رابطه خودسازی و رستگاری

«ونفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها قدافلح من زکیها و قد خاب من دسیها» (شمس: 7-10)
از آیات استفاده می شود که فلاح انسان در گرو تزکیه نفس است و «فلاح» همان سعادت و کمال نفس انسانی است؛ از این نظر که موجب رستگاری و رها شدن انسان از گرفتاریهاست. از آن نظر که موجب دستیابی به خواسته هاست، «فوز»، و از نظر اینکه مطلوب ذاتی است «سعادت» نامیده می شود.
ارتباط بین اعمال نیک و سعادت نفس
تا آنجا که از آیات و روایات به دست می آید، رابطه بین تزکیه و فلاح یا بین ارزشهای اخلاقی، سعادت حقیقی و کمال نهایی انسان، تنها یک رابطه قراردادی محض نیست، بلکه خدای متعال، روابط علی و معلولی را به طور تکوینی، جعل کرده و این امر غیر از قرارداد اعتباری محض است. خداوند معلولها را به دنبال علت به وجود می آورد و علتها وسایطی برای تحقق آنها هستند. این رابطه را خود او ایجاد کرده است. ولی معنای این سخن وجود سنخیت بین علت و معلول و بین وسیله و ذی الوسیله است، نه اینکه صرف قرارداد بدون ارتباط واقعی باشد.
آنچه مسلم است و ما از کتاب و سنت به دست می آوریم این است که چنین رابطه ای وجود دارد؛ مثلا، کارهای خداپسندانه با به اصطلاح، ارزشهای اخلاقی در بینش اسلامی، موجب سعادت و کمال انسانی می شود. اما تحلیل و تبیین این رابطه مسئله ای دیگر است.
ما حقیقت این رابطه را به درستی نمی توانیم درک کنیم؛ زیرا روابط خاص بین اشیا را از طریق تجربه به دست می آوریم؛ مثلا، اگر بخواهیم بدانیم که علت فلان چیز چیست یا بین چه چیزهایی رابطه علی و معلولی وجود دارد باید آنها را تجربه کنیم. به طور ذهنی، پیش از تجربه، نمی توان روابط علی و معلولی بین پدیده ها را به دست آورد، مگر در چارچوبهای کلی؛ مثلا، در این حد که علت موجده باید کاملتر از معلول باشد. عقل ممکن است این اندازه بفهمد؛ اما در چارچوبهای کلی؛ مثلا، در این حد که علت موحدی باید کاملتر از معلول باشد. عقل ممکن است این اندازه بفهمد؛ اما اینکه چه علتی موجب پیدایش چه معلول خاصی می شود برای فهم آن، به تجربه نیاز است. و چون ما از عالم آخرت تجربه ای نداریم، حتی تجربه آگاهانه ای نسبت به امور معنوی و روحانی خودمان هم نداریم- و تجربه باید آگاهانه باشد- نمی توان این موضوع را درک کرد که عملی که انجام می دهیم، حتی در این دنیا، چه تأثیری بر روح ما دارد. این تأثیر بواقع، وجود دارد و کسانی که چشم بصیرت داشته باشند رابطه بین عملی را که انجام می دهند و تأثیری را که بر روحشان می گذارد، می بینند؛ اگر کار خوبی کرده باشند نورانیتی در دلشان ایجاد می شود و در روحشان، صفایی به وجود می آورد، ولی امثال ما، که از چنین نورانیتی محروم هستیم. این آثار را مشاهده نمی کنیم. به این دلیل است که گفته می شود ما تجربه آگاهانه ای از تأثیر افعال در روحیات خود نداریم و این موجب شرمندگی انسان است که از دل و باطن خود خبری نداشته باشد. ولی واقعیت این است که اعمالی که ما انجام می دهیم با سایر چیزها ارتباط دارد. در این زمینه، شواهد فراوانی وجود دارد، چه از حضرات معصومین علیهم السلام و چه از تربیت شدگان مکتب آنان، آنها گاهی فقط با توجه به ظاهر کسی، آثار اعمال او را در وجودش می یافتند و از سعادت یا شقاوت روحی او آگاه می گشتند؛ یعنی می فهمیدند که او کار خوبی انجام داده یا مرتکب خطا و لغزش شده است.
