شكر و سپاس

«شكر» در لغت به معنای تصور نعمت در ذهن و اظهار آن در گفتار و كردار است.[1]
شكرگزاری با قلب، زبان و عمل، در روایات اسلامی نیز به همین معنی آمده است و امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«مَنْ اَنعَمَ‌ اللهُ علَیهِ بنِعمهٍ فَعَرَفها بِقلبِهِ فَقَد اَدّی شُكرها»[2]هر كس نعمت خدا داده را با دل بشناسد، شكرش را ادا كرده است.
و نیز می فرماید:«شكرُ النِّعمهِ اجتِنابُ المحارِمِ و تمام الشُّكرِ قَولُ الرَّجلِ: الحمدُ للهِ رَبِّ العالَمینَ»[3]
شكر نعمت، دوری از كارهای حرام است و شكر كامل، گفتنِ «الحمد للِّه ربِّ العالَمینَ» است.
مراتب شكر
«سپاسگزاری» در برابر خداوند نعمت گستر در سه مرتبه انجام می پذیرد. قلب، زبان و عمل.[4]
الف) شكر قلبی
قلب «سپاسگزار» همواره یاد نعمت و بخشش «نعمت گستر» و بزرگداشت و تعظیم اوست و در برابر بزرگی و توجّه او اظهار كوچكی و نیاز می كند و با تفكر در كارهای بزرگ و مخلوقات گوناگون خدا و اراده خیررسانی به بندگانش، شگفتی خویش را ابراز می دارد و خضوع و خشوعش افزون می گردد.
ب) شكر زبانی
آن است كه شكرگزار به تمجید و ثناگویی و تسبیح و تهلیل «نعمت دهنده»‌ می پردازد و در حد فكر و توان خود، او را می ستاید. همینطور در قالب «امر به معروف و نهی از منكر» دیگران را نیز به اطاعت از او وا می دارد.
ج) شكر عملی
مرحله سوم شكر، سپاسگزاری عملی در برابر «نعمت گستر» است كه «نعمت پذیر» باید تلاش كند نعمتهای خدا را در راه نافرمانی او به كار نگیرد، بلكه از آنها برای اطاعت و عبادت او كمك بجوید.
تشویق به شكرگزاری
آیات قرآنی و روایات اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ به شكرگزاری سفارش و تشویق كرده و افراد سپاسگزار را ستوده اند كه به برخی از آنها اشاره می كنیم؛ قرآن كریم می فرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ»[5]
ای كسانی كه ایمان آورده اید از آن پاكیزه هایی كه روزی شما كرده ایم بخورید و اگر خدا را می پرستید سپاسش را به جای آورید.
و نیز می فرماید:
«... وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِی الشَّاكِرِینَ»[6]
هر كس خواهان پاداش آن جهان باشد به او می دهیم و شاكران را پاداش خواهیم داد.
علی ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«كُن فی السَّرّاءِ عَبْداً شكوراً وَ فی الضَّراءِ عَبداً صَبوُراً»[7]
در گشایش و راحتی بنده سپاسگزار و در تنگنا و سختی بنده ای بردبار باش.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«در تورات نوشته است: كسی كه به تو نعمت داد، سپاسش گزار و هر كس از تو سپاسگزاری كرد، نعمتش بده. زیرا با سپاسگزاری نعمتها نابود نگردد و با ناسپاسی پایدار نماند. سپاسگزاری مایه افزایش نعمت و ایمنی از دگرگونی است.»[8]
الگوهای شاكران
در میدان سپاسگزاری، تعداد اندكی از بندگان صالح و خالص خدا، گوی سبقت را ربوده اند كه برتر از همه اولیای خدا هستند، آن بزرگواران در تمام عمر خویش لحظه ای از پروردگار خود غافل نماندند و همواره در حال قدردانی و سپاسگزاری از او بوده اند. در اینجا به ذكر چند نمونه بسنده می كنیم:
1 . رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در همه‌ فضایل انسانی از دیگران برتر و در مقام سپاسگزاری نیز بنده ای بسیار شاكر بود.
امام باقر ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«روزی یكی از همسران پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به آن حضرت عرض كرد: خداوند گذشته و آینده تو را مشمول رحمت خویش قرار داده است. چرا اینقدر خود را در زحمت عبادت می افكنی؟ حضرت پاسخ داد: آیا بنده ای بسیار شكر كننده نباشم؟»[9]
اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نیز همچون رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ با همه وجود خود سپاسگزار نعمتهای خدا بودند بطوری كه خداوند سپاس آنان را پذیرفت و فرمود:
«وَ كانَ سَعیُكُم مَشْكوراً»[10]
تلاش شما مورد قدردانی (و پذیرفته)‌است.
2 . حضرت نوح ـ علیه السلام ـ
خداوند حضرت نوح ـ علیه السلام ـ را با صفت «شكور» ـ یعنی بسیار سپاسگزار ـ ستوده، می فرماید:
«... اِنَّهُ كانُ عبداً شَكوُراً»[11]
بحق، نوح بنده ای بسیار سپاسگزار بود.
3 . حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ
حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ نیز از شاكران نمونه قرآنی است كه در میدان مبارزه با شرك و كفر یك تنه در برابر همه ایستاد و با شكستن بتها، نظام توحیدی را بنیان نهاد، و از دریای آتش نمرودیان، ذرهّ ای نهراسید و در راه تحكیم پایه های دین خدا همه نوع عذاب و شكنجه را به جان خرید. قرآن كریم آن حضرت را چنین می ستاید:
« إِنَّ إِبْراهِیمَ كانَ أُمَّهً قانِتاً لِلَّهِ حَنِیفاً وَ لَمْ یَكُ مِنَ الْمُشْرِكِینَ * شاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»[12]
همانا ابراهیم چون امتی پاك به فرمان خدا بر پای ایستاد و از مشركان نبود، سپاسگزار نعمتهای خدا بود، خداوند هم او را برگزید و به راه درست هدایتش كرد.
كفران نعمت
كفران نعمت به معنای پوشاندن و ندیده گرفتن نعمتهاست. خداوند، گرچه نیازمند سپاسگزاری و عبادت ما نیست، ولی آنها را از روی حكمت و مصلحت بر بندگان ضروری دانسته و در قرآن كریم پس از نوید به سپاسگزاران، با ناسپاسان بی اعتنایی كرده، می فرماید:
«وَ مَنْ یَشْكُرْ فَإِنَّما یَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ»[13]
آنكه سپاسگزاری كند سپاسش به نفع خود اوست و هر كه كفران ورزد، خداوند بی نیاز و ستوده است.
با اینكه خداوند از سپاس و تشكر نعمت پذیران بی نیاز است و بزرگوارتر از آن است كه ناسپاسان را محروم سازد، ولی «كفران نعمت»، خود، سبب برخی از ناهنجاری ها می شود كه در زیر می آید:
1 . پستی
انسان ناسپاس، پستی و بی كفایتی خود را اثبات می كند. چرا كه عقل و وجدان انسان می گوید كه نعمت پذیر باید سپاسگزار باشد و زیر پا گذاشتن داوری عقل و وجدان از كسانی سر می زند كه در پستی و بی ارزشی به حدّ حیوانیت رسیده؛ بلكه پست تر شده اند. امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«اگر خداوند مردم رابه احسان های پی درپی مشغول كند و نعمت شایان بدانان ببخشد، ولی راه شناخت حمد و سپاس را بر آنان ببندد، آنان از احسانش بهره مند می گردند ولی ثنایش نمی گویند و به روزی فراوان او می رسند و سپاسش نمی گویند؛ اگر مردم چنین شوند از مرز انسانیت گذشته به مرز حیوانیت می رسند و آنگونه می شوند كه قرآن فرموده: آنان چون حیوان، بلكه راهی پست تر از حیوانیت را برگزیده اند.[14]
2 . زوال نعمت
كفران نعمت، سبب بی ثباتی و ناپایداری نعمت ها می گردد و خیر و بركت را از بین می برد. همانطور كه سپاسگزاری سبب بقای آن می شود. امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«لا زَوالَ للنَّعماءِ اذا شَكَرتَ و لا بَقاءَ لَها اِذا كَفَرْتَ»[15]
اگر سپاسگزاری كنی نعمت ها پایدارست و اگر كفران ورزی، دیری نمی پاید.
