عباس بن على «علیهما السلام »
فرزند امير المؤمنين،برادر سيد الشهدا،فرمانده و پرچمدار سپاه امام حسين «ع »در روزعاشورا.عباس در لغت،به معناى شير بيشه،شيرى كه شيران از او بگريزند است.[1] مادرش «فاطمه كلابيه »بود كه بعدها با كنيه «ام البنين »شهرت يافت.على «ع »پس ازشهادت فاطمه زهرا با ام البنين ازدواج كرد.عباس،ثمره اين ازدواج بود.ولادتش را در[2]شعبان سال 26 هجرى در مدينه نوشته اند و بزرگترين فرزند ام البنين بود و اين چهارفرزند رشيد،همه در كربلا در ركاب امام حسين «ع »به شهادت رسيدند.وقتى امير المؤمنين شهيد شد،عباس چهارده ساله بود و در كربلا 34 سال داشت.كنيه اش «ابو الفضل »و«ابو فاضل »بود و از معروفترين لقبهايش،قمر بنى هاشم،سقاء،صاحب لواءالحسين،علمدار،ابو القربه،عبد صالح، باب الحوايج و...است.
عباس با لبابه،دختر عبيد الله بن عباس(پسر عموى پدرش)ازدواج كرد و از اين ازدواج،دو پسر به نامهاى عبيد الله و فضل يافت.بعضى دو پسر ديگر براى او به نامهاى محمد و قاسم ذكر كرده اند.
آن حضرت،قامتى رشيد،چهره اى زيبا و شجاعتى كم نظير داشت و به خاطر سيماى جذابش او را«قمر بنى هاشم »مى گفتند.در حادثه كربلا،سمت پرچمدارى سپاه حسين «ع »و سقايى خيمه هاى اطفال و اهل بيت امام را داشت و در ركاب برادر،غير ازتهيه آب،نگهبانى خيمه ها و امور مربوط به آسايش و امنيت خاندان حسين «ع »نير برعهده او بود و تا زنده بود،دودمان امامت،آسايش و امنيت داشتند[3].
روز عاشورا،سه برادر ديگر عباس پيش از او به شهادت رسيدند.وقتى علمدار كربلااز امام حسين «ع »اذن ميدان طلبيد حضرت از او خواست كه براى كودكان تشنه وخيمه هاى بى آب، آب تهيه كند.ابو الفضل «ع »به فرات رفت و مشك آب را پر كرد و دربازگشت به خيمه ها با سپاه دشمن كه فرات را در محاصره داشتند درگير شد و دستهايش قطع گرديد و به شهادت رسيد. البته پيش از آن نيز چندين نوبت.همركاب با سيد الشهدا به ميدان رفته و با سپاه يزيد جنگيده بود.عباس،مظهر ايثار و وفادارى و گذشت بود.وقتى وارد فرات شد،با آنكه تشنه بود، اما بخاطر تشنگى برادرش حسين «ع »آب نخورد وخطاب به خويش چنين گفت:
يا نفس من بعد الحسين هونى
و بعده لا كنت ان تكونى
هذا الحسين وارد المنون
و تشربين بارد المعين تالله ما هذا فعال دينى
و سوگند ياد كرد كه آب ننوشد.[4] وقتى دست راستش قطع شد،اين رجز را مى خواند:
و الله ان قطعتموا يمين
ى انى احامى ابدا عن دينى
و عن امام صادق اليقين
نجل النبى الطاهر الامين
و چون دست چپش قطع شد،چنين گفت:
يا نفس لا تخشى من الكفار
و ابشرى برحمة الجبار
مع النبى السيد المختار
قد قطعوا ببغيهم يسارى فاصلهم يا رب حر النار
شهادت عباس،براى امام حسين بسيار ناگوار و شكننده بود.جمله پر سوز امام،وقتى كه به بالين عباس رسيد،اين بود:«الآن انكسر ظهرى و قلت حيلتى و شمت بى عدوى ».[5] وپيكرش، كنار«نهر علقمه »ماند و سيد الشهدا به سوى خيمه آمد و شهادت او را به اهل بيت خبر داد. هنگام دفن شهداى كربلا نيز،در همان محل دفن شد.از اين رو امروز حرم ابا الفضل «ع »با حرم سيد الشهدا فاصله دارد.
مقام والاى عباس بن على «ع »بسيار است.تعابير بلندى كه در زيارتنامه اوست،گوياى آن است. اين زيارت كه از قول حضرت صادق «ع »روايت شده،از جمله چنين دارد:
«السلام عليك ايها العبد الصالح المطيع لله و لرسوله و لامير المؤمنين و الحسن و الحسين...
اشهد الله انك مضيت على ما مضى به البدريون و المجاهدون فى سبيل الله المناصحون فى جهاد اعدائه المبالغون فى نصرة اوليائه الذابون عن احبائه...»[6] كه تاييد و تاكيدى بر مقام عبوديت و صلاح و طاعت او و نيز تداوم خط مجاهدان بدر و مبارزان با دشمن و ياوران اولياء خدا و مدافعان از دوستان خداست.امام سجاد«ع »نيز سيماى درخشان عباس بن على را اينگونه ترسيم فرموده است:«رحم الله عمى العباس فلقد آثر و ابلى و فدا اخاه بنفسه حتى قطعت يداه فابدله الله عز و جل بهما جناحين يطير بهما مع الملائكة فى الجنة كماجعل جعفر بن ابى طالب.و ان للعباس عند الله تبارك و تعالى منزلة يغبطه بها جميع الشهداءيوم القيامة »[7].كه در آن نيز مقام ايثار،گذشت،فداكارى،جانبازى،قطع شدن دستانش ويافتن بال پرواز در بهشت،همبال با جعفر طيار و فرشتگان مطرح است و اينكه:عمويم عباس،نزد خداى متعال،مقامى دارد كه روز قيامت،همه شهيدان به آن غبطه مى خورند ورشك مى برند.
عباس يعنى تا شهادت يكه تازى
عباس يعنى عشق،يعنى پاكبازى
عباس يعنى با شهيدان همنوازى
عباس يعنى يك نيستان تكنوازى
عباس يعنى رنگ سرخ پرچم عشق
يعنى مسير سبز پر پيچ و خم عشق
جوشيدن بحر وفا،معناى عباس
لب تشنه رفتن تا خدا،معناى عباس[8]
در زيارت ناحيه مقدسه نيز از زبان حضرت مهدى «ع »به او اينگونه سلام داده شده است: «السلام على ابى الفضل العباس بن امير المؤمنين،المواسى اخاه بنفسه،الآخذ لغده من امسه، الفادى له،الواقى الساعى اليه بمائه،المقطوعة يداه...»[9].
