دارایی و فقر ، وسایل امتحان و آزمایش

مؤمن باید بی اعتنای به دنیا باشد ، چرا که اگر دنیا در اختیار انسان قرار گرفت ، نعمت خداست و وسیله ي آزمایش انسان است و اگر از او باز گرفته شد ، آزمایش دیگری برای او پیش آمده و بلایی است که باید بر آن صبر کرد . البته صبر و بردباری بر فقر ، به این معنا نیست که انسان برای رفع فقر تلاش نکند ، بلکه بدین معناست که تا فقر برطرف نشده بر آن شکوه و بی تابی نکند .
خداوند بر اساس حکمت و مصلحت ، تقدیراتی را بر بندگان خود قرار داده است و آن تقدیرات ، با انتخاب و اختیار افراد منافات ندارد ؛ یعنی چنان نیست که افراد مجبور باشند و اختیار از آن ها سلب گردد . شرایطی فراهم می آید که که به هرکس قسمی و سهمی از نعمت ها تعلق می گسرد و خدا هرچه رابرای هر کس صلاح بداند ، در اختیارش می گذارد و شکی نیست که همه ي این- ها وسیله ي آزمایش انسان است .
مؤمن به این که مصلحت و خیر او در چیزی است که خدا بر او مقدر ساخته اطمینان دارد : اگر همه ي دنیا را در اختیار او بگذارد ، برای او خیر است و اگر او را به گرفتاری و شکنجه و ظلم ستمگران مبتلا کند ؛ آن چنان به خدا حسن ظن دارد که آن را خیر می بیند و احساس می کند گرفتاری ها و بلاها موجب نابود گشتن گناهان و بالا رفتن درجات او می گردد . برخلاف تصور انسان کوته نظر . اگر خدا کسی را به فقر مبتلا می کند ، با او دشمنی ندارد و یا اگر ثروت انبوهی در اختیار کسی می گذارد ، از روی علاقه به او نیست .
انسان جاهلی که از معارف دینی و تعالیم انبیا بی بهره است ، وقتی به فقر مبتلا می گردد ، می گوید خدا مرا تحقیر کرده است و من نزد خدا بهایی نداشتم که نگون بختم کرد .
« وَاَمَّا اِذا ماابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی اَهانَنِ »1
و چون ( خداوند ) برای آزمودن ، او را تنگ روزی و فقیر کرد ، می گوید خدا مرا خوار گردانید .
در مقابل خدا می فرماید :
« فَاَمَّاالاِنْسانُ اِذا مَاابتَلاهُ رَبُّهُ فَاکْرَمَهُ وَ نَعَّمهُ فَیَقُولُ رَبِّی اَکرَمَنِ »2
و اما انسان ، چون خدا او را به رنج و غمی گرفتار سازد ، سپس به کرم خود او را نعمتی جهت آزمایش و امتحان بخشد ، گوید ؛ خدا مرا عزیز و گرامی داشته است .
قرآن علاوه بر این که فقر و دارایی را وسیله آزمایش معرفی می کند ، آن ها را فرایند و برخاسته از علل و عواملی می داند . چه بسا کسانی که به فقر مبتلا می شوند ، فقر آن ها بازتاب و مکافات اعمال زشت آن هاست و جزای دنیایی رفتار آن هاست که به فقرا رحم نمی کردند و به دنبال انباشت ثروت بودند و به ثروت خود می بالیدند .هر رخدادی روی حساب و حکمت و مصلحت است ؛ چنان نیست که از اختیار خدا خارج باشد ، یا خدا غافل گردد و در آن حال اوضاع به هم خورد و ناگاه آتش فشانی از کوهی فواره کشد و شهری را نابود سازد ! یا باران فراوانی ببارد و بر اثر سیل ، خانه های مردم نابودگردد ( و این ها در حال غفلت خداوند رُخ دهد ) ! مؤمن می داند خداوند بر هر کاری قادر است و چیزی از دایره ي اراده ، علم و اذن او خارج نیست و تدبیر موجودات جهان ، از کوچک و بزرگ ، دردست اوست :
« یُدَبِّرُ الامرَ مِنَ السَّماءِ اِلَی الارْضِ ثُمَّ یَعرُجُ الَیهِ ... »3
اوامر عالم را از آسمان تا زمین تدبیر می کند .
پس همه ي رخدادهای خوشایند و ناخوشایند روی حساب است ، ولی ما به آن آگاهی نداریم و نباید هم بدان آگاه شویم ، چون آن چه رخ می دهد برای آزمایش ماست و اگر به علت آن پی ببریم ، آزمایش نتیجه ای نمی بخشد . آزمایش افراد ضعیف باید با ابهام توأم باشد . ممکن است افراد قوی ، از قبل مورد و مواد امتحان و آزمون را بدانند ،ولی به حال آن ها تفاوت نمی کند ، چون آن ها از پس امتحان بر می آیند و نیز اگر از قبل بدانند چه مصیبت هایی بر آن ها پیش می آید ، ضرری به حال آن ها نمی بخشد.
خداوند به انبیا و اولیای خود ، علومی تعلیم داده است که بر اساس آن از قبل می دانند ، چه رخدادهایی برای آن ها و یا دیگران رُخ خواهد داد و این آگاهی بدانها زیان نمی رساند ؛ البته آن ها آن چه را می دانند برای دیگران بازگو نمی کنند ، ممکن است یک هزارم آن را برای برخی از اصحاب شان بگویند ، با تو جه به این که گفتن آن مطالب بر خلاف حکمت و مصلحت نیست و آگاهی به آن ها ، به مخاطبان زیان نمی رساند .
به عنوان مثال ؛ وقتی استادی می خواهد از شاگردان خود امتحان بگیرد ، شاگردی که در درس هایش موفق است و به خوبی همه ي مطالب را می داند ؛ دانستن یا ندانستن سؤالات امتحانی برای او یکسان است . انبیا و اولیای الهی چنانند که از قبل می دانند آزمون و امتحان شان چیست و در عمل ، این آگاهی تفاوتی به حال آن ها نمی بخشد ، چون آن ها به آن چه وظیفه است و رضای خدا در آن است عمل می کنند ؛ اما دیگران چنین نیستند : اگر از قبل مورد و موارد آزمون و امتحان شان را بدانند ، تنها به آن می پردازند و از مسایل دیگر چشم می پوشند ، بدین جهت مصلحت در این است که امتحان عموم مردم با ابهام توأم باشد .
گرچه ما نمی دانیم ، چرا خداوند برای برخی فقر و برای برخی غنا و دارایی را مقدر ساخته ، برای برخی بیماری و گرفتاری هایی را پیش می آورد ـ و هنوز یکی را پشت سر نگذاشته دیگری رخ می دهد ـ و برای دیگری رفاه و آسایش را ؛ ولی بالاجمال می دانیم نه آن کس که در این دنیا ، نعمت بیش تری بدو می دهند محبوب تر است و نه این که هر کس به گرفتاری ، فقر و ناراحتی ها مبتلا می گردد ، نزد خدا قرب و منزلتی ندارد و خدا به او اعتنا نمی کند ؛ بلکه برعکس هرکه را خدا بیش تر دوست بدارد ، بیش تر به بلا گرفتارش می کند . در روایتی از حضرت علی علیه السلام وارد شده :
« اَلبَلاءُ لِلظّالِمْ اَدبٌ وَ لِلمُؤمِنِ اِمتِحانٌ وَ لِلانبیاءِ دَرَجَّهٌ وَ للاُولِیاءِ کَرامَهٌ »4
بلا و گرفتاری فرجام و مجازات ظالم است و امتحان برای مؤمن و برای انبیا رتبه و مقام است و برای اولیا کرامت است .
و نیز شاعر می گوید :
هرکه در این بزم مقرب تر است
جام بلا بیش ترش می دهند
پس ملاک عزیز بودن و یا ذلیل بودن نزد خدا ، دارا بودن و ناداری نیست ، بلکه ملاک عزیز بودن این است که انسان به وظیفه اش عمل کند و اگر پول دارا است،در رابطه با مالش به وظيفه اش عمل كند و اگر تهی دست است ، وظیفه اش در تحمل و صبر و شکرگزاری است .
خداوند متعال می فرماید : « ما اَصابَ مِنْ مُصِیبَهٍ فِی الاَرضِ وَ لا فِی اَنفُسِکُم اِلا فِی کِتابٍ مِن قَبلِ اَن نَّبرَأها اِنَّ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرٌ »5
هر رنج و مصیبتی که در زمین ( از قحطی و آفت و فقر و ستم ) یا از نفس خویش به شما رسد همه در کتاب ( لوح محفوظ ) پیش از آن که در دنیا ایجاد کنیم ثبت است و این کار برای خدا آسان است .
تمام حوادث در « لوح محفوظ » خداوند ثبت گردیده و بر اساس نظم و تدبیر عالمانه و حکیمانه الهی رُخ می دهد . بدیهی است برای خداوند کار دشواری نیست که از هزاران سال قبل ، حوادث را تنظیم و تدبیر کند ؛ گذشته بر آن بر اساس آن چه از معارف دینی دریافته ایم ، زمان در حیطه فعل ، اراده و علم الهی مطرح نیست و در محدوده وجود او زمان را راهی نمی باشد ( زمان در گستره حرکت موجودات مادی و برای تعیین مقدار حرکت آن ها کاربرد دارد و در محدوده وجود مجردات ، زمان مطرح نمی گردد ) .
برای خداوند دیروز و امروز و فردا یکسان است ، فرقی نمی کند امری را از پیش مقدر سازد یا در هنگام خودش تقدیرکند . این ما هستیم که نمی توانین برنامه ي یقینی و قطعی برای آینده خود ترسیم کنیم ، مطمئن نیستیم که فردا چه می شود و نیز نمی دانیم ، تا فردا زنده ایم یا نه ، یا سالم می مانیم تا بتوانیم به برنامه ي خود عمل کنیم یا نه و نیز نمی دانیم شرایط کاری که می خواهیم انجام دهیم فراهم می گردد یا نه . ولی برای خداوند متعال هیچ کاری دشوار نیست و همه عالم هستی برای او حضور دارد . تمام موجودات و حوادث جهان آفرینش ، از میلیون ها سال قبل تا میلیون ها سال بعد همه یکسان در نزد خدا حاضرند .
با توجه به مطالب فوق ، وقتی نعمتی به انسان می رسد ، نباید به خود مغرور شود ، چرا که همه چیز روی حساب و برنامه ي دقیقی تنظیم شده و برای آزمایش انسان است و نیز اگر گرفتاری و مصیبتی بر او پیش می آید ، نباید بی تابی کند چراکه آن چه رخ داده به مصلحت اوست .
خداوند می خواهد انسان به کمال معنوی و روحی برسد و از علایم این کمال و نیز انسان کامل این است که در برابر بود و نبود نعمت ها حساس نیست . البته کار آسانی نیست که داشتن و از دست دادن نعمت برای انسان یکسان باشد ؛ ولی حداقل سعی کنیم در ابراز و اظهار حالت درونی خود افراط نکنیم . فکر نمی کنم اگر تمام دنیا را در اختیار ما بگذارند ، با وقتی که همه ي دنیا را از ما بگیرند یکسان باشد و تفاوتی در حال ما ایجاد نکند : ما اگر مقدار اندکی از مالمان از دست برود حواسمان پرت می شود و حال خود را نمی فهمیم ، چه رسد که یک باره هستی مان نابود گردد .لااقل سعی کنیم زیاد ناراحت نشویم ومصیبت ها راتحمل کنیم و خود را نبازیم .
ما هرچه به دریافت این روحیه نزدیک شویم که در برابر گرفتاری ها بردبار باشیم و در برابر نعمت ها مغرور نگردیم ، نزد خدا مقرب تر و عزیز تر نیز می گردیم و روحمانن کمال بیش تری می یابد و اگر چنین نباشیم ، در واقع به نعمت های دنیا پایبندیم و بنده آن هستیم و تعلقمان به امور زودگذر و فانی دنیاست و این دلیل ضعف ماست خدا می خواهد ما را کامل گرداند و از وابستگی به امور پست دنیا نجات دهد ، تا وارسته شویم و از جمله راه های این وارستگی ، این است که توجه داشته باشیم که گرفتاری های دنیا ، همه بر اساس حساب و قضا و قدر الهی است و چیزی بی دلیل و بی حساب رخ نمی دهد .
پي نوشت ها:
1. فجر / 16.
2. فجر / 15.
3. سجده / 5.
4. بحارالانوار،ج67 (باب 12)،ص235.
5. حديد / 22.