا کاسته نشد. حسین علیه السلام با مقداری از آن غذا از خانه خارج شد. زنی یهودی به او گفت: « شما که همیشه در گرسنگی به سر می برید این غذا از کجاست؟ مقداری از آن به من بده». حسین علیه السلام دست خود را دراز کرد که غذا را به او بدهد اما جبرئیل فرود آمد و غذا را از دست حسین گرفت و به سوی آسمان برد. پیامبر(ص) خدا فرمود: « اگر حسین نخواسته بود از این غذا به آن زن بدهد، این ظرف غذا تا روز قیامت نزد اهل بیتم باقی بود؛ از آن می‌خوردند و هیچ‌گاه چیزی از آن کم نمی شد».