اگر ما نمی توانیم این گونه مسائل را تجربه کنیم نباید آنها را انکار نماییم. اینها واقعیتهایی است که شواهد نقلی و تعبدی فراوانی بر آنها وجود دارد و تجربه هایی که از اولیای خدا در این زمینه ها به ما رسیده شاهد خوبی بر این مدعاست. بنابراین، چون ما این رابطه را نمی توانیم به درستی کشف کنیم به عالم آخرت راه پیدا نکرده ایم که ببینیم در آنجا چه می گذرد و باطن خود را هم نشناخته ایم تا ببینیم که اعمال ما چه تأثیری در باطن ما می گذارد. لذا، چون ما نمی توانیم این رابطه را آن گونه که هست بیابیم باید آن را تعبدا بپذیریم. این راه برای همه مؤمنان باز است که آنچه را خدا، پیامبر او و ائمه(ع) فرموده اند بپذیرند.
از آیات و روایات و بیانات اهل بیت(ع) و شاگردان واقعی آنها، به خوبی استفاده می شود که بین کارهای نیک و بین کمالات نفس و سعادت اخروی، رابطه ای حقیقی وجود دارد. اگر بخواهیم از این نیز جلوتر برویم راه مسدود نیست و شاید این کار مطلوب هم باشد که انسان تفکر کند و از راه تعقل، تا آنجا که ممکن است عقل خود را به کار گیرند و تا جایی که عقلشان یاری می کند حقایق را بفهمند. این کار مطلوبی است، به شرط آنکه آدمی مرز خود را بشناسد و بلندپروازی نکند.
سعادت و کمال و ارتباط آنها با یکدیگر
بین سعادت و کمال اتحاد مصداقی وجود دارد؛ گاهی می گوییم: تزکیه، موجب کمال نفس می گردد و گاهی نیز می گوییم: تزکیه، موجب سعادت نفس می شود. بین سعادت و کمال چه رابطه ای وجود دارد؟ این دو گرچه دو مفهوم اند، اما با یکدیگر متلازمند. محور سعادت لذت است، لکن لذتی بیشتر و پایدارتر از دیگر لذتها. کسی را سعادتمند می گوییم که از زندگی خویش لذت بیشتری ببرد و این لذتش پایدار باشد. بنابراین، به کسانی که در آخرت اهل نعمت و رحمت الهی هستند، با اختلاف مراتبی که دارند، چون لذتشان بیشتر و پایدارتر است «سعید» می گویند.
سعادت واقعی، در آخرت تحقق پیدا می کند؛ «فمنهم شقی وسعید؛ فاما الذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق... و اما الذین سعدوا ففی الجنه .» (هود: 105-108) تزکیه ملازم با سعادت و سعادت نیز ملازم با خلود در بهشت است. آیات خاصی نیز در مورد برخی از مراتب تزکیه وارد شده است؛ مثلا، خداوند درباره سحرخیزی در قرآن می فرماید: «فلاتعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین» (سجده: 71) یا درباره مومنانی که در بهشت اند، می فرماید: «وفیها ما تشتهیه الانفس وتلذ الاعین.» (زخرف:17) همان گونه که پیداست، لفظ«لذت» در متن آیه اخیر نیز آمده است.
از نظر قرآن، جای شبهه ای نیست که کسانی که اهل تزکیه باشند به این گونه لذتها خواهند رسید. اما آیا منطقا و عقلا بین این دو، رابطه ای وجود دارد؟ یعنی آیا کسی که کاملتر باشد ضرورتا باید سعادت و لذت بیشتری داشته باشد؟ یا ممکن است کسی به کمال والایی دست پیدا کند ولی هیچ گاه به لذتی نرسد؟ آیا چنین چیزی ممکن است یا نه؟می توان گفت که اصولا لذت وقتی حاصل می شود که انسان به چیزی که ملایم با آن قوه خاصش می باشد، نایل گردد.
