منزلت ميكائيل و جبرئيل‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد سوم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

قرآن مجيد در سوره بقره آيه نود و هشت از ميكائيل به عنوان «ميكال» «1» ياد كرده و دشمنى با او را در رديف دشمنى با خدا و ملائكه و انبيا قرار داده، و عدوّ او را متّهم به كفر كرده است.

«جبريل» مؤذِّن اهل آسمان ها و «ميكال» امام آنهاست، و امامت مقام بلندى است كه شايسته آن نيست مگر كسى كه مقامش بالاتر و داراى شرايط جامع باشد.

اوصاف جبرئيل در قرآن

قرآن مجيد از جبريل به عنوان روح الأمين، رسول كريم، ذى قوّت، مُطاع، امين، به ترتيب آيات زير ياد كرده است:

قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدىً وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ» «2»

[آنان مى گويند: چون جبرئيل، وحى را براى تو مى آورد ما با او دشمنيم؛ بنابراين به تو ايمان نمى آوريم ] بگو: هر كه دشمن جيرئيل است [دشمن خداست ] زيرا او قرآن را به فرمان خدا بر قلب تو نازل كرده است، در حالى كه تصديق كننده كتاب هاى پيش از خود و هدايت وبشارت براى مؤمنان است.

وَإِنَّهُ لَتَنزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ* نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ* عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ» «3»

و بى ترديد اين قرآن، نازل شده پروردگار جهانيان است،* كه روح الامين آن را نازل كرده است،* بر قلب تو، تا از بيم دهندگان باشى.

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ* ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ* مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ» «4»

كه قرآن كلام فرستاده اى ارجمند و بزرگوار است.* نيرومندى كه نزد صاحب عرش داراى مقام و منزلت است؛* آنجا مورد اطاعت [فرشتگان ] و امين است.

در اين آيات پنج وصف براى جبريل بيان شده است كه اين اوصاف نشان دهنده عظمت و مقام امين وحى، حضرت جبريل است:

رسول كريم : كه اشاره به ارزش وجودى و مقام والا و جلالت ذات و عظمت و قدر اوست.

ذى قوّة: به خاطر آن است كه براى دريافت قرآن و ابلاغ آن قدرت و نيروى عظيمى لازم است و جبريل از جانب حق داراى چنان قدرتى بود.

مَكين : يعنى ملك برجسته، عِنْدَ ذِى العرش كنايه از مقرَّب بودن جبريل به تقرّب معنوى نزد حضرت محبوب است.

مُطاع : اشاره به اين است كه جبريل فرمانرواى فرشتگان و امير آنهاست.

أمين: در ابلاغ رسالت نهايت امانتدارى را داشت.

در حديثى آمده: به هنگام نزول اين آيات پيامبر بزرگ به جبريل فرمود:

ما أحْسَنَ ما أثْنى عَلَيْك رَبُّك:

ذى قُوَّةٍ عِنْدَ ذِى الْعَرْشِ مَكينٍ* مُطاعٍ ثمَّ أمين

، فَما كانَتْ قُوَّتُك، وَما كانَتْ أمانَتُك؟ فَقَالَ: أمّا قُوّتى. بُعِثْتُ إلى مَدَائن لوطٍ فَهِىَ أَرْبَعُ مدائنَ و فى كلّ مَدِينةٍ أَرْبَعْمائَةِ ألفٍ مُقاتلٍ سِوَى الذرارىِّ فَحَمَلْتُهُم مِنَ الأرض السُّفْلى حَتّى سَمِعَ أهلُ السماوات أصواتَ الدَّجاجِ و نُبَاحَ الكِلابِ ثُمَّ هَوَيْتُ بِهِنَّ فَقَلَّبْتُهُنَّ و أمّا أمانتى فإنّى لَمْ اؤمَرْ بشى ءٍ فَعَدَوْتُهُ إلى غيره. «5»

خداوند چه نيكو تو را ستوده كه فرموده: «صاحب قدرت است، در نزد صاحب عرش داراى قرب و مقام است، فرمانروائى دارد، امين است»، نمونه اى از قدرت و امانت خود را بيان كن. جبريل در پاسخ گفت: اما نمونه قدرت من اين كه: مأمور نابودى شهرهاى قوم لوط شدم، و آن چهار شهر بود، در هر شهر چهارصد هزار مرد جنگجو وجود داشت بجز فرزندان آنها، من اين شهر را از ميان برداشتم و به بالا بردم تا جائى كه فرشتگان آسمان صداى حيوانات آنها را شنيدند، سپس به زمين آوردم و زير و رو كردم! و اما نمونه امانت من اين است كه هيچ دستورى به من داده نشده كه از آن دستور كمترين تخطّى كرده باشم.

ملائكه حُجُب

صدوق در «توحيد» و در «خصال» به سندش از زيد بن وهب روايت مى كند كه از اميرالمؤمنين عليه السلام سؤال شد از حجب، فرمود:

حجب نخست: هفت حجاب است و ضخامت هر يك پانصد سال راه و بين هر كدام نيز پانصد سال راه.

و حجب دوم: هفتاد حجاب است كه ميان هر دوتاشان پانصد سال راه است، دربانان هر حجاب هفتاد هزار فرشته اند كه نيروى هر يك برابر نيروى ثقلين است!

آن گاه سرا پرده هاى جلالند كه هفتاد سراپرده اند و در هر سراپرده هفتاد هزار فرشته است و ميان هر دو سراپرده پانصد سال راه است. سپس سراپرده عزّت است، سپس سراپرده كبريا، سپس سراپرده عظمت، و پس از آن قدس، و بعد از آن جبروت، و آن گاه فخر، و سپس نور سپيد، و سپس وحدانيت كه هفتاد هزار سال راه است، سپس حجاب اعلاست. «6» على بن ابراهيم قمى به سندش تا رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند:

جبريل در شب معراج به من گفت: ميان خدا و خلقش نود هزار حجاب است نزديكترين خلق به خدا منم و اسرافيل، و ميان ما و او چهار حجاب است:

حجابى از نور، ديگر از ظلمت و حجابى از ابر و حجابى از آب. «7» ابن عباس از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند:

شب معراج به حجب رسيد كه پانصد شماره بودند، و ميان هر دو حجاب پانصد سال راه. «8» شيخ صدوق از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

خورشيد يك هفتادم از نور كرسى است، كرسى يك هفتادم از نور عرش و عرش يك هفتادم از نور حجاب و آن يك هفتادم از نور ستر. «9» «مصباح المتهجّد» ضمن تعقيب نماز اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى كند:

و از تو خواهم به نور نامت كه بدان آفريدى نور حجابت ... و از تو خواهم به نام زكىّ پاكت نوشته در كُنه حجبت، سپرده در علم غيب نزد خودت بر سدرة المنتهى، و از تو خواهم به نامت نوشته بر سرادق اسرار ... تا گويد: به نامت كه نوشتى بر حجاب عرشت، و به هر نامى كه در لوح محفوظ دارى. «10»

(فيض كاشانى)

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

براى خداى تبارك و تعالى هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت است كه اگر برداشته شوند جلوه هاى وجه او آنچه فرود آنهاست بسوزانند. «11» در حديث است كه جبريل گفت:

براى خدا در فرود عرش هفتاد حجاب است كه اگر ما به يكى از آنها نزديك شويم، سُبُحات وجهش ما را بسوزانند. «12» مفهوم اين روايت اين است كه اگر از انوار خدا كه محجوب از بنده هاست چيزى پرده بردارى شود، بر هر كه افتد نابود شود، چنانكه موسى از پرتو آن بيهوش افتاد و كوهها تكّه تكّه شدند.

ملائكه حجب در كلام مجلسى

محدّث خبير، علامه مجلسى در ذيل اين روايات مى فرمايد:

«و تحقيق اين است كه اين اخبار را ظاهرى است و باطنى، و هر دو درست است.

ظاهرش اين است كه خداى سبحان چنانكه عرش و كرسى را با بى نيازى بدانان آفريده، در بر آنها پرده ها و حجاب ها و سرادقاتى آفريده، و از انوار غيبيّه آفريده خود، درون آنها را انباشته كه در ديد فرشته ها و بعضى از انبيا و در شنيد ديگران مظهر عظمت و جلال و هيبت و وسعت فيض و رحمتش باشند. و اختلاف شماره بسا كه از نظر نوع و صنف و شخص آنهاست و يا اين كه در برخى تعبيرات با هم شماره شدند و يا بعضى از آنها را نام بردند.

و اما باطن آنها اين است كه البته حجبِ مانع از وصول به حق بسيارند، برخى ناشى از نقص نيرو و درك آدمى است از نظر امكان و نياز و حدوث و آنچه به دنبال آنهاست از نقص و درماندگى؛ و اينها حجب ظلمتند. و برخى ناشى از نورانيت و تجرّد و تقدّس و عظمت و جلال خداست كه حجب نورانيه اند، و محال است اين هر دو حجاب برداشته شوند، و اگر از ميان بروند جز ذات حق چيزى نماند. آرى، ممكن است تا اندازه اى اين حجب برداشته شوند و آدمى به مقام كشف و شهود قلبى برسد، به وسيله بركنارى از صفات شهوانيّه و اخلاق حيوانيّه و تخلّق به اخلاق ربانيّه از راه عبادت و رياضت و مجاهده و بررسى علوم حقّه.

و در اين صورت انوار جلال الهى بر بنده مى تابند و تشخّص و اراده و شهوت او را مى سوزانند، و با ديده يقين كمال خدا و بقائش را مى نگرند و فنا و ذلّ خود رادر مى يابند، بى نيازى او و نياز خود را بنگرند، بلكه هستِ عاريه خود را در برابر وجود او نيست شمارند و توانائى ناچيز خود را در برابر قدرت كامله او هيچ.

