پرسشها و پاسخها، ص: 17

بنابراين فاعل حقيقی در عرض فاعليّت خداوند متعال وجود ندارد و وجود يك سلسله وسائط و اسباب طولی برای تحقّق افعال الهی منافاتی با «توحيد افعالی» ندارد.

موجودات جهان همچنان كه در ذات و اصل هستی استقلال ندارند و همگی وابسته به خدا هستند در مقام عليّت و تأثير هم استقلالی از خود نداشته و به حول و قوّه و اراده و خواست او كار می كنند در نتيجه خدا نه شريك در ذات دارد و نه شريك در فاعليّت و علّيّت بلكه در مجموع هستی يك فاعل مستقل و يك علّت قائم به نفس وجود دارد و آن خدا است و اسباب و فاعل های ديگر هم ذات و وجود و هم تأثير و فاعليّت آن ها قائم به او می باشد و اين است معنای:

لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ

آياتی كه بر تأثير علل طبيعی صحّه می گذارد و جهان آفرينش را توده ای از علل و معاليل می داند كه همگی به اراده و مشيّت خداوند كار می كنند و تأثير و فاعليّت همه فرع فاعليّت خدا و در طول علّيّت او است. فراوان است «1» مانند اين آيه شريفه:

______________________________
(1) «وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَن يَشَاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللَّهَ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ» «و به آنان گويند: سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان در برابر عبادت، معصيت و مصيبت پس نيكوست فرجام اين سرای» رعد (13): 24؛ «أَوَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ» «آيا ندانسته اند كه ما آب را به سوی زمين بی گياه می رانيم و به وسيله آن زراعتی را بيرون می آوريم كه دام هايشان و خودشان از آن می خورند؟ پس آيا آثار رحمت خدا را نمی بينند؟!» سجده (32): 27؛ «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَاماً فَتَرَی الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَن يَشَاءُ يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ» «آيا ندانسته ای كه خدا ابری را به آرامی می راند، آن گاه ميان اجزای آن پيوند برقرار می كند، سپس آن را انبوه و متراكم می سازد، پس می بينی كه باران از لابلای آن بيرون می آيد، و از آسمان از كوه هايی كه در آن ابر يخ زده است، تگرگی فرو می ريزد، پس آسيب آن را به هر كه بخواهد می رساند، و از هر كه بخواهد برطرف می كند، نزديك است درخشندگی برقش ديده ها را كور كند» نور (24): 43؛ «اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَاباً فَيَبْسُطُهُ فِي السَّماءِ كَيْفَ يَشَاءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَی الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ» «خداست كه بادها را می فرستد تا ابری را برمی انگيزد، پس آن را در آسمان آن گونه كه بخواهد می گستراند و به صورت بخش بخش و پاره های مختلف در می آورد، پس باران را می بينی كه از لابه لای آن بيرون می آيد و چون آن را به هركس از بندگانش كه بخواهد می رساند، آن گاه شادمان و خوشحال می شوند» روم (30): 48.