كربلا كعبه عشق است و من اندر احرام
شد در اين قبله عشاق،دو تا تقصيرم
دست من خورد به آبى كه نصيب تو نشد
چشم من داد از آن آب روان تصويرم
بايد اين ديده و اين دست دهم قربانى
تا كه تكميل شود حج من و تقديرم[10]
*********
العبد الصالح
صفت و لقبى است كه در زيارت حضرت ابا الفضل «ع »از قول امام صادق «ع »براى آن سردار شهيد كربلا آمده است:«السلام عليك ايها العبد الصالح المطيع لله و لرسوله...»[11]
*********
عبد الله بن حسن بن على «علیهما السلام »
نوجوان 11 ساله،فرزند امام حسن مجتبى «ع »كه روز عاشورا،وقتى ديد سيد الشهدا برزمين افتاده است،براى دفاع از عمو به سوى ميدان شتافت و در دفاع از عموى مظلومش جنگيد و عده اى را كشت و با تيغ بحر بن كعب به شهادت رسيد.برخى هم نقل كرده اندحرمله،با شمشير،دست او را كه در آغوش عمويش حسين قرار گرفته بود قطع نموده همانجا شهيدش كرد[12].رجز او هنگام پيكار،چنين بود:
ان تنكرونى فانا ابن حيدرة ضرغام آجام و ليث قسورة على الاعادى مثل ريح صرصره[13]
*********
عبد الله بن حسين بن على «علیهما السلام »
كودكى شيرخوار،فرزند سيد الشهدا«ع »كه روز عاشورا در آغوش پدر،با تير حرمله(يا عقبة بن بشر)به شهادت رسيد.مادرش رباب،دختر امرء القيس بود.وقتى امام،براى وداع آخر مقابل خيمه ها آمد،زينب،عبد الله را آورد.وى در آغوش حسين بن على «ع »بودكه تيرى بر گلوى او خورد و شهيدش كرد.امام،خون گلوى او را به آسمان پاشيد.آنگاه جسد آن كودك را كنار خيمه ها در گودالى كه حفر كرد،به خاك سپرد[14].از اين كودك شير خوار شهيد،به نام عبد الله رضيع و على اصغر هم ياد شده است.نام وى در زيارت ناحيه مقدسه نيز آمده است.[15]
*********
عبد الله بن على بن ابى طالب «علیهم السلام »
از شهداى كربلاست.وى فرزند امير المؤمنين و برادر عباس و مادرش «ام البنين »بود.
هنگام شهادت 25 سال داشت.قاتل او هانى بن ثبيت حضرمى بود.نام گرامى اين شهيد درزيارت ناحيه مقدسه و زيارت رجبيه آمده است[16].
*********
عبيد الله بن زياد
والى كوفه در زمان حادثه عاشورا،كه شهادت امام حسين «ع »و يارانش به دستور اوانجام گرفت.ابن زياد را«ابن مرجانه »هم مى گويند،زيرا نام مادرش كنيزى زناكار ومجوسى به نام «مرجانه »بود.در كوفه پس از عاشورا كه اسراى اهل بيت را وارد دار الاماره كردند،حضرت زينب «ع »در خطاب به ابن زياد،او را«يابن مرجانه »خواند و اين اشاره به نسبت ناپاك او بود و رسواگر حاكم مغرور كوفه.او از سرداران مشهور اموى بود كه درسال 54 هجرى از طرف معاويه به حكومت خراسان منصوب شد.در سال 56 از آنجامعزول و به حكمرانى بصره منصوب گشت.پس از مرگ معاويه و روى كار آمدن يزيد،وقتى نهضت مسلم بن عقيل در كوفه آغاز شد،با حفظ سمت،والى كوفه نيز شد و اوضاع را تحت كنترل در آورد و مسلم بن عقيل را به شهادت رساند.
پس از حركت امام حسين «ع »از مكه به سوى عراق،وى عمر سعد را با لشكرى گسيل داشت تا با آن حضرت بجنگد يا او را به بيعت با يزيد وا دارد.فرمان كشتن سيد الشهدا ويارانش و اسير گرفتن اهل بيت او را به عمر سعد(كه فرمانده سپاه كوفه در كربلا بود)داد.[17]ابن زياد،پس از مرگ يزيد،ادعاى خلافت كرد و اهل بصره و كوفه را به بيعت فراخواند،ولى كوفيان دعوتگران او را از شهر بيرون كردند،وى سپس از بيم انتقام فرارى شد و مدتى به شام رفت،همزمان با نهضت توابين،ماموريت سركوب توابين را يافت[18].در سال 65هجرى با لشكرى به جنگ سليمان بن صرد رفت و در عين الورده با او درگير شد.سرانجام در يكى از درگيريها با سپاه مختار،در سال 67 هجرى خودش و جمعى از همراهانش كشته شدند و باقى سپاهيانش پراكنده گشتند.سر ابن زياد را نزد مختار بردند.مختار هم آن سر را نزد محمد حنفيه و امام سجاد«ع »فرستاد.برخى هم گفته اند كه سر را پيش عبد الله زبير فرستاد[19]. وى از كسانى است كه در زيارت عاشورا،مورد لعن قرار گرفته است:«لعن الله ابن مرجانة »و«العن عبيد الله بن زياد و ابن مرجانة ».
*********
عتبات عاليه
عتبه،به معنى آستانه در است،چه بالا يا پايين.عتبات،نام بالغلبه است مشاهد متبركه را، مانند مشهد حضرت على «ع »و حضرت حسين «ع »و ديگر مزارات امامان[20].
عتبه در معناى كلى خود،شامل همه حرمهاى معصومين و آستانه هاى مقدسه مى شودكه درگاه آنها مورد تكريم و بوسيدن و زيارت شيفتگان قرار مى گيرد،اما زيارت عتبات،كه اغلب همراه با زيارت حج مطرح مى شود،بيشتر زيارت كربلا،نجف،كاظمين و سامرا مراد است[21].
*********
عراق
سرزمينى كه سيد الشهدا«ع »از حجاز به سوى آنجا رفت تا به دعوت كوفيان در مبارزه با يزيد، پاسخ گويد و قبل از رسيدن به كوفه،در كربلا در محاصره سپاه ابن زياد به شهادت رسيد. سرزمين عراق،بخصوص منطقه ميان دجله و فرات،حاصلخيز و پرجمعيت است.
وقتى سرزمين عراق،پيش از خلافت امير المؤمنين «ع »فتح شد،با آل على «ع »آشنا گشت.
كسانى همچون ابن مسعود و عمار ياسر،پيشتر در آنجا فرماندار يا امير لشكر بودند.پس از جنگ جمل كه حضرت على «ع »كوفه را مقر خلافت خويش قرار داد،مردم آن منطقه بيشتر با آن حضرت و دودمانش آشنا شدند.از اين رو معاويه و آل مروان مى كوشيدند تاتشيع و ريشه هاى گرايش به خاندان نبوت را در آن سرزمين بخشكانند.[22] همواره ميان شاميان و عراقيان،نزاع و كينه بوده است.پس از شهادت امير المؤمنين «ع »در دوران امام حسن مجتبى اين منطقه نيز-به دنبال قرار داد صلح-در اختيار امويان قرار گرفت و آنان بشدت،هواداران على «ع »را سر كوب مى كردند.
عراق،همواره منطقه اى آشفته و متزلزل بوده و بين قدرتها دست به دست مى گشته است. مردم آن نيز از يك رفتار متذبذب و متغير برخوردار بودند.در عين حال،در آن روزگار،قلب كشور اسلامى و مركزى براى نيروهاى انسانى و سربازان رزمى و ثروت ومال بود و پايگاهى براى لشكر محسوب مى شد.[23] بخصوص كوفه در شهرهاى عراق،موقعيت ويژه ترى داشت و همواره در كشمكشهاى سياسى و مبارزاتى،از پايگاههاى مهم بود.حتى در جريانهاى سياسى پس از عاشورا نيز،مثل خروج مختار و بروز شورشهاى مختلف بر ضد امويان نقش عمده داشت.شايد به خاطر اين دلايل بود كه امام حسين «ع لیه السلام» پس از اقامت چند ماهه در مكه،تصميم گرفت به سرزمين عراق رود و نداى كوفيان رالبيك گويد،بخصوص كه شيعيان او و پدرش على «ع »در كوفه فراوان بودند و نامه هاى دعوت بسيارى براى امام نوشتند.در رواياتى پيشگويى شهادت آن حضرت در سرزمين عراق نيز آمده است،از جمله:رسول خدا«ص »به حسين بن على «ع »فرموده بود:«انك ستساق الى العراق و هى ارض قد التقى بها النبيون و اوصياء النبيين،و هى ارض تدعى عمورا،و انك تستشهد بها و يستشهد معك جماعة من اصحابك...».[24] بزودى به سوى عراق سوق داده خواهى شد،آنجا سرزمينى است كه پيامبران و اوصياء پيامبران در آن باهم برخورد كرده اند،و آن سرزمينى است كه «عمورا»هم خوانده مى شود،تو در آن سرزمين شهيد خواهى شد و همراه تو نيز،گروهى از يارانت به شهادت خواهند رسيد.
حضرت على «ع »نيز در برخى سخنان خويش،از اهل عراق،بعنوان افرادى كه در حمايت حق، كوتاهى مى كنند،سخنان نكوهش كننده اى دارد.[25] اكنون عراق،از كشورهاى اسلامى در خاور ميانه است و مرقد شش امام شيعه در چهار شهر عراق قرار دارد:كربلا(مدفن امام حسين) نجف(مزار امير المؤمنين)كاظمين(حرم امام كاظم و امام جواد)سامرا(حرم امام هادى و امام عسكرى).حوزه علميه دير پاى نجف اشرف نيز در اين كشور است.[26]
*********
عزاخانه
ماتم خانه،خانه اى كه در آن عزا برپا كنند،ماتم سرا،مصيبت سرا.[27] به حسينيه و تكيه اى هم كه در آن،عزادارى حسينى برگزار مى شود،عزاخانه حسينى گفته مى شود.
*********
عزادارى
برپا داشتن مراسمى به ياد سيد الشهدا«ع »در ايام مختلف،بويژه دهه محرم و روزعاشورا.اين عمل،كه زنده نگهداشتن هدف حسينى و فرهنگ عاشوراست،مورد تشويق بسيار اولياء دين است و خود معصومين،در راه اقامه عزاى حسينى،مى كوشيدند.[28] زيراعزادارى،بصورت گريه، برپايى مجالس ذكر،سرودن مرثيه،گرياندن،نوحه خوانى و...
احياء خط ائمه و تبيين مظلوميت آنان است.امام باقر«ع »در زمينه برپايى عزا در خانه هابراى امام حسين «ع »مى فرمايد:«ثم ليندب الحسين و يبكيه و يامر من فى داره بالبكاء عليه و يقيم عليه و يقيم فى داره مصيبته باظهار الجزع عليه و يتلاقون بالبكاء بعضهم بعضا فى البيوت و ليعز بعضهم بعضا بمصاب الحسين.»[29](به كسانى كه روز عاشورا نمى توانند به زيارت آن حضرت بروند اينگونه دستور مى دهند)بر حسين «ع »،ندبه و عزادارى و گريه كند و به اهل خانه خود دستور دهد كه بر او بگريند و در خانه اش با اظهار گريه و ناله برحسين «ع »،مراسم عزادارى برپا كنند و يكديگر را با گريه و تعزيت و تسليت گويى درسوگ حسين عليه السلام در خانه هايشان ملاقات كنند.