شكر نعمت، نعمتت افزون كند كفر، نعمت از كفت بیرون كند
3 . كم شدن احسان و نیكی
اثر دیگر كفران نعمت، ‌رخت بستن خیر و احسان از جامعه است، چرا كه ناسپاسی، صاحبان نعمت را دلسرد كرده، از انعام و بخشش باز می دارد. سنّت خداوند نیز چنین است كه اگر بندگان كفران نعمت ورزند از فضل و احسانش بكاهد. امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«لعَنَ اللهُ قاطعی سَبیلِ المعرُوفِ. قیلَ: و ما قاطِعوُا سَبیلِ المعرُوف؟ قالَ: الرَّجُلُ یُصنَعُ الیهِ المعروُف فیَكفُرُهُ فَیَمتَنِعُ صاحِبُهُ مِن اَن یصنَعَ‌ ذلكَ إلی غَیرهِ»[16]
نفرین خدا بر آنان كه راه خیر و خوبی را می بندند، پرسیدند: چه كسانی چنین اند؟ فرمود: كسی كه به او خوبی می كنند و او كفران می ورزند، آنگاه صاحب نعمت به دیگری احسان نمی كند.
3 . عقوبت سریع
اثر ناهنجار دیگر كفران نعمت، تسریع در شكنجه و عقوبت كافر نعمت است. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
«اَسرعُ الذُّنوبِ عُقُوبَهً كُفرانُ النِّعمهِ»[17]
سریع ترین گناهان در عقوبت،كفران نعمت است.
5 . رفتن به دوزخ
آخرین برداشتی كه كافِرِ نعمت از محصول خود می كند، رفتن به دوزخ سوزنده است، زیرا او با پوشاندن نعمت های خدا و نادیده گرفتن احسان بندگان او از راه خدا منحرف گشته و قدم در راه ستم می نهد كه پایانی جز جهنّم نخواهد داشت. این سرانجامی است كه قرآن به آنان نشان داده است:
«أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ - جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»[18]
آیا ندیده ای كسانی را كه نعمت خدا را به كفر بدل ساختند و مردم خود را به دیار هلاكت بردند، آنان به قرارگاه بد، دوزخ، داخل می شوند.
[1] . مفردات راغب، ص 265، واژه شكر.
[2] . اصول كافی، ج 2، ص 79، اسلامیه.
[3] . همان،‌ص 78.
[4] . اقتباس از بحارالانوار، ج 71، ص 22.
[5] . بقره (2)، آیه 172.
[6] . آل عمران (3)، آیه 145.
[7] . شرح غررالحكم، ج 4، ص 602.
[8] . اصول كافی، ج 2، ص 77.
[9] . اصول كافی، ج 2، ص 77.
[10] . انسان (76)، آیه 22.
[11] . اسراء (17)، آیه 3.
[12] . نحل (16)، آیات 120 ـ 121.
[13] . لقمان (31)، آیه 12.
[14] . صحیفه سجادیه، دعای اول.
[15] اصول كافی، ج 2، ص 77.
[16] . وسائل الشیعه، ج 11، ص 539.
[17] . وسائل الشیعه،‌ج 11، ص 541.
[18] . ابراهیم (14)، آیات 28 ـ 29.

منبع : پایگاه اندیشه قم