پایه ی اصلی جهاد اکبر را بشناسیم!!

انسان با خودشناسی، خود را ارزیابی می کند خصلت های ناروا را از خود دور می کند و در صدد تقویت جنبه های مثبت خود بر می آید آن گاه، می فهمد که در زندگی و در جهان، چه باید انجام بدهد و چگونه باید رفتار کند. امام علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید: «از توجه انسان به خودش، انگیزه ای برای اصلاح خویش ایجاد می شود».(غرر الحکم، ج 6، ص 176)
 
از قدمهای مهم در راه رسیدن به یک اخلاق نیک و از بین بردن رذائل در وجود یک انسان خود شناسی است. شناخت خود در واقع اولین گام در راه اصلاح نفس است چرا که یک انسان ابتدا باید از بیماری خود آگاه شود تا به دنبال پزشک و داروی مناسب بگردد و اساسا تا از وجود دشمن دراطراف زندگیمان باخبر نباشیم هیچگاه به فکر دفاع از خود نمی افتیم پس معنای این مثالها این است که تا ما خود را نشناسیم و از عیبها و اشکالات خود باخبر نشویم به دنبال رفع آنها که نتیجه اش تهذیب نفس است بر نمی آییم.
و البته همان‌گونه كه خودشناسی پایه مهم تهذیب نفس و تكامل در جنبه‌های اخلاقی و مسائل دیگر است، جاهل بودن به قدر خویش، سبب بیگانگی از همه چیز و دوری از خدا می‌گردد؛ لذا در حدیث دیگری از امام دهم، امام هادی علیه السلام می‌خوانیم: «من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ كسی كه نزد خود قدر و قیمتی ندارد، از شر او ایمن نباش!» (تحف العقول، كلمات قصار امام هادی علیه السلام)
خودشناسی تنها راه تهذیب نفس
همانطور که در بالا بیان کردیم اولین قدم در راه رسیدن به تهذیب نفس خودشناسی است حال دلائل آن را به طور اختصار برای شما عزیزان شرح می دهیم:
1ـ انسان از طریق خود شناسی به كرامت نفس و عظمت این خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی كه پرتوی از انوار الهی و نفحه‌ای از نفحات ربانی است پی می‌برد؛ آری! درك می‌كند كه این گوهر گرانبها را نباید به ثمن و بهای ناچیز فروخت و به آسانی از دست داد!
امام علی علیه السلام می فرمایند: من عرف نفسه جاهدها؛ و من جهل نفسه اهملها؛ كسی كه خود را بشناسد، به جهاد با نفس بر می‌خیزد و كسی كه خود را نشناسد آن را رها می‌سازد!» (محمد محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ج3، ماده معرفت، ص 1881)
تنها كسانی خود را آلوده رذائل اخلاق می‌كنند و گوهر پاك روح انسانی را به فساد و نابودی می‌كشانند كه از عظمت آن بی‌خبرند.
2ـ انسان با شناخت خویشتن به خطرات هوای نفس و انگیزه‌های شهوت و تضاد آنها با سعادت او پی می‌برد، و برای مقابله با آنها آماده می‌شود. بدیهی است كسی كه خود را نشناسد از وجود این انگیزه‌ها بی‌خبر می‌ماند و شبیه كسی است كه گرداگرد او را دشمن گرفته، اما او از وجود آنان غافل و بی‌خبر است؛ طبیعی است كه چنین كسی خود را آماده مقابله با دشمن نمی‌كند و سرانجام ضربات سنگینی از سوی دشمن دریافت می‌دارد.
3ـ انسان با شناخت نفس خویش به استعدادهای گوناگونی كه برای پیشرفت و ترقی از سوی خداوند در وجود او نهفته شده است پی می‌برد و تشویق می‌شود كه برای پرورش این استعدادها بكوشد، و آنها را شكوفا سازد؛ گنجهای درون جان خویش را استخراج كند و گوهر خود را هویدا سازد.
كسی كه عارف به نفس خویش نیست به انسانی می‌ماند كه در جای جای خانه او گنجهای پر قیمتی نهفته شده ولی او از آنها آگاهی ندارد، ممكن است از گرسنگی و تنگدستی در آن بمیرد، در حالی كه در زیر پای او گنجهایی است كه هزاران نفر را سیر می‌كند.
4ـ هر یك از مفاسد اخلاقی ریشه‌هایی در درون جان انسان دارد، با خودشناسی، آن ریشه‌ها شناخته می‌شود، و درمان این دردهای جانكاه را آسان می‌سازد، و به این ترتیب راه وصول به حق را برای انسان هموار می كند.
5ـ از همه مهمتر این كه خودشناسی بهترین راه برای خدا شناسی است، خداشناسی و آگاهی از صفات جلال و جمال حق، قویترین عامل برای پرورش ملكات اخلاقی و كمالات انسانی و نجات از پستی و حضیض رذائل و رسیدن به اوج قله فضائل است.
و اگر به مطالب گفته شده این جمله را بیفزاییم كه رذائل اخلاقی زندگی انسانی را به تباهی می‌كشد و جامعه بشری را در بحرانهای سخت گرفتار می‌سازد به اهمیت خود شناسی و خودآگاهی برای زندگی انسانها بیشتر پی خواهیم برد.
اهمیت خودشناسی در روایات اسلامی:
در احادیث اسلامی اثرات بسیار پرارزشی برای خودشناسی آمده است، كه ما را از هرگونه توضیح بی‌نیاز می‌سازد از جمله:
امام هادی علیه السلام می فرمایند: «من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ كسی كه نزد خود قدر و قیمتی ندارد، از شر او ایمن نباش!» (تحف العقول، كلمات قصار امام هادی علیه السلام)
1- در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام می‌خوانیم: «نال الفوز الاكبر من ظفر بمعرفة النفس؛ كسی كه خود را بشناسد، به سعادت و رستگاری بزرگ نایل شده است!» (امینی آمدی، غرر الحكم، حدیث 9965) و نیز می‌فرماید: «من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل النجاة وخبط فی‌الضلال و الجهالات؛ كسی كه خود را نشناسد، از طریق نجات دور می‌شود و در گمراهی و جهل گرفتار می‌آید!» (غرر الحكم، حدیث 9034)
3- در تعبیر دیگری از همان امام همام آمده است: عارف حقیقی كسی است كه خود را بشناسد، و (از قید و بند اسارت) آزاد سازد، و آن را از هر چیز كه او را از سعادت دور می‌سازد پاك و پاكیزه كند!» (غرر الحكم، طبق المیزان، ج6، ص ‌173)
از این تعبیر بخوبی استفاده می‌شود كه معرفت نفس (خودشناسی) سبب آزادی از قید و بند اسارتها و پاكسازی از رذائل اخلاقی است.
5- در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: «من عرف نفسه جاهدها؛ و من جهل نفسه اهملها؛ كسی كه خود را بشناسد، به جهاد با نفس بر می‌خیزد و كسی كه خود را نشناسد آن را رها می‌سازد!» (محمد محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ج3، ماده معرفت، ص 1881)
مطابق این حدیث پایه اصلی جهاد با نفس كه طبق صریح روایات جهاد اكبر نامیده شده، خود شناسی است.
کلام آخر:
به طور کلی از این بحث اجمالی درباره ی خودشناسی می توان نتیجه گرفت که این مقوله مهمترین راه برای خداشناسی است و اساسا مهمترین هدف زندگی در نزد معصومین علیهم السلام هم معرفت و طاعت پروردگار و تقرب جستن به ساحت مقدس اوست. بنابراین هر اندازه خودشناسی ما قویتر باشد راه برای معرفت خداوند متعال و تقرب به او برای ما نزدیکتر است.
منابع:
میزان الحکمه ج 3 ، آیت الله ری شهری دام ظله
غرر الحکم، ج 6

فرآوری: آمنه اسفندیاری