پرسشها و پاسخها، ص: 31

ركوعند و به حال قيام نمی ايستند.

در قرآن كريم نيز می فرمايد:

«وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» «1».

و هيچ يك از ما فرشتگان نيست مگر اينكه برای او مقامی معين است.

شايد بتوان از اين تعبير چنين استفاده كرد كه هيچ ملكی از مقام خود نمی تواند بالاتر برود، اين گونه آفريده شده و تا آخر همان خواهد بود.

بعد از اين كه عالم مجرّدات تكميل شد نوبت به عالم مادّه می رسد.

آيا خدا عالم مادّه را خلق كند يا نه؟ اگر خلق شود لازمه اش تغيير و تكامل و تدريج و ساير لوازم مادّه است و اگر خلق نكند بخشی از عالم كه امكان وجود داشته است از نور وجود محروم خواهد شد و فياضيّت مطلقه الهی با تعطيل فيض سازگار نيست. وقتی بنا است عالم مادّه خلق شود ناچار موجودات اين عالم دست خوش تغييرات و تحوّلات قرار می گيرند و از جمله، تغييراتی است كه موجب كمالات جديدی برای آن ها می شود، به عبارت ديگر: مادّه در اثر تحوّلات خود، استعداد فيض های جديدتری پيدا می كند؛ خاك در اثر تحوّلات اين استعداد را پيدا می كند كه تبديل به گياه شود، نطفه اين استعداد را پيدا می كند كه روح انسانی در آن دميده شود خود اين تحوّلات موجب استعداد فيض های جديدی می شود و سرانجام يكی از موجوداتی كه ممكن است در اين عالم به وجود آيد انسان است كه كامل ترين موجودی است كه خدا در عالم مادّه خلق كرده است كه با اختيار خود می تواند از ملائكه

______________________________
(1) صافات (37): 164.