سنت عزادارى،با برخوردارى از عشق و محبتى كه از امام حسين «ع »در دلها بوده وهست، تبديل به يك برنامه گسترده و مردمى و مقدس شده است و هرگز سستى وخاموشى ندارد و به بركت آن،اقشار بسيارى با امام حسين «ع »و دين و فرهنگ عاشوراآشنا مى شوند.فراز و نشيبهاى زيادى بر سوگوارى بر خامس آل عبا گذشته است و هر گاه كه شيعيان،قدرت و حكومتى يافته اند،در ترويج و توسعه آن كوشيده اند.«در زمان پادشاهى آل بويه،در دهه اول محرم،شيعيان به عزادارى حضرت سيد الشهدا قيام نمودند...معز الدوله،اولين كسى است كه فرمان داد كه مردم بغداد در دهه اول محرم،سياه بپوشند و بازارها را سياهپوش كنند و به مراسم تعزيه دارى حضرت سيد الشهدا قيام نمايند.بستن دكانها و منع طباخى و تعطيل عمومى در روز عاشورا از طرف معز الدوله ديلمى در شهر بغداد به عمل آمد و تا اوايل لطنت سلسله سلجوقى در آن شهر معمول بود.اين مراسم تا انقراض دولت ديالمه در تمام كشورهاى اسلامى قلمرو آنها مرسوم وبرقرار بوده است.»[30]رمز جاودانگى نهضت حسينى نيز همين احيا و زنده نگهداشتن و تعظيم شعائر بوده است.امام خمينى «قدس سره »فرمود:«الان هزار و چهار صد سال است كه با اين منبرها،بااين روضه ها و با اين مصيبتها و با اين سينه زنيها،ما را حفظ كرده اند،تا حالا آورده انداسلام را...هر مكتبى تا پايش سينه زن نباشد،تا پايش گريه كن نباشد،تا پايش سر و سينه زن نباشد،حفظ نمى شود...ما بايد براى يك شهيدى كه از دستمان مى رود،علم بپا كنيم،نوحه خوانى كنيم،گريه كنيم،فرياد كنيم...».[31] برپايى عزا براى سيد الشهدا،نوعى اعتراض به ظالمان و حمايت از مظلوم است.اشگ ريختن در سوگ ابا عبد الله «ع »،عامل تقويت حس عدالتخواهى و انتقامجويى از ستمگران و زمينه سازى براى تجمع نيروهاى پيروحسين «ع »در خط دفاع از حق است.عزادارى براى شهيد،انتقال فرهنگ «شهادت »به نسلهاى آينده است.به تعبير شهيد مطهرى:«در شرايط خشن يزيدى،در حزب حسينيهاشركت كردن و تظاهر به گريه كردن بر شهدا،نوعى اعلام وابسته بودن به گروه اهل حق واعلان جنگ با گروه باطل و در حقيقت،نوعى از خود گذشتگى است.اينجاست كه عزادارى حسين بن على «ع »يك حركت است،يك موج است،يك مبارزه اجتماعى است.»[32] عزادارى،سبب مى شود كه شور و عاطفه،از شعور و شناخت برخوردار گردد وايمان را در ذهن جامعه هوادار،زنده نگهدارد و«مكتب عاشورا»بعنوان يك فكر سازنده و حادثه الهام بخش، همواره تاثير خود را حفظ كند.عزادارى،احياء خط خون و شهادت و رساندن صداى مظلوميت آل على به گوش تاريخ است.عزاداران حسينى،پروانگانى شيفته نورند كه شمع محفل آراى خويش را يافته،از شعله شمع،پيراهن عشق پوشيده اندو آماده جان باختن و پر سوختن و فدا شدن اند.نقش عزادارى در حفظ فرهنگ عاشورامهم است.عميقترين پيوندها را از طريق آميختگى عقل و عشق و برهان و عاطفه كه دركربلا تجسم يافته است،انتقال مى دهد.هم بر مظلوميت امام گريه مى شود و هم در سايه آن هدف امام حسين از نهضت و حركت،شناخته مى شود.روضه هاى خانگى و دسته هاى عزادارى و هيئتهاى زنجير زنى،پوشيدن لباس مشكى و پرچم به دست گرفتن و شربت وآب دادن و تلاش در بر پايى مجالس و نوحه خوانى و سينه زنى و...هر يك به نوعى سربازگيرى جبهه حسينى است و اين پيوند قلبى را عمق و غنا مى بخشد.
*********
عزادارى سنتى
شيوه اى كه نسبت به زنده نگهداشتن ياد حادثه عاشورا و حماسه حسينى از ديربازمطرح بوده و جنبه مردمى يافته است.اين شيوه،شامل مرثيه سرايى،نوحه خوانى،گريستن و گرياندن،تشكيل هيئتها و دسته هاى سوگوارى،سينه زنى،ذكر مصيبت،مجالس وعظ و روضه خوانى،و...است.اينگونه شيوه ها،چون با روح و جان و عاطفه شيعه آميخته است،هر چه بيشتر به آن رنگ مردمى مى بخشد و عامل جذب و تجمع و تشكل انبوه شيفتگان اهل بيت مى گردد. ابو هارون مكفوف مى گويد:روزى خدمت امام صادق «ع »رسيدم.حضرت فرمود:برايم شعر(در سوگ سيد الشهدا)بخوان،من نيزخواندم.حضرت فرمود:نه،اينطور نه،بلكه همانگونه كه براى خودتان شعر خوانى مى كنيد و همانگونه كه نزد قبر حضرت سيد الشهدا مرثيه مى خوانى:«لا، كما تنشدون وكما ترثيه عند قبره ».[33] اين نشان مى دهد كه شيوه خودمانى و مرسوم نزد متن مردم،بيشترمورد اهتمام ائمه «ع »بوده است.حفظ اين سنت،ضامن تداوم آن است.امام خمينى «ره » فرموده است:«ما بايد حافظ اين سنتهاى اسلامى،حافظ اين دستجات مبارك اسلامى كه در عاشورا،در محرم و صفر در مواقع مقتضى به راه مى افتد،تاكيد كنيم كه بيشتر دنبالش باشند... زنده نگهداشتن عاشورا با همان وضع سنتى خودش،از طرف روحانيون،ازطرف خطبا،با همان وضع سابق و از طرف توده هاى مردم با همان ترتيب سابق كه دستجات معظم و منظم، دستجات عزادارى به عنوان عزادارى راه مى افتاد.بايد بدانيد كه اگر بخواهيد نهضت شما محفوظ بماند،بايد اين سنتها را حفظ كنيد.»[34]حتى حفظ اصل عزادارى عاشورا نيز تا حد بسيارى در سايه حفظ سنتهاست و دگرگون ساختن شيوه سنتى بدون جايگزين بهتر،گاهى پيروان همان سنتها را هم از اصل ماجراى حسينى جدا مى سازد.
*********
عشق حسينى
عظيمترين سرمايه روحى شيعه كه پيوند دهنده آنان با اهل بيت پيامبر و عاملى بازدارنده از تباهى،بر انگيزاننده به فداكارى و جهاد و تصفيه كننده دل و جان است.درسايه همين عشق، ياد حسين و عاشورا زنده مانده و سوز آن،حمايت قلبى عاشق امام حسين «ع »را همواره به نفع حق و جبهه ايثار،نيرو بخشيده است.همين عشق،ياران او راروز عاشورا به استقبال شهادت فرستاد تا با مرگ در ركاب حسين «ع »حيات ابدى يافتند.
عشق حسين «ع »را خداوند در دلها نهاده و شعله اى خاموش نشدنى است.به فرموده امام صادق «ع »:«ان لقتل الحسين عليه السلام حرارة فى قلوب المؤمنين لا يبرد ابدا».[35] محبت حسين بن على «ع »نه تنها در دل زمينيان است،بلكه عرشيان نيز او را دوست مى دارند و به فرموده رسول خدا«ص »،او محبوبترين چهره زمينى نزد آسمانيان است:«من احب ان ينظر الى احب اهل الارض الى اهل السماء فلينظر الى الحسين.»[36]
اى كه آميخته مهرت با دل
كرده عشق تو مرا دريا دل
بذر عشقى كه به دل كاشته ام
جز هواى تو ندارد حاصل
از مى عشق تو،عاقل مجنون
و زخم مهر تو مجنون،عاقل
گر شود كار جهان زير و زبر
نشود عشق تو از دل زايل[37]
*********
عطش
تشنگى از بارزترين جلوه هاى سوز و غم در حادثه كربلاست.سيد الشهدا،عباس،على اكبر، على اصغر و ديگران،همه لب تشنه و عطشان روز عاشورا جان سپردند.محروم كردن خيمه گاه امام حسين «ع »از آب فرات و تحميل عطش به امام و يارانش،از مواردروشن پستى و عداوت سپاه كوفه و ابن زياد،نسبت به آل الله است.بزرگان،بيشتر ازكودكان تحمل تشنگى دارند و اطفال در برابر بى آبى،زودتر بى تاب مى شوند.در كربلا،عطش بيداد مى كرد و مشكها خالى، لبها خشك،جگرها سوخته،هوا گرم،راه فرات بسته،و صداى العطش بلند بود.
زان تشنگان هنوز به عيوق مى رسد
فرياد«العطش »زبيابان كربلا[38]
روز عاشورا،عباس كنار خيمه ها آمد،صداى «العطش،العطش »كودكان را شنيد.سواربر اسب شد و مشك را بر داشت و به طرف فرات رفت.چهار هزار نفر تير اندازان موكل برفرات،او را محاصره كردند و ابا الفضل «ع »در اين درگيرى بود كه دستها را داد و شهيد شد.
قبل از بيرون آمدن از فرات،خواست آب بنوشد ولى «فذكر عطش الحسين »به ياد تشنگى امام افتاد و آب ننوشيد و عطشان از شريعه بيرون آمد.[39] على اكبر«ع »نيز روز عاشورا پس از چندين نوبت جنگيدن،مجروح و تشنه براى آخرين وداع به خيمه گاه آمد،در حالى كه به سيد الشهدا مى گفت:«يا ابة،العطش قد قتلنى و ثقل الحديد اجهدنى ».[128] امام «ع »،براى كودك تشنه كام و شير خوار خود نيز بنا به نقلى از سپاه دشمن آب طلبيد،كه بياييد سيرابش كنيد.
اگر به زعم شما من گناهكار شمايم
نكرده هيچ گناهى،على اصغرم است اين
كه تير حرمله،گلوى تشنه آن شش ماهه را از هم دريد.[40]
مگر به كرب و بلا آب قيمت جان بود
كه از عطش به فلك ناله يتيمان بود
خود سيد الشهدا نيز روز عاشورا،براى رفع تشنگى پس از نبرد،خواست به فرات برود و آب بنوشد كه شمر مانع شد و گفت:اى حسين،از اين آب نخواهى نوشيد تا ازتشنگى بميرى «و الله لا تذوقه او تموت عطشا».[130] تشنگى امام حسين «ع »و شهداى كربلا،چنان داغى بر دل عاشقانش نهاده كه با هر نوشيدن آب گوارا،او را ياد مى كنند،در راه امام حسين،به آبرسانى و سقايى و نذر شربت و ساختن آب انبار مى پردازند و با هر عطشى كربلا و عاشورا در ذهنشان تداعى مى كند،گويا بين آب و عطش و كربلا پيوند خورده است.
بر لب دريا،لب دريا دلان خشكيده است
از عطش دلها كباب است و زبان خشكيده است
كربلا بستان عشق است و شهامت،اى دريغ
كز سموم تشنگى،اين بوستان خشكيده است
سوز بى آبى اثر كرده است بر اهل حرم
هر طرف بينى لب پير و جوان خشكيده است[41]
*********
عطشان
از القاب سيد الشهدا،كه تشنه در كربلا به شهادت رسيد.اين تعبير در روايات،تواريخ و زيارتنامه ها درباره آن امام آمده است.از جمله در حديث امام باقر«ع »است:«ان الحسين...قتل مظلوما مكروبا عطشانا».[42] امام سجاد«ع »نيز كه براى يارى بنى اسد در دفن پيكر امام حسين و شهدا آمد،پس از دفن امام تشنه كام،بر روى قبر او نوشت:«هذا قبرالحسين بن على بن ابى طالب الذى قتلوه عطشانا غريبا.»[43] همين تشنگى و شهادت جانسوزاو و ياران و فرزندانش،قوى ترين عامل تحريك عواطف و همدل ساختن انسانهاى باوجدان با عاشورائيان بوده است.
*********
علامت
از ابزار و وسايل عزادارى امام حسين «ع »كه در هيئتها و دسته هاى مذهبى به كار گرفته مى شود.علامت به معناى نشانه است.اين علامتها هم نشانه هاى گروههاى عزادارمحسوب مى شده است و كسانى هم كه آن را حمل مى كردند،«علامت كش »بودند، يعنى علم بردار.به نوشته دهخدا:«صليب مانندى كه بر چوب يا آهن افقى آن از سوى پايين شالهاى ترمه آويزند و از سوى زبر لاله و تنديسهايى از مرغ و جز آن نصب كنند و درميان زبانه اى از فلز طويل دارد و بر نوك آن فلز پر يا گلوله اى از شيشه الوارن نصب كنندو اين زبانه هاى فلزى كه به «تيغ »مشهور است،سه يا پنج باشد و در مراسم عزادارى محرم پيشاپيش دسته ها به حركت آرند».[44]«شيئى است فلزى و كار صنعتگران اصفهان كه قدمت آن به عهد سلاطين صفوى مى رسد،داراى تعدادى زبانه،گنبد،گلدان وطاووس بوده و آن را با شالهاى سبز و سياه و قهوه اى و پر طاووس و سكه هاى نقره وشمشير و قمه و خنجر زينب مى كنند و در آخر دسته ها به حركت در مى آورند...عده اى از جوانان هم نذر مى كنند كه همه ساله بايد در بردن علمات،سهم داشته باشند».[45] به آن علمات هم مى گويند.شباهت آن به صليب،مى رساند كه پس از ارتباط ايران بااروپاييها در عصر قاجار،از آيينهاى مذهبى مسيحيت اقتباس شده است.به هرحال،نمودها و مظاهرى است كه گاهى عزاداران را از محتوا و اصل عزادارى و اقامه شعائر دينى باز مى دارد.
