نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان
ممكن است انسان حقيقت چيزى را نداند، اما غير ممكن است آثار و نتايج چيزى را درك نكند، دانش حقيقت بسيارى از اشياء را نميداند، ولى از بازگو كردن آثار هر شيئى كه مورد مطالعه اش قرار ميگيردا ظهار عجز نميكند.
شايد نفس واقعيتى باشد كه تاكنون دانش بشر از فهم حقيقتش عاجز مانده باشد.
كارل جراح و زيست شناس معروف فرانسوى در كتاب انسان موجود ناشناخته ميگويد:
حقيقت اينستكه انسان موجوديست بى نهايت مبهم و غير قابل تفكيك كه باين آسانى نميتوان او را شناخت و هنوز هم راهى كه بتوان مجموعه اجزاء انسان را در يك زمان فهميد در دست نيست، كما اينكه طريقى كه بتوان از آن به روابط انسان با دنياى خارج رسيد وجود ندارد.
ما براى تجزيه و تحليل انسان ناچاريم از فنون و تكنيكهاى مختلفى كمك بگيريم و علوم فراوانى را درا ستخدام خود آوريم و بديهى است كه هريك ازا ين علوم (كه تنها جزئى از اين مجموعه را مطالعه ميكند) در هدف مشتركى كه دارند آراء متفاوتى ارائه ميدهند و تا آنجا كه امكانات و وسائل تكنيكش اجازه ميدهند نتيجه ميگيرند، و تازه بعد از اينهمه نتايج مختلف از درك حقيقت آدمى ناتوانند و هنوز نكات مهم و پرارزشى در پرده ابهام باقى ميماند.
كارل سخنش را تا آنجا ادامه ميدهد كه ميگويد: حق اينستكه بشريت براى شناسائى خود تلاش فراوان كره ولى على رغم اينهمه تلاشها و با اينكه امروز ما وارث گنجينه هائى از تحقيقات دانشمندان و فلاسفه و شعرا و علما بزرگ روحانى هستيم، هنوز جز به اطلاعات جسته و گريخته اى كه زائيده روشهاى علمى خود ماست دسترسى نداريم و حقيقت وجود ما در ميان توده اى از اشباح مجهول مانده است. «1»
شايد بتوان گفت در ميان برنامه هاى مجهول وجود بشر نفس از همه پيچيده تر و مجهول تر است، و هنوز هم دانش انسان امروز در برابر حقيقت نفس با دانش دورترين انسانهاى گذشته يكى باشد!
اما با توجه بنوشته هاى علمى و برنامه هاى عينى و بخصوص كتب آسمانى و مخصوصا قرآن مجيد، اين واقعيت روشن ميشود كه نفس هر انسانى منشأ دو گونه آثار است: خوب، بد تمام انديشمندان بيك اصل معتقد هستند و آن اينستكه اگر نفس در معرض نسيم تربيت صحيح قرار بگيرد، تمام استعدادهايش شكوفا گشته و منشأ آثار مهم پربركتى خواهد گشت، ولى اگر از حوزه تربيت اصيل دور بماند خصالش مرده و با سركوب شدن ويژه گيهايش از آثار عالى انسانيت دور مانده و بدون شك تبديل بيك حيوان خطرناك يا بمب جاندار آتش زا و مخرب خواهد شد، و بآن هنگام است كه نفس مبدأ پخش برنامه هاى نامطلوب و مسائل زيان بار ميشود.
چهره يك تاريخ همانانى هستند كه در گلستان تربيت توحيدى كاشته شدند و به تناسب آب و هواى آن بوستان تبديل به شجره طيبه گشتند، شجره اى كه ريشه اش ثابت و شاخ و برگ و ميوه اش تمام عالم انسانيت را پر كرده و مافوق زمانق رارگرفته است، و قيافه هاى ناپاك و پليد و خونخوار و ظالم و ستمكار و متجاوز آن مردمى هستند كه از قبول تربيت حق سرباز زده در جهنم آلودگى افتادند و بخاطر پليدى منبع تغذيه تبديل به شجره خبيثه شدند. «2»
با مطالعه دقيق و عدم تعصب، و دور بودن از هرگونه برنامه كوركورانه روشن است، كه تربيت صحيح و فرهنگى كه بتمام زواياى حيات براى رشد دادن انسان نظر داشته باشد، و به شكوفا كردن تمام ويژه گيهاى نفس و روح برخيزد همانا فرهنگ الله است كه قرآن مجيد از آن تعبير بدين اسلام كرده، نه اينكه من بعنوان مسلمانى وابسته باين آئين چنين عقيده داشته باشم، بلكه صاحبنظران بزرگ و حتى محققين بى غرض غرب باين واقعيت اعتراف دارند، و اوضاع زندگى مردم جهان نمايشگر اين حقيقت است، كه نارسائى هاى مكتبهاى شرقى و غربى مردم را نااميد كرده و در آينده اى نزديك تمام جهانيان خود را مجبور به بازگشت بتربيت اسلامى خواهند ديد أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ. «3»
مراجعه به كتاب خدا، و سنت پيامبر و امامان و تاريخ صحيح اسلامى نشان ميدهد كه انقلابى ترين مكتب، آئين خداست، و اين اسلام است كه درخت وجود آدمى را به اصل جهان متصل كرده و ريشه هايش را با قواعدى فطرى و عقلى و وجدانى پيوند داده، و علت ميشود كه انسان مصداق حقيقى خليفة الله در روى زمين شود.
انسان اگر بخواهد عمرش تباه نشود، و هستى و وجودش از ارزش نيفتد بايد دست بدامن تربيت توحيدى بزند.
در تربيت اسلامى سركوب كردن تمايلات و شهوات و غرائز ممنوع است سركوبى شئون نفس كار جوكيان هند و مرتاضان دور از قواعد انسانى است، اسلام با پرورش نفس و شكوفا كردن تمايلات و خواسته ها بر اساس معيارهاى الهى موافق است، و از مرد و زن دعوت ميكند بترتيب توحيدى آراسته گشته و از قيد و بند خطرناك هواى نفس و شهوات سركش، و تمايلات غلط آزاد شوند و در جو اين آزادى به كمال انسانى برسند.
نفس امّاره
نفس پيش از آنكه از نسيم تربيت توحيدى برخوردار گردد، آدمى را امر به تجاوز ميكند، كودك در خانه بحق خويش قانع نيست. بچه هاى ديگر را ميآزارد، و با داشتن همه نوع اسباب بازى، بمال بچه هاى ديگر چشم دارد، با خواهر و برادر بى گناه خود جنگ دارد، از فرمان پدر و مادر سرپيچى ميكند، طبع و نفسش دچار شرارت است، مقدار زيادى از خواسته ها و تمايلات طفل غير قانونى است، اگر بتربيت او توجه نشود حالت امّاره بودن نفسش قوت ميگيرد، و با تقويت حالت سركشى نفس از كمالات و فضائل دور مانده، و محيط خانه را تبديل به كانون فساد ميكند، اين طفل در مدرسه طفلى شرير و متجاوز خواهد بود، و پس از بيرون آمدن از مدرسه و قدم گذاردن بميدان خانواده و اجتماع منبعى براى پخش رذائل و آلودگيها، همين طفل است كه فردا وكيلى خائن، وزيرى كثيف، اميرى وطن فروش، رئيسى دزد، سربازى شكم پاره كن، و غارتگر اموال، و سارق خزانه يك مملكت خواهد گشت، مگر با يك يا چند سخنرانى و نوشتن چند مقاله ميتوان خطاهاى نفس اماره را برشمرد.
چشم و گوش و زبان و قدم، فكر و طرح و نقشه زمانيكه اقمار نفس امّاره باشند معلوم است چه ذلتى براى انسان و يا يك كشور ببار خواهند آورد.
صاحب نفسى كه نفسش از تربيت دور مانده از هيچ گناهى نميگذرد انسانى كه بنده چنين نفسى باشد، ملتى كه گرفتار چنين بندى گردد از خوشبختى در زندگى دنيا، و سلامت در آخرت محروم خواهد بود.
گمان نميرود كه نقش تربيت توحيدى در نفس انسان بر خردمندى پوشيده باشد، و گمان نميرود جز قواعد مكتب الهى چيز ديگر بتواند باين اسب سركش لجام بزند، اگر اسلام نتواند انسان را آراسته بفضائل و واقعيات انسانى كند پس كدام مكتب اين برنامه را ميتواند اجرا كند؟
قواعد تربيت نفس
پيشواى موحدين على عليه السلام در اين زمينه پيشنهادات و مسائل ارزنده اى دارند كه بقسمتى از آن اشاره ميشود.
نفسك اقرب اعدائك اليك: «4»
در آن وقت كه نفس از حوزه تربيت حق دور باشد نزديكترين دشمن بتوست، تمايلات سركش، هواهاى شرانگيز، طغيان درخواسته، همه از آثار شوم نفس خارج از مسير تربيت است.
نفس جزئى از حقيقت انسان يا همه حقيقت است، از آدمى جدائى ندارد، و راه جدائى از او هم وجود ندارد، پس كدام دشمن براى ربودن فضيلت و انسانيت، بآدمى نزديك تر از نفس آدمى است.
نزه نفسك عن كلّ دنيّة و ان ساقتك الى الرّغائب «5»: نفس را از تمام زشتيها پاك دار، چون ترا بسوى آنچه مورد لذت تست بخواند پاسخ مگوى، در خواسته هاى غلطى كه دارد با آن مبارزه كن، پيروزى تو در اين ميدان عبارت از بدست آوردن پاكى باطن است.
نظر النفس للنفس، العناية بصلاح النفس: انديشه و تفكر در نفس نتيجه اش اصلاح نفس از معايب است، غفلت از نفس عاقبت شومى را بارمغان خواهد آورد، در كارگاه غفلت است كه آدمى دچار زبونى، ذلت، خوارى و پستى، بندگى طاغوت، درهم شكستن واقعيات خواهد شد.
نزهوا انفسكم عن دنس اللّذات و تبعات الشّهوات «6»: نفس خويش را در سايه راهنمائى حق از ناپاكى خوشيهاى غلط و آفات و بلاهاى شهوات پاك كنيد.
قوا انفسكم من عذاب اللّه، بالمبادرة الى طاعة اللّه «7»: با اقدام باجراى فرامين الهى، نفس را از عذاب خدا حفظ كنيد.
لبس المتجرّان ترى الدنيا لنفسك ثمنا و ممالك عند اللّه عوضا «8»: راستى بد تجارت و معامله ايست كه بجاى بهره هاى جاويد خدائى، در پى ميل نفس فقط بدنيا قناعت كرده، و اين چند روزه را در عوض آخرت اختيار كنى.
طوبى لمن سعى فى فكاك نفسه و لم تغلبه و ملك هواه و لم يملكه «9»: خوشحالى باد بر كسيكه در راه آزاد كردن نفسش از بندهاى شيطان برميخيزد، و نميگذارد نفس بر او چيره گردد، چنان بمبارزه با خواسته هاى ضد حق نفس برخاسته كه مالك نفس گشته و نميگذارد نفس بر او حكومت نمايد.
طوبى لمن الزم نفسه مخافة ربّه و اطاعه فى السّر و الجهر «10»: خوشاب حال كسيكه بخاطر ترس از مقام الهى، نفسش را از پليدى نگاهدارد، و در خلوت و آشكار از برنامه هاى خداوند پيروى كند.
ضابط نفسه عن اللّذات مالك و مهملها هالك «11»: نگهدارنده نفس از برنامه هاى غلط مالك خويش است، و از هر شرى در امان، آزاد گذارنده تمايلات در هلاكت است.
ضبط النّفس عندا لرّغب و الرّهب من افضل الادب «12»: خودنگهدارى بهنگام ميل و ترس از برترين مراتب ادب است.
ضلال النفوس بين دواعى الشّهوات و الغضب «13»: علت گمراهى نفوس دو چيز است، تمايلات غلط، خشم و غضب.
روع النفس عن الهوى هو الجهاد الاكبر «14»: بازداشتن نفس از برنامه هاى ضد الهى همانا جهاد اكبر است.
روع النفس عن زخارف الدّنيا ثمرة العقل «15»: بازدارى نفس از حركت و ميل بسوى آرايشهاى فريبكارانه دنيا ميوه خرد است.
روع النفس عن تسويل الهوى ثمرة النبل «16»: بازداشتن نفس از فريب هوا نتيجه راست روى است.
جاهد نفسك على طاعة اللّه، مجاهدة العدّو عدّوه، و غالبها مغالبة الضّد ضدّه فانّ اقوى النّاس من على نفسه
با فرمانبرى از فرمان حق با نفس مبارزه كن، همانند مبارزه دشمن با دشمن، در اين راه براى كسب پيروزى بكوش در حد پيروزى مخالف بر مخالفش، بدون شك نيرومندترين مردم كسى است كه در پيكار با نفس سستى نورزد، و بهنگام جنگ با نفس نيروئى بيش از نيروى نفس داشته باشد.
جهاد الهوى ثمن الجنّة: مبارزه با هوا، بهاى بهشت است.
جاهد نفسك و حاسبها محاسبة الشريك شريكه، و طالبها بحقوق اللّه مطالبةا لخصم خصمه فانّ اسعد النّاس من انتدب لمحاسبة نفسه
با نفس مبارزه كن، و از برنامه هايش حساب بگير، مانند حساب كشيدن شريك از شريكش، حقوق الهى را از وى بخواه، آنچنان كه دشمن از دشمن مطالبه حق ميكند، آرى نيك بخت ترين مردم كسى است كه خودش را براى حسابرسى نفس وادار بكوشش كند.
راستى اگر كسى بخواهد باين دستورات عالى كه از مولاى بزرگ رسيده عمل كند نياز شديد بتربيت توحيدى دارد، و بدون توان تربيت امكان مبارزه با هوا و هوس و تمايلات غلط نيست، روى اين حساب بايد همه مردم براى ريشه كن كردن فساد در تمام جوانب زندگى، خود را در معرض نسيم تربيت اللّه قرار داده و براى خود دنيائى آباد و آخرتى همراه با نعمتهاى ابد حق بپا كنند.
در سايه تربيت خدائى كه قواعدش در قرآن، و سنت پيامبر و گفتار ائمه منعكس است، انسان مالك نفس گشته و نيروى مبارزه با طاغوت، شيطان، شرك، كفر، رذائل اخلاقى، و توليد كنندگان فساد را پيدا كرده و بنا بوعده الهى در اين ميدان بر تمام دشمنانش پيروز خواهد شد.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- نقل از فاجعه تمدن 34
(2)- ابراهيم 30- 32
(3)- الانبياء 106
(4)- غرر الحكم 775
(5) غرر الحكم 775
(6) غرر الحكم 775
(7) غرر الحكم 775
(8)- نهج البلاغه
(9) غرر الحكم 465
(10) غرر الحكم 465
(11) غرر الحكم 465
(12) غرر الحكم 465
(12) غرر الحكم 465
(14) غرر الحكم 465
(15) غرر الحكم باب نفس
(16) غرر الحكم باب نفس
مطالب فوق برگرفته شده از
کتاب : نظام تربيت در اسلام
منبع : پایگاه عرفان