به عنوان مثال، انسان با قوه لامسه خویش، از لمس کردن شیء نرمی که از نظر گرما و سرما نیز، با حرارت بدنش سازگاری داشته باشد، لذت می برد. اما اگر سردتر یا گرمتر از آن باشد با آن ملایمت ندارد و از آن احساس لذت نمی کند. در مورد سایر قوانین نیز چنین است.
ما از هر آنچه که به گونه ای با نفس مان ملایمت دارد، لذت می بریم و هر آنچه که لذتی برای ما ایجاد نکند ملایمتی با نفس مان ندارد. پس حقیقت لذت، ادراک ملایم است. ادراک نیز، هم به معنای «نایل شدن به چیزی» و هم به معنای «درک کردن و آگاه شدن از چیزی» است. به تعبیر ساده، می توان گفت: لذت، حالتی نفسانی و روانی است که در هنگام نایل شدن و وصول انسان به چیزی که مطلوب اوست، برایش حاصل می شود.
بنابراین، هر یک از اعضای ما لذتش با دیگری متفاوت است و لذت هر یک از قواغیر از دیگری است. عقل و سایر قوای باطن انسان نیز لذتی خاص خود دارند. اگر به درک حقایقی که مطابق با واقع است نایل شویم این موضوع موجب لذت عقلانی ما می شود.
گاهی، برخی آن چنان از درک حقایق لذت می برند که همه لذتهای دیگر را فراموش می کنند. درباره زندگی بسیاری از دانشمندان، نقل شده است که آنها همه لذتهای زندگی خود را فدای لذتهای عقلانی خود کرده بودند. لذتی که آنان از کشف حقایق می بردند بیش از لذات دیگر بود. از این رو، بی خوابی، گرسنگی و سایر مشکلات را به راحتی تحمل می کردند.
این مطلب نیاز به تفصیل دارد؛ اما اجمالا، وقتی حیثیت وجود را از حیثیت کمال تفکیک کنیم هر موجودی کاملتر شدن وجود برایش ملایم ترین چیزهاست. این مطلب با قدری تامل روشن می شود.
هر موجود ذی حیاتی را در نظر بگیرید اولا، تا آنجا که توان دارد تلاش می کند که حیات خود را حفظ کند. اگر هر یک از حیوانات، حتی حشرات، را ملاحظه کنید وقتی آسیبی به آنها وارد شود ساعتها برای زنده ماندن فعالیت می کنند تا جسم نیمه جان خود را حفظ نمایند. مثلا حیوانی که در دامی گرفتار می شود تا وقتی امیدی برای زنده ماندن دارد از تلاش برای رهایی دست بر نمی دارد. این شاهدی است بر این مطلب که هر موجود زنده ای حیات خود را بیش از همه چیز دوست دارد.
در مورد انسان نیز چنین است؛ ما بسیاری از چیزها را دوست داریم ولی این چیزها وقتی برای ما مطلوب است که خود ما باشیم که از آنها لذت ببریم. اگر خودمان نباشیم چه لذتی از آنها برای ما حاصل می شود؟ بنابراین، حیات، سلامتی و تکامل وجود، از هر چیزی مطلوبتر است. لذا، می بینیم اگر به کسی توهین کنند، که مثلا، «فهم نداری» یا «شعور نداری» یا مانند آن، گاهی چنان دچار ناراحتی می شود که ممکن است برای مقابله با این حرف، جنگ به پا کند و خونها بریزد. این به دلیل آن است که انسان کمال خود را دوست دارد. بنابراین، اگر در مقام اثبات، کسی به او بگوید که «کمال نداری» ناراحت می شود. حتی اگر به جاهلی بگویند که «علم نداری» ناراحت می شود، با اینکه خودش هم می داند که جاهل است؛ ولی از اینکه نقص او ظهور پیدا کند رنج می برد؛ زیرا فطرتا نقص برای انسان نامطلوب است و از آن تنفر دارد.