*********
علقم
علقم يا علقمه،نام نهرى است از فرات،كه عباس بن على «ع »در روز عاشورا،كنار آن به شهادت رسيد.نيز به معناى تلخى است،و هر درخت تلخ و آب بسيار سخت را هم علقم گويند،حنظل. در ادبيات عاشورا،بيشتر در پيوند با عطش و عباس و دستهاى قطع شده ابا الفضل «ع »مطرح مى شود.
از چشم سپيده خواب را مى بردند
از چشمه گل،گلاب را مى بردند
بر شانه خود فرشتگان آهسته
از علقمه،روح آب را مى بردند[46]
*********
علم،علمات
پرچم،رايت،بيرق،نشان لشكر،آنچه به سر نيزه بندند،درفش.در اصطلاح عزادارى حسينى، نام علم و علامت خاصى است كه هر هيئت و دسته،ويژه خود دارد و آن را ازدسته هاى ديگر متمايز مى سازد.«نخل،چوب بسيار بلند همچون درخت تبريزى متوسطكه در تعزيه خوانى پيشاپيش دسته ها برند و بر سر آن،گاه شكل پنجه اى از فلز باشد و گاه پارچه سياه بر آن بپوشانند.»[47]
گر چه سردار علم در خون نشست
دستهايت روى رايت مانده است.[48]
در ميدان كربلا نيز،علمدار لشكر امام حسين «ع »،حضرت ابا الفضل بود.از شعار عربهاى عراقى عزادار نيز اين است:«رفع الله راية العباس »،پرچم عباس،افراشته باد.
*********
علمدار
از لقبهاى قمر بنى هاشم است كه در كربلا،پرچم لشكر امام بر دوش او بود.نقش علمدار در ميدان نبرد،مهم بود و عامل حفظ انسجام نيروهاى سپاه محسوب مى شد.روزعاشورا،امام حسين «ع »ياران اندك خود را به سه جناح چپ و راست و قلب تقسيم كرد وبراى هر يك فرماندهى برگزيد و پرچم را به دست برادرش عباس داد.[49]روز عاشورا نيز چون عباس «ع »خدمت امام آمد و از او اذن ميدان طلبيد،امام گريست و ابتدا اجازه نداد و فرمود:تو علمدار منى،اگر تو بروى و كشته شوى،سپاه من از هم مى پاشد:«يا اخى انت صاحب لوائى و اذا مضيت تفرق عسكرى ».[50]
*********
علم كش
كسى كه در دسته هاى عزادارى،نشان مخصوص هر هيئت را حمل مى كند،علامت كش.
*********
على اصغر«علیه السلام »
يكى از فرزندان امام حسين «ع »كه شير خوار بود و از تشنگى،روز عاشورا بى تاب شده بود.امام، خطاب به دشمن فرمود:از ياران و فرزندانم،كسى جز اين كودك نمانده است.نمى بينيد كه چگونه از تشنگى بى تاب است؟در«نفس المهموم »آمده است كه فرمود:«ان لم ترحمونى فارحموا هذا الطفل »در حال گفتگو بود كه تيرى از كمان حرمله آمد و گوش تا گوش حلقوم على اصغر را دريد.امام حسين «ع »خون گلوى او را گرفت وبه آسمان پاشيد.[51] در كتابهاى مقتل،هم از«على اصغر»ياد شده،هم از طفل رضيع(كودك شيرخوار)و در اينكه دو كودك بوده يا هر دو يكى است،اختلاف است.
در زيارت ناحيه مقدسه،درباره اين كودك شهيد،آمده است:«السلام على عبد الله بن الحسين، الطفل الرضيع،المرمى الصريع،المشحط دما،المصعد دمه فى السماء،المذبوح بالسهم فى حجر ابيه،لعن الله راميه حرملة بن كاهل الاسدى ».[52] و در يكى از زيارتنامه هاى عاشورا آمده است:«و على ولدك على الاصغر الذى فجعت به »از اين كودك،با عنوانهاى شيرخواره،ششماهه، باب الحوايج،طفل رضيع و...ياد مى شود و قنداقه و گهواره ازمفاهيمى است كه در ارتباط با او آورده مى شود.
طفل ششماهه تبسم نكند،پس چه كند
آنكه بر مرگ زند خنده،على اصغر توست
«على اصغر،يعنى درخشانترين چهره كربلا،بزرگترين سند مظلوميت و معتبرترين زاويه شهادت...چشم تاريخ،هيچ وزنه اى را در تاريخ شهادت،به چنين سنگينى نديده است.»[53] على اصغر را«باب الحوائج »مى دانند،گر چه طفل رضيع و كودك كوچك است،اما مقامش نزد خدا والاست.
در گلخانه شهادت را
مى گشايد كليد كوچك ما
*********
على اكبر«علیه السلام »
فرزند بزرگ سيد الشهدا و شبيه پيامبر كه روز عاشورا فداى دين شد.مادر على اكبر،ليلا دختر ابى مره بود.در كربلا حدود 25 سال داشت.سن او را 18 سال و 20 سال هم گفته اند.او اولين شهيد عاشورا از بنى هاشم بود.[54] على اكبر شباهت بسيارى به پيامبرداشت،هم در خلقت،هم در اخلاق و هم در گفتار.به همين جهت روز عاشورا وقتى اذن ميدان طلبيد و عازم جبهه پيكار شد،امام حسين «ع »چهره به آسمان گرفت و گفت:«اللهم اشهد على هؤلاء القوم فقد برز اليهم غلام اشبه الناس برسولك محمد خلقا و خلقا و منطقا وكنا اذا اشتقنا الى رؤية نبيك نظرنا اليه...»[55]شجاعت و دلاورى على اكبر و رزم آورى و بصيرت دينى و سياسى او،در سفر كربلابويژه در روز عاشورا تجلى كرد.سخنان،فداكاريها و رجزهايش دليل آن است.وقتى امام حسين از منزلگاه «قصر بنى مقاتل »گذشت،روى اسب چشمان او را خوابى ربود و پس ازبيدارى «انا لله و انا اليه راجعون »گفت و سه بار اين جمله و حمد الهى را تكرار كرد.على اكبر وقتى سبب اين حمد و استرجاع را پرسيد،حضرت فرمود:در خواب ديدم سوارى مى گويد اين كاروان به سوى مرگ مى رود.پرسيد:مگر ما بر حق نيستيم؟فرمود:چرا.
روزعاشورا [56] نيز پس از شهادت ياران امام،اولين كسى كه اجازه ميدان طلبيد تا جان را فداى دين كند او بود.گر چه به ميدان رفتن او بر اهل بيت و بر امام بسيار سخت بود،ولى از ايثارو روحيه جانبازى او جز اين انتظار نبود.وقتى به ميدان مى رفت،امام حسين «ع »درسخنانى سوزناك به آستان الهى،آن قوم ناجوانمرد را كه دعوت كردند ولى تيغ به رويشان كشيدند،نفرين كرد.
على اكبر چندين بار به ميدان رفت و رزمهاى شجاعانه اى با انبوه سپاه دشمن نمود.
هنگام جنگ،اين رجز را مى خواند كه نشان دهنده روح بلند و درك عميق اوست:
انا على بن الحسين بن على
نحن و رب البيت اولى بالنبى
تالله لا يحكم فينا ابن الدعى
اضرب بالسيف احامى عن ابى
ضرب غلام هاشمى عربى[57]
پيكار سخت،او را تشنه تر ساخت.به خيمه آمد.بى آنكه آبى بتواند بنوشد،با همان تشنگى و جراحت دوباره به ميدان رفت و جنگيد تا به شهادت رسيد.قاتل او مرة بن منقذعبدى بود. پيكر على اكبر با شمشيرهاى دشمن قطعه قطعه شد.وقتى امام بر بالين او رسيدكه جان باخته بود.صورت بر چهره خونين على اكبر نهاد و دشمن را باز هم نفرين كرد:
«قتل الله قوما قتلوك...»و تكرار مى كرد كه:«على الدنيا بعدك العفا».و جوانان هاشمى را طلبيد تا پيكر او را به خيمه گاه حمل كنند.[155] على اكبر،نزديكترين شهيدى است كه باحسين «ع »دفن شده است.مدفن او پايين پاى ابا عبد الله الحسين «ع »قرار دارد و به اين خاطر ضريح امام،شش گوشه دارد.[58]
الگوى شجاعت و ادب،اكبر
در دانه فاطمى نسب،اكبر
فرزند يقين ز نسل ايمان بود
پرورده دامن كريمان بود
آن يوسف حسن،ماه كنعانى
در خلق و خصال،احمد ثانى
آن شاهد بزم،سرو قامت بود
دريا دل و كوه استقامت بود
آن دم كه لباس رزم مى پوشيد
از كوثر عشق،جرعه مى نوشيد
از فرط عطش فتاده بود از تاب
گرديد ز دست جد خود سيراب
در راه خدا ذبيح دين گرديد
بر حلقه عاشقان نگين گرديد
داغش كمر حسين را بشكست
با خون سرش حناى خونين بست
ديباچه داستان حق،اكبر
قربانى آستان حق،اكبر[59]
*********
على الاسلام السلام
سخنى بود كه سيد الشهدا«ع »پس از امتناع از بيعت با يزيد و بيرون آمدن از پيش والى مدينه فرمود.مروان،فرداى آن شب،امام حسين «ع »را ديد و به وى پيشنهاد كرد كه با يزيدبيعت كند و آن را به نفع دين و دنياى امام دانست.حضرت در پاسخ او چنين گفت:«انا لله و انا اليه راجعون و على الاسلام السلام اذ قد بليت الامة براع مثل يزيد و لقد سمعت جدى رسول الله «ص »يقول:الخلافة محرمة على آل ابى سفيان ».[60]يعنى بر اسلام،سلام باد،بايدفاتحه اسلام را خواند و با اسلام خدا حافظى كرد،آنگاه كه والى مسلمانان كسى همچون يزيد باشد.از پيامبر خدا شنيدم كه مى فرمود خلافت بر آل ابو سفيان حرام است.امام،باادامه سلطه امويان بر مقدرات مسلمين و بازى با دين خدا،تباه شدن دستاوردهاى وحى را عيان مى ديد.با توجه به اينكه رسم عرب بر اين است كه هنگام خدا حافظى و وداع هم سلام مى دهد،رابطه سخن فوق روشن مى گردد.
*********
عمر بن سعد
معروف به «ابن سعد»،فرمانده سپاه ابن زياد در كربلا بود كه با امام حسين «ع »جنگيدو دستور داد پس از شهادت آن حضرت،اسب بر بدن او تاختند و اهل بيت او را اسير كرده به كوفه بردند. عمر سعد،پسر سعد بن وقاص از سرداران صدر اسلام بود.در زمان پيامبر(و به قولى در دوران عمر)به دنيا آمد.همراه پدرش در فتح عراق شركت داشت.وى ازجمله كسانى بود كه عليه «حجر بن عدى »و يارانش،شهادت به فتنه گرى داد و سبب شدكه حجر در«مرج عذراء»به شهادت برسد.وى قبل از حادثه عاشورا،آماده حركت به سوى «رى »بود كه حكمرانى آنجا را به او داده بودند،ولى به دستور ابن زياد(والى كوفه)
همراه با سپاهى مامور جلوگيرى از ورود امام حسين «ع »به كوفه و وادار كردن او به بيعت با يزيد و يا جنگ و كشتن او در صورت امتناع شد و به مقابله با حسين بن على «ع »به كربلارفت.