بلكه از اراده و قدرت و دانش خود كنار روند و اراده و قدرت و علم حق در آنها به كار افتد، نخواهند جز آنچه خدا خواهد. و نيروى حق را در تصرف به كار برند، مرده زنده كنند، خورشيد برگردانند، ماه را بشكافند، چنانكه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

ما قَلَعْتُ بابَ خَيْبَرٍ بِقُوَّةٍ جِسْمانيَّةٍ بَلْ بقُوَّةٍ رَبّانيَّةٍ. «13»

من درِ خيبر را به نيروى جسمانى نكندم بلكه به نيروى ربّانى از جاى درآوردم.

و اين معناى فناء فى اللّه و بقاء باللّه است كه قابل فهم است و منافى با اصول دين نيست.

و به عبارت ديگر حجاب هاى نورانيّه كه مانع از وصول بنده به خدا و درك مقام ممكن از معرفت او مى شوند، موانعى است كه از جهت عبادات دست مى دهد از قبيل ريا و خودبينى و سُمعه و مراء. و حجب ظلمانيّه كليه گناهان است. و چون اين حجب برداشته شوند خدا در دل بنده تجلّى كند و محبّت جز او را تا به خودش برسد مى سوزاند.» «14» عالم ماده جهان تكامل است، و هر چيزى در آن به سوى كمال گرايد و نفس آدمى هم كه وابسته به بدن مادى است به سوى كمال گرايد تا به سر حدّ امكان رسد و به وجود اشرف پيوندد، و بايد منازل بسيارى به بالا رود در دو بخش:

1- منازل مادى كه چون از آنها بگذرد به مقام تجرّد رسد و از عالم طبيعت برهد.

2- مراتب عاليه بالاتر از آن، كه صعود در مراتب وجود است تا آنجا كه براى ممكن توانايى بود.

و البته هر مرتبه اى از مراتب را مانع و حاجبى است براى رسيدن به مرتبه بالاتر، و چون از آن مرتبه بالا رود حجابى را برداشته و به وجود بالاترى رسيده كه بهاء و شرف و خرّمى دارد، و چون همه قيود عالم ماده را به كنار زند و به مقام تجرّد رسد از همه حجاب هاى ظلمانى گذشته و از هر گناهى پاك شده و همه اخلاق پست را كه سرآمد آنها حبّ دنياست از خود به در كرده، كه فريقين از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده اند:

حُبُّ الدُّنيا رَأْسُ كُلِّ خَطيئَةٍ. «15»

دوستى دنيا، سرآغاز و سرچشمه هر خطايى است.

و اينك در برابر حجاب هاى نورانى قرار دارد كه مراتبِ بى نهايتِ وجودند و الطف وادق هستند و نياز به هوش سرشارى دارند براى گذشتن از آنها، و چه بسا كه سالك در مرتبه پايين بماند و آن را پايان سفر خود پندارد.

تا خداوند، كه را شايسته داند و به عنايت خود او را از اين منازل به بالا كشاند، و اينجاست كه بايد گفت:

«تا يار كه را خواهد و ميلش به كه باشد»

تا نور حق در او بتابد و خدا از جلوه هاى بى نهايت خود براى او پرده اى بردارد و او را پايدار سازد تا اين راه دشوار را به سر برساند.

الهى قشمه اى، آن بلبل شوريده گلستان عشق در خطاب به انسان مى گويد:

(مهدى الهى قمشه اى)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- «مَن كَانَ عَدُوًّا لّلَّهِ وَ مَلَائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَمِيكَئلَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لّلْكفِرِينَ»؛ بقره (2): 98.

(2)- بقره (2): 97.

(3)- شعراء (26): 192- 194.

(4)- تكوير (81): 19- 21.

(5)- بحار الأنوار: 56/ 248، باب 24؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن: 10/ 281؛ الدرّ المنثور: 6/ 321؛ تفسير نمونه: 26/ 194، ذيل آيه 20 سوره تكوير.

(6)- التوحيد، شيخ صدوق: 278، باب 38، حديث 3؛ الخصال، شيخ صدوق: 2/ 401، حديث 109؛ بحار الأنوار: 55/ 39، باب 5، حديث 1.

(7)- بحار الأنوار: 55/ 42، باب 5، حديث 3؛ تفسير القمى: 2/ 10، ذيل آيه 68 سوره آل عمران.

(8)- بحار الأنوار: 55/ 43، باب 5، حديث 4؛ الأمالى، شيخ صدوق: 354، حديث 10.

(9)- بحار الأنوار: 55/ 43، باب 5، حديث 5؛ التوحيد، شيخ صدوق: 108، باب 8، حديث 3.

(10)- مصباح المتهجّد: 293؛ بحار الأنوار: 55/ 43، باب 5، حديث 6.

(11)- بحار الأنوار: 55/ 44، باب 5، حديث 12.

(12)- بحار الأنوار: 55/ 44، باب 5، حديث 9.

(13)- بحار الأنوار: 70/ 76، باب 122؛ الأمالى، شيخ صدوق: 513.

(14)- بحار الأنوار: 55/ 47، باب 5.

(15)- بحار الأنوار: 70/ 90، باب 122، حديث 62؛ الخصال: 1/ 25، حديث 87.