از اینرو، آنچه که به انسان مربوط می شود جهات عدمی اش برای او مذموم و منفور و جهات وجودی اش برای او مطلوب است. بنابراین، انسان از علم، جمال، سلامتی و مانند آن لذت می برد و از جهل، زشتی، مرض و نظیر آن گریزان است. اما اینکه ما با وجود آنکه سالم هستیم، چرا از سلامتی خود احساس لذت نمی کنیم به دلیل آن است که بدان توجه نداریم؛ وقتی مریض شویم قدر لذت از دست رفته خود را می فهمیم؛ چون فقدان آن را احساس می کنیم. لذا، وقتی انسان به کمال وجودی خود توجه می کند به گونه ای احساس لذت می کند که چنین لذتی از هیچ چیز دیگری به او دست نمی دهد. این گونه لذتها اصیل اند؛ اما چیزهای دیگر، با واسطه برای انسان ایجاد لذت می کنند؛ مانند عشقهای مجازی. در آنجا، آنچه را انسان دوست دارد لذت او از معشوقش می باشد تا با او انس بگیرد و با او سخن بگوید. بنابراین، برای نیل به این مقصود، حاضر به فداکاری هم می شود تا جایی که ممکن است در این راه، جان خود را هم از دست بدهد.
پس انسان یا هر موجود ذی حیات دیگری اول، حیاتش را دوست دارد سپس کمالات خود را، چه کمالات ظاهری باشد و چه کمالات باطنی. هر قدر هم انسان کمالش بیشتر باشد خود را بیشتر دوست دارد. لذا، آنان که در عنفوان جوانی و طراوت هستند نگاه کردن در آینه را بسیار دوست دارند. همه اینها در اصطلاح فلسفی، به کمال وجود بازگشت دارد. از این رو، می گوییم وقتی کمال برای انسان حاصل شود بالاترین لذتها را به دست آورده است.
چیستی سعادت ؟
سعادت همان لذت است، اما قوی تر و پایدارتر. اگر انسان کمالی پیدا کند از آن لذت می برد. چنانچه این کمال ثابت و قوی باشد لذتش بیشتر خواهد بود. خداوند در توصیف حال مردمان، آن هنگام که به جهان آخرت وارد می شوند، می فرماید: «اسمع بهم وا بصر یوم یاتوننا»؛ (مریم:83) آنان وقتی بر ما وارد می شوند چقدر شنوا و بینا هستند! به عبارت دیگر، با آوردن «اسمع» و «ابصر» می خواهد بگوید که وقتی از این عالم می روند سراپا ادراک می شوند، تمام وجودشان چشم و گوش می شود و غفلت در آنجا معنایی نخواهد داشت. بنابراین، در چنان عالمی، اگر انسان به مرحله توجه دایمی رسیده باشد بالاترین لذتها را از نعمتهای اخروی خواهد برد.
چیستی تزکیه ؟
«تزکیه» به عنوان یک فعل متعدی- نه مصدر فعل مجهول که حاصل فعل باشد- شناخته می شود. مصدر فعل متعدی به دو شکل به کار برده می شود: یکی مصدر فعل معلوم و دیگری مصدر فعل مجهول. لذا، تزکیه را گاهی به معنای «تزکیه کردن» و گاهی به معنای «تزکیه شدن» به کار می بریم. طبق معنای دوم، حالت طهارت و رشد و کمالی که برای انسان حاصل می شود همان تزکیه است. اما طبق معنای اول، به عملی که انسان انجام می دهد تا آن حالت برایش پدید آید تزکیه گفته می شود.