عمر سعد،در ايام قيام مختار در كوفه گريخت.اما وقتى مردم كوفه دوباره بر ضدمختار خروج كردند،بازگشت و رهبرى را به عهده گرفت،ولى باز هم به سوى بصره گريخت و سپس دستگير و نزد مختار آورده شد.در مجلس مختار،به دستور وى او راكشتند و سرش را به مدينه نزد محمد حنفيه فرستادند و اين در سال 66 هجرى بود.[61] دركربلا،هر چه امام حسين با او گفتگو كرد تا از جنگيدن دست بر دارد و دست خويش را به خون آن حضرت نيالايد،نپذيرفت. صبح عاشورا هم اولين كسى بود كه به طرف اردوگاه امام حسين «ع »تير افكند و فرمان حمله عمومى صادر كرد.نامش جز و لعنت شدگان درزيارت عاشورا آمده است.او بود كه پس از ورودش به كربلا در روز چهارم محرم،بر امام حسين «ع »سخت گرفت و دستور داد سوارانش آب را به روى ياران حسين «ع »ببندند.
*********
عمود
به معناى ستون وسط خيمه.نيز به معنايى گرز و چوبدستى،كه همچون تيغ و نيزه و تيرو كمان،از ابزار جنگى قديم بوده است.در كيفيت شهادت حضرت ابا الفضل «ع »آمده است كه پس از آنكه حكيم بن طفيل در نخلستان كمين كرد و با شمشير دست چپ او راهم از كار انداخت، آنگاه كسى با گرزى آهنين بر عباس زد و او را كشت «فضربه ملعون بعمود من حديد فقتله ».[62] در مرثيه ها نيز گفته مى شود كه پس از شهادت عباس «ع »،امام حسين «ع »عمود خيمه او را خواباند،بعلامت اينكه صاحب اين خيمه به شهادت رسيده است.در ميدان عاشورا،نمونه هايى نقل شده كه كسانى به جاى نيزه و شمشير،دست برده و چوبها يا ستون خيمه ها را برداشته و با آن به دشمن حمله كرده اند،از جمله مادر شهيد عمرو بن جناده.
نويسنده:حجت الاسلام جواد محدثی
پی نوشتها:
1- لغت نامه دهخدا.
2- اليوم نامت اعين بك لم تنم
و تسهدت اخرى فعز منامها
3- بحار الانوار،ج 45،ص 41.
4- معالى السبطين،ج 1،ص 446.مقتل خوارزمى،ج 2،ص 30.
5- مفاتيح الجنان،ص 435.
6- سفينة البحار،ج 2،ص 155.
7- خليل شفيعى.
8- بحار الانوار،ج 45،ص 66.
9- اى اشكها بريزيد،حسان،ص 210.درباره زندگى عباس بن على عليه السلام.ر.ك:«العباس بن على »،باقر شريف القرشى،214 صفحه،دار الكتاب الاسلامى.
10- انصار الحسين،ص 105،تنقيح المقال،مامقانى،ج 2،ص 133.
11- انصار الحسين،ص 102.
12- عوالم(امام حسين)،ص 279.
13- همان،ص 49.
14- همان،ص 66.
15- حياة الامام الحسين،ج 3،ص 27،و سخنان ابن عباس در اين باره.
16- تنقيح المقال،مامقانى،ج 2،ص 201،عبرات المصطفين،ج 2،ص 24.
17- معارف و معاريف،ج 4،ص 1530.
18- دائرة المعارف بزرگ اسلامى،ج 3،ص 640.
19- انصار الحسين،ص 85.
20- مجموعه 11جلدى «موسوعة العتبات المقدسه »،به معرفى تاريخچه و مختصات اينگونه عتبات مقدسه در ايران،حجاز،عراق،شام و فلسطين پرداخته است.
21- سفينة البحار،ج 2،ص 156.
22- حياة الامام الحسين بن على.ج 3،ص 11.
23- بحار الانوار،ج 45،ص 80.
24- نهج البلاغه،صبحى صالح،خطبه 71.
25- درباره تاريخ معاصر عراق ر.ك:«لمحات اجتماعيه من تاريخ العراق الحديث »،على الوردى(6 جلد).
26- در تاج العروس درباره عريف آمده است:هو القائم بامر القبيلة و الجماعة من الناس يلى امورهم و يتعرف الاميرمنهم احوالهم.
27- تاريخچه عزادارى حسينى،ترجمه «تاريخ النياحة على الامام الشهيد»از سيد صالح الشهرستانى.
28- كامل الزيارات،ص 175.كتاب «زفرات الثقلين فى ماتم الحسين »،محمد باقر محمودى، چند جلد،به مساله گريه كردن اولياء خدا بر آن حضرت پرداخته و نيز مجموعه اى از مرثيه ها در سوگ سيد الشهدا«ع »را آورده است.
29- موسيقى مذهبى ايران،حسن مشحون،ص 4.
30- صحيفه نور،ج 8،ص 69 و 70.
31- نهضتهاى اسلامى صد ساله اخير،شهيد مرتضى مطهرى،ص 89.
32- بحار الانوار،ج 44،ص 287.
33- صحيفه نور،ج 15،ص 204.
34- كامل الزيارات،ص 38.
35- مناقب،ابن شهرآشوب،ج 4،ص 73.
36- از مؤلف.
37- محتشم كاشانى.
38- بحار الانوار،ج 45،ص 41،عوالم(امام حسين)،ص 284.
39- مقتل الحسين،مقرم،ص 246.
40- حياة الامام الحسين،ج 3،ص 275.
41- بحار الانوار،ج 45،ص 51.
42- از:قادر طهماسبى(فريد).
43- كامل الزيارات،ص 168.
44- تاريخ تكايا و عزادارى قم،ص 214.
45- محمد حسين كاظم زاده.
46- لغت نامه،دهخدا.
47- عزيز الله زيادى.
48- بحار الانوار،ج 45،ص 5 و 39.
49- معالى السبطين،ج 1،ص 441.
50- معالى السبطين،ج 1،ص 423.
51- بحار الانوار،ج 45،ص 66.
2- اولين دانشگاه و آخرين پيامبر،شهيد پاك نژاد،ج 2،ص 42.
53- حياة الامام الحسين،ج 3،ص 245 و مقاتل الطالبيين.
54- بحار الانوار،ج 45،ص 43.
55 -اعيان الشيعه،ج 8،ص 206.
56- همان،ص 207.
57- حياة الامام الحسين،ج 3،ص 248.
58- از جمله براى شرح حال او ر.ك:«على الاكبر»از عبد الرزاق الموسوى،چاپ 1368 قمرى، نجف،146 صفحه.
59- از نويسنده.
60- لهوف،ص 11،سوگنامه آل محمد،ص 116(به نقل از مثير الاحزان)،عوالم(امام حسين)،ص 175.
61- انصار الحسين،ص 86.
62- ارشاد،مفيد،ص 231.
منبع : فرهنگ عاشورا
