حقيقت سجده‏

منابع مقاله:

کتاب   : عرفان اسلامی جلد ششم

نوشته  : حضرت آیت الله حسین انصاریان

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

واللّه قسم كسى كه حق سجود را به جاى آورد و سجده حقيقى كند، به هيچ عنوان زيان متوجه او نشده، گرچه در تمام مدت عمر چنين سجودى را يكبار به جاى آورد!!

داستان سجده در معارف پرقيمت الهى داستان شگفت‏انگيز و عظيمى است.

در ميان تمام عبادات، چيزى همانند سجده مورد توجه حضرت حق قرار نگرفته و هيچ برنامه‏اى در پيشگاه الهى به اندازه سجده واقعى كه با حضور قلب انجام شود، ثواب و اجر و مزد و منفعت ندارد.

سجده با شرايط، سجده با خضوع و خشوع، سجده با حال، سجده با حقيقت، سجده‏اى كه همه هستى انسان آن را همراهى كند، نشانگر كمال تواضع و بندگى عبد نسبت به حضرت دوست و علامت فناى ذات و صفات و افعال عبد، در نور خداوند متعال مى‏باشد.

سجده، اظهار عبوديت و بندگى و عشق و محبت و تذلل و ذلت به پيشگاه مقدس حضرت اوست.

عبد به هنگامى كه سر به سجده مى‏گذارد، مى‏خواهد بگويد: نه براى جهان‏ و نه براى خود، هيچ‏گونه استقلالى قائل نيستم و جز تو را نمى‏بينم و جز تو را نمى‏خواهم و جز تو را نمى‏گويم.

در مسئله سجود، لازم است جوانب مسئله را در درجه اول از قرآن مجيد، سپس از ديدگاه روايات مورد بررسى قرار داد، تا در خور فهم و ظرفيت ما ضعيفان، ارزش و منفعت مسئله روشن گردد، قبل از بررسى برنامه از طريق معارف الهى لازم است به معناى معنوى و جامع سجود كه شكل بدنى آن جزئى از معارف است اشاره رود.

معناى معنوى سجود

اهل لغت و به خصوص مفسران بزرگ قرآن مجيد و حديث‏شناسان معروفى مانند علامه مجلسى رحمه الله براى لغت سجده و سجود معناى جامعى بيان فرموده‏اند و آن عبارت است از:

نهايت خضوع و تذلل و انقياد، در پيشگاه مقدس حضرت رب الارباب، چه اين كه با اراده و اختيار صورت گيرد، يا با قهر و جبر و اضطرار.

اما جمادات عالم در هر كجاى خلقت و آفرينش كه وجود دارند، از آنجا كه بى‏اراده محضند در انقياد و خضوع كامل نسبت به مولاى خود و مقررات عالى او قرار دارند.

آنان بنابر اراده حضرت حق تا هستند در سجود و انقياد و تسبيح نسبت به معبودند و با زبان حال و كيفيت زيست و شكل حيات و موضع و موقف و منافع وجودى خويش در خانه خلقت، اظهار ذلت و افتقار دارند و اما حيوانات كه به خاطر حيات حسى به درجه‏اى يا درجاتى از جمادات برتر و بالاترند، همانند جمادات، ولى با معنا و مفهوم وسيعترى در برابر حضرت حق، با تمام وجود خود در حال سجود يعنى ذلت و افتقار و عجز و پيروى از دستورهاى حضرت او هستند.

اما صاحبان عقل و اراده، چون انسان از جهت مبانى آفرينش خويش و اصول خلقت و امورى كه در حيات از كف اراده آنان بيرون است، يعنى امور تكوينيه مثل ولادت، مرگ، ضربان قلب، گردش خون و ساير واقعيت‏هاى وجودى در سجده محضند.

و اما از جهت ارادى و جنبه تكليفى بر دو دسته‏اند:

دسته‏اى از آنان ملائكه هستند كه تمام آنان معصوم از خطا و با سراپاى وجود خود و همه شؤون و جوانب حياتشان در سجده محضند، يعنى در برابر مولاى خود، در كمال خضوع و تذلل و ذلت و افتقارند و هرگز از فرمان‏هاى حضرت او سرپيچى و عصيان ندارند.

و اما دسته ديگر مردمند كه آنان نيز بر دو طايفه هستند، گروهى از آنان مطيع حضرت حق و پيرو فرامين و دستورهاى حلال و حرام آن جناب‏اند، اينان را بندگان مؤمن و صادق، محسن، مطيع و به فرموده قرآن ساجدان مى‏گويند.

و گروه ديگر مردمى هستند كه از خضوع و تذلل و انقياد نسبت به حضرت حق‏ در سرپيچى هستند و با كمال بدبختى پيرو هواى نفس و شهوات حيوانى‏اند كه در مسائل آينده به طور مشروح از ديدگاه قرآن نسبت به هر دو طايفه مباحثى خواهد آمد.

بنابراين سجود يعنى نهايت خضوع و تواضع و فروتنى و فرمانبردارى از تمام دستورهاى حق كه به وسيله كتب آسمانى و انبياى الهى و امامان معصوم عليهم السلام و فقهاى بزرگ اعلام شده و سجده در نماز جزئى كوچك از اين معنا و مفهوم وسيع است.

در مباحث آينده، سجده به همين معنا و مفهوم گسترده مورد توجه است، اميد است خداوند مهربان، با لطف و عنايت و رأفت و محبتش به همه ما توفيق رسيدن به چنين سجودى را عنايت فرمايد، تا ما هماهنگ با تمام اجزاى آفرينش به سوى او حركت خويش را ادامه دهيم.

پی نوشت:

______________________________

(1)- عشاقنامه، فخرالدين عراقى.