«تزکیه» در زبان فارسی، معادل دقیقی ندارد؛ اما می توان گفت «حذف زواید و چیزهای مضر و پدید آمدن رشد و فزونی در چیزی» تزکیه است. «زکات» نیز به همین معناست. نتیجه تزکیه- به معنای متعدی- کمال است؛ مانند درختی که اگر زواید آن را حذف کنیم رشد می کند و به کمال می رسد.
بنابراین، با زبان فلسفی، می توان گفت که تزکیه یعنی کامل کردن نفس و حذف نواقص و زواید که نتیجه آن حصول کمال برای نفس است. با این بیان، می توان نتیجه تزکیه را حصول کمال برای نفس دانست. حصول کمال نیز مستلزم حصول لذت می باشد. با توجه به اینکه کمالات کسب شده پس از مرگ هم باقی می ماند و در عالم آخرت، شناخت یقینی و توجه به آنها حاصل است موجب لذت دایمی خواهد بود.
البته کمال نیز مراتبی دارد؛ پایین ترین مرتبه آن ورود به بهشت و سکونت در نازلترین درجات آن است. مراتب اعلای آن را عقل ما نمی تواند تصور کند؛ آنجا مراتبی است که مخصوص رسول اکرم و ائمه علیهم السلام است. شیعیانی که به طور کامل، از آنها پیروی کرده باشند نیز با آنان خواهند بود، همان گونه که در روایات نیز، بعضا آمده است که مثلا، اگر کسی فلان کار را انجام دهد در بهشت با ما همنشین خواهد بود. لازم به ذکر است که «با آنها بودن» به معنای مساوات در درجات و مقام آنان نیست، بلکه مانند آن است که میهمان و میزبان، هر دو بر سر یک سفره می نشینند؛ اما یکی میهمان است و دیگری میزبان؛ میزبان هر چه دارد از آن خودش می باشد، درحالی که میهمان هر چه دارد ملک دیگری است. آن مقام اصالتا برای رسول اکرم و خاندان معصومش علیهم السلام می باشد. دیگران اگر به درستی از آنها پیروی کرده باشند به آنها ملحق می شوند، آن هم به قدر مراتب خود. همه در یک درجه نخواهند بود. به هر حال، مراتب متعددی بین این دو مرحله وجود دارد. بین این دو مرتبه، به قدری فاصله زیاد است که برای ما قابل تصور نیست.
امیرالمؤمنین، علی(ع) با آن همه عبادتی که انجام می داد؛ روزها در راه اعتلای اسلام شمشیر می زد، شبانگاه به فقرا و مستمندان رسیدگی می کرد و نیمه های شب تا به صبح با خدا راز و نیاز می نمود، او که در وصف مجاهدت هایش در جنگ خندق، پیامبر(ص) فرمود: «لضربه علی خیر من عباده الثقلین»،(1) پس از شصت سال عبادتی این چنین، به درگاه خدا زار می نالد که «آه، آه، من قله الزاد و بعدالسفر و وحشه الطریق.»(2) او کسی است که می داند مراتب کمال انسانی تا کجا ادامه دارد و انسان تا کجا می تواند سیر کند. ائمه علیهم السلام نقطه اوج کمال انسانی و بالاترین درجات قرب به خدا را می دیدند و بدان چشم دوخته بودند. از اینرو، با تمام عبادت هایی که داشتند، از کمی زاد و توشه خود و دوری راه شکایت می کردند.
هدف نهایی این نیست که از جهنم نجات پیدا کنیم؛ باید همتمان بیش از این باشد. با وجود این، اگر همین حاجتی که از او می خواهیم، که ما را از عذاب دوزخ برهاند، اگر فقط همین یک دعایمان مستجاب شود از همه چیز برایمان بیشتر ارزش دارد، همان گونه که در مناجات ها و دعاهای ائمه علیهم السلام بر این نکته بسیار تأکید شده است.

پانوشتها
1- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 39، ص 1، روایت 1
2- همان، ج 41، ص 121، روایت 82، باب 701