عَنِ الصّادِقِ عليه السلام : إِنَّ رَسُولَ اللّه صلى الله عليه و آله قالَ : أَعْلَمُ النّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النّاسِ إِلى عِلْمِهِ ، وَأَكْثَرُ النّاسِ قِيمةً أَكْثَرُهُمْ عِلْماً ، وَأَقَلَّ النّاسِ قيمَةً أَقَلُّهُمْ عِلْماً . امام صادق عليه السلام مى فرمايد : پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : داناترين مردم كسى است كه دانستنيهاى مردم را به خود اضافه كرده باشد و بالاترين قيمت و ارزش از كسى است كه از همه عالم تر باشد و كسى كه كمتر مى داند ارزش كمترى دارد . فى خُطْبَةٍ خَطَبَها أَمِيرُالمُؤْمِنينَ عليه السلام بَعْدَ فَوْتِ النَّبىِّ صلى الله عليه و آله : وَلا كَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ . على عليه السلام پس از درگذشت رسول خدا صلى الله عليه و آله در يكى از خطابه هايش فرمود : گنجى پر منفعت تر از دانش نيست . قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عَلِىُّ بنُ أبى طالبٍ عليه السلام : تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَاِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ ، وَمُدارَ سَتَهُ تَسْبيحٌ ، وَالْبَحْثُ عَنْهُ جِهادٌ ، وَتَعْليمُهُ لِمَنْ لا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ ، وَهُوَ أَنيسٌ فى الْوَحْشَةِ ، وَصاحِبٌ فى الْوَحْدَةِ ، وَسَلاحٌ عَلَى الأَعْداءِ ، وَزَيْنُ الأَخِلاّءِ ، يَرْفَعُ اللّهُ بِهِ قوماً يَجْعَلُهُمْ فى الخَيْرِ أَئِمَّةً يَقْتَدى بِهِمْ ، تَرْمَقُ أَعْمالُهُمْ ، وَتُقْتَبَسُ آثارُهُمْ تَرْغَبُ الْمَلائِكَةُ فى خُلَّتِهِمْ ، تَمْسَحُونَهُمْ بِأَجْنِحَتِهِمْ فى صَلاتِهِمْ لِأَنَّ الْعِلْمَ حَياةُ القُلُوبِ وَنُورُ الأَبْصارِ مِنَ العَمى ، وَقُوَّةُ الأَبْدانِ مِنَ الضَّعْفِ ، وَيُنَزِّلُ اللّهُ حامِلَهُ مَنازِلَ الأَبْرارِ ، وَتَمْنَحُهُ مُجالِسَةَ الأَخْيارِ فى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ ، بِالْعِلْمِ يُطاعُ اللّهُ وَيُعْبَدُ ، وَبِالْعِلْمِ يُعْرَفُ اللّهُ وَيُوَحِّدُ ، وَبِالْعِلْمِ تُوصَلُ الأَرْحامُ وَبِهِ يُعْرَفُ الْحَلالُ وَالْحَرامُ ، وَالْعِلْمُ أَمامُ الْعَقْلِ ، وَالْعَقْلُ تابِعُهُ ، يُلْهِمُهُ اللّهُ السُّعَداءَ وَيُحَرِّمُهُ الأَشْقِياءَ . امير مؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام مى فرمايد : دانش را فرا گيريد ؛ زيرا ياد گرفتن مسائل لازم ، نيكى است ، تحقيق وكاوش در علم تسبيح و بحث وگفتگوى از آن جهاد است . ياد دادن به كسى كه نمى داند صدقه در راه خداست ، دانش انيس انسان ، به هنگام وحشت و رفيق آدمى به وقت تنهايى است . علم اسلحه انسان عليه دشمنان و زينت دوستان است . خدا به وسيله دانش ، گروهى را به مقامات عالى رسانده و آنان را در برنامه هاى خير ، پيشواى ديگران قرار مى دهد . اعمال دانشمندان مورد نظر ديگران است و آثار آگاهان قابل پيروى است . ملائكه در دوستى با دانشمندان راغبند و وقتى عالمان به نماز مى ايستند ، ملائكه بال و پر خود را به بدن آنان مى كشند ؛ زيرا دانش حيات دل هاست . براى اجراى دستورهاى حق علم ، مايه روشنى ديدگان دل از كورى است و قدرت بدنها از ضعف و ناتوانى در عمل است . خدا دانشمندان را در جايگاه ابرار و نيكان بندگانش قرار مى دهد و در دنيا و آخرت همنشينى با خوبان را به آنان عطا مى نمايد . آرى ، در سايه دانش ، خدا اطاعت و عبادت مى شود و از بركت علم خداى بزرگ شناخته شده و انسان به توحيد واقعى مى رسد . از منافع علم صله رحم است و به واسط آن آدمى حلال و حرام خدا را خواهد شناخت . دانش ، رهبر عقل است و خرد در تصحيح برنامه هايش تابع علم است . اين علم تنها نصيب اهل سعادت است و مردم شقى از آن بهره اى ندارند . اين روايت يكى از بهترين روايات باب علم است . در اين روايت نشان داده شده است كه درجات روحى وعملى انسان بستگى به علم دارد . شريف ترين علوم علم به اللّه ، علم به آخرت ، علم به حلال و حرام است . علمى كه آدمى را با ويژگى هاى هستى آشنا مى كند و چون نردبان ترقى انسان به سوى كمالات واقعى است .عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ : أَفْضَلُ الْعِبادَةِ الفِقْهُ وَأَفْضلُ الدِّينِ الوَرَعُ . از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود : بهترين عبادت فهم و برترين دين پاكدامنى است . عَنْ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ : ما مِنْ عَبْدٍ يَغْدُو فى طَلَبِ الْعِلْمِ وَيَرُوحُ إِلاّ خاضَ الرَّحْمَةُ خَوْضاً . بنده اى شب و روز در به دست آوردن دانش حركت نمى كند ، مگر اين كه در رحمت الهى خود را غرق مى كند . قالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله : فَقيهٌ واحِدٌ أَشَدُّ عَلى إِبْلِيسَ مِنْ أَلْفِ عابِدٍ . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : يك نفر داناى به اسلام ، وجودش براى ابليس از هزار عابد سنگين تر است . قالَ النَّبىُّ صلى الله عليه و آله : مَنْ يُرِدِ اللّهُ بِهِ خَيْراً يُفَقِّهْهُ فى الدّينِ . نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : خداوند براى كسى كه خير بخواهد او را داناى در دين مى كند .وقالَ صلى الله عليه و آله : مَنْ لَمْ يَصْبِرْ عَلى ذُلِّ التَعلُّمِ ساعَةً بَقِىَ فى ذُلِّ الْجَهْلِ أَبَداً .پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : كسى كه يك ساعت سختى يادگيرى را تحمّل نكند ، براى هميشه در بدبختى جهل بماند .قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام : الشاخِصُ فى طَلَبِ الْعِلْمِ كَالْمُجاهِدِ فى سَبيلِ اللّهِ ، إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ وَكَمْ مِنْ مُؤمِنٍ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ فى طَلَبِ الْعِلْمِ َلا يَرْجِعُ إِلاّ مَغْفُوراً .كسى كه براى فراگيرى دانش عزيمت كند ، همانند مجاهد در راه خداست . به دست آوردن دانش بر هر مسلمانى واجب است ، چه بسيار مؤمنى كه براى يادگيرى دانش از خانه درآيد ، برنگردد مگر اين كه مورد بخشش حق قرار گيرد . وَقالَ عليه السلام : لا عِلْمَ كَالتَفَكُّرِ وَلا شَرَفَ كَالْعِلْمِ . و نيز آن حضرت فرمود : دانشى به مانند انديشه در امور نيست و شرفى براى انسان بالاتر از علم نيست . قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام : يا مُؤْمِنُ إِنَّ هذَا الْعِلْمِ وَالأَدَبِ ثَمَنُ نَفْسِكَ ، فَاجْتَهِدْ فى تَعَلُّمِهَا فَما يَزيدُ مِنْ عِلْمِكَ وَأَدَبِكَ يَزيدُ فى ثَمَنِكَ وَقَدْرِكَ ، فَإِنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدى إِلى رَبِّكَ وَبِالْأَدَبِ تَحْسُنُ خِدْمَةَ رَبِّكَ وَبِأَدَبِ الْخِدْمَةِ يَسْتَوْجِبُ الْعَبْدُ وِلايَتَهُ وَقُرْبَهُ ، فَأَقْبَلِ النَّصيحَةَ كَىْ تَنْجُوَ مِنَ الْعَذابِ . اميرمؤمنان عليه السلام فرمود : اى مؤمن ! اين دانش و ادب قيمت وجود توست ، هر اندازه به دانش و ادبت اضافه شود ، به قيمت و ارزشت اضافه مى گردد . به كمك علم ، به پروردگارت راه مى يابى و به ادب نيكو خدمت حق را به جاى آورى و به ادب در خدمت ، عبد لايق ولايت و قرب حق مى گردد . پس اين نصيحت را بپذير تا از عذاب الهى برهى . عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عَنْ آبائِهِ عليهم السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : طالِبُ الْعِلْمِ بَيْنَ الجُهّالِ َالْحَىِّ بَيْنَ الأَمْواتِ . امام صادق عليه السلام از پدرانش عليهم السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند : خواهنده علم ، بين مردم نادان ، همانند زنده در ميان مردگان است .
قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام : إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِالْأَنْبِياءِ أَعْلَمُهُمْ بِما جاؤُوا بِهِ ثُمَّ تَلا عليه السلام : اِنَّ اَوْلَى النّاسِ بِاِبْراهيمَ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِىُّ وَالَّذينَ آَمَنُوا ، ثُمَّ قالَ : ِنَّ وَلِىَّ مُحَمَّدٍ مَنْ أَطاعَ اللّهَ وَإِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ ، وانَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللّهَ وَإِنْ قَرُبَتْ قَرابَتُهُ .امام على عليه السلام مى فرمايد : نزديك ترين مردم به انبيا آگاه ترين آنان به فرامين و قوانين و برنامه هاى آنها است . سپس اين آيه را تلاوت كرد : ]نزديك ترين مردم به ابراهيم ، تابعين او هستند و اين پيامبر و مردم مؤمن اند كه به خاطر شناخت و عمل ، نزديك ترين مردم به ابراهيم اند [سپس فرمود : دوست محمّد صلى الله عليه و آله كسى است كه خدا را اطاعت كند گرچه هيچ گونه خويشاوندى با پيامبر نداشته باشد و دشمن پيامبر كسى است كه از برنامه هاى خدا سرپيچى كند گرچه با پيامبر خويشاوند باشد . قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ فَهُوَ كَالصَّائِمِ نَهارَهُ الْقائِمَ لَيْلَهُ وَإِنَّ باباً مِنَ الْعِلْمِ يَتَعَلَّمَهُ الرَّجُلُ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَبُو قُبَيْسُ ذَهَباً فَأَنْفَقَهُ فى سَبيلِ اللّهِ . پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : آن كس كه طالب علم است مانند كسى است كه روزش به روزه و شبش به عبادت بگذرد ، فراگيرى يك رشته علم براى انسان بهتر است از اين كه به اندازه كوه « ابو قبيس » در راه خدا طلا انفاق كند . فَقَالَ صلى الله عليه و آله : مَنْ جاءَهُ الْمَوْتُ وَهُوَ يَطْلُبُ الْعِلْمَ لِيُحْيِىَ بِهِ الاْءسْلامَ كانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ
الأَنْبِياءِ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ فى الْجَنَّةِ . و نيز آن حضرت فرمود : اگر در حال اندوختن دانش مرگ كسى برسد ، دانشى كه براى زنده كردن اسلام فرا مى گرفت ، بين او و بين انبيا در بهشت يك درجه تفاوت است . دقّت در آيات و روايات باب علم نشان مى دهد كه منظور از علم در درجه اوّل « علم دين » است ؛ چنانچه در بعضى از آيات و روايات به طور صريح به آن اشاره شده و اين علم است كه انسان را در درجه عارفان ، عاملان ، متّقيان ، خاشعان و خائفان قرار مى دهد و با توجّه به اين علم است كه انسان علاوه بر آگاهى به حلال و حرام و قوانين و مقررات الهى ، حضرت حق را شناخته ، به عظمت و بزرگى او پى مى برد و نيز خود را شناخته و كوچكى اش را در برابر بزرگى حق مى يابد و براى جبران كوچكى اش كه سخت او را به وحشت مى اندازد ، اقدام به بهترين عبادت براى رسيدن به مقام قرب كرده ، تا در آن مقام به جبران نقص و نيازمندى و ذلّت و حقارت خويش نايل آيد . هم چنين به سبب اين علم ، به عاقبت اعمال نيك آگاه شده و در پى انجام هر كار نيكى برمى آيد و از نتايج اعمال بد مطلع شده و از هر گونه بدى اجتناب كرده ، يا براى جبران بدى هاى گذشته اش به توبه آراسته مى گردد . چنين شخصى كه به اين علم مى رسد از خوف گناه و نتيجه اش هميشه نگران و اشك ريزان است و براى ترس از كوچكى اش در برابر خداوند دچار خشيت شده و متوسّل به عبادت و جهاد و هر كوششى در راه خدا مى گردد . او از اين راه وجودش همانند وجود انبيا منبع خير و بركت مى شود . و به همين خاطر است كه حضرت صادق عليه السلام هرگونه خوف مثبتى را نتيجه اين علم دانسته و مى فرمايد : فَالْخَوْفُ فَرْعُ الْعِلْمِ .
بر گرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان
