اللهم صل على محمد و آله و بلغ بايمانى اكمل الايمان و اجعل يقينى افضل اليقين و انته بنيتى الى احسن النيات و بعملى الى احسن الاعمال.
افتتاح دعا با صلوات و دلائل عقلى آن
آن حضرت در جملات افتتاحيه ى دعاى مكارم الاخلاق، بعد از تقاضاى صلوات و رحمت بر پيغمبر و آل او، از خداوند متعال تقاضا مى كند كه ايمان مرا به حدود كاملترين ايمانها برسان و يقين مرا از بهترين يقينها قرار بده، و نيت مرا از بهترين نيتها و اعمال مرا تا حد نيكوترين اعمال، بالا ببر. و باز تقاضا مى كند كه پروردگارا نيتهاى مرا به لطف و محبت خود خيلى زياد و وافر گردان و يقين مرا به آن كيفيتى كه خودت مى دانى تصحيح كن و با اعمال قدرت قاهره ى خود ، هر عملى كه از من صادر شده و فاسد بوده، تو آن را اصلاح كن.
در اين قسمت از جملات دعائى خود، از خداوند متعال تقاضا مى كند كه درجات ايمان و يقين او را بالا ببرد و همچنين نيت و اعمال فاسد او را اصلاح نمايد. ضمن اين جملات، اولا انسانها را به اين حقيقت، متوجه مى گرداند كه دين، يك حركت تكاملى است كه بر اساس آن، سازمان فكرى و روحى انسان، كامل مى گردد و اين كمالات، فقط به دست خداوند متعال انجام مى گيرد و انسان را متوجه مى كند كه تكامل، از نوع خلقت است. همان طور كه خلقت، به دست خداوند متعال واقع مى شود، تكامل هم بايستى به لطف و اراده ى او باشد. حقيقتا انسان يك شجره است مانند ساير درختها،
مشاهده مى كنيد كه درختها به محض خلق شدن و جوانه زدن، كامل نيستند بلكه تا رسيدن به حد كمال، مدتى طول مى كشد. بعضى درختها ظرف سى سال و بعضى ها پنجاه سال و بيشتر يا كمتر، طول مى كشد تا يك شجره ى كامل بارور باشند و ثمرات خود را در اختيار مردم بگذارند. همانطور كه خلقت درخت به اراده ى خدا انجام مى گيرد، رشد و تربيت آن هم به اراده ى خداست. ما انسانها نيز يك شجره هستيم كه خداوند با همين كلمه، ما را در قرآن معرفى مى كند. در هر جا كه نامى از شجره ى طيبه و يا شجره ى خبيثه مى برد، منظور از آن شجره، انسانها هستند كه يا به سوى مقامهاى بهتر و عاليتر رشد مى كنند و يا در خط كفر و گناه، به قهقراء مى روند. پس انسان يك شجره است كه نمى توان گفت به محض تولد به اين عالم و به محض خلق شدن و خود را شناختن و وارد زندگى شدن، يك شجره ى كامل است. اگر بخواهيم خط رشد انسان را از كجا تا به كجا ترسيم كنيم، كه اين انسانهاى مانند بذر و نهال تا چه حدودى لازم است كه قد برافرازند و تا چه حدودى لازم است كه بدانند و بتوانند، آن يك بحثى عميق و طولانى مى شود كه صفحات زيادى را پر خواهد كرد و از ظرفيت اين كتاب خارج است، كه فقط قسمتى از حكمت دعاها و خواص آنها و اخلاق اسلامى را روشن مى سازد. وليكن ضمن جملات مختصرى، ابتدا و انتهاى اين حركت تكاملى را ترسيم مى كنيم تا شما خود را با اين مبدء و منتها مقايسه كنيد و ببينيد كه از نظر ظرفيت و قابليت و استعداد و دانائى و توانائى، در چه حدى هستيد و به چه ميزانى اين خطوط تكاملى را طى كرده ايد. امام صادق عليه السلام ضمن حديثى دعا مى كند درباره ى كسانى كه مبدء و منتهاى حركات تكاملى و فكرى خود را مى شناسند و مى توانند بفهمند كه چه بوده اند و الان چه وضعى دارند و عاقبت كار، بايستى چه بشوند و به كجا برسند. حضرت مى فرمايند: رحم الله امرء اعرف من اين و فى اين و الى اين. به طور كلى، جهان آفرينش با همه ى مكانها و زمانها، و گذشته ها و آينده ها، محل زندگى انسان است، يعنى آفرينش، خانه اى است كه براى زندگى انسان بنا شده است، خورشيد و ماه و ستارگان هم چراغهائى هستند كه براى روشنائى خانه ى زندگى انسان
ساخته شده اند، پيغمبران هم آموزگارانى هستند كه آمده اند درس حركت و زندگى به انسان بياموزند. تا زمانى كه انسان خود را از آفرينش، كوچكتر و ضعيفتر مى بيند، آفرينش را بر خود، حاكم مى داند و نه خود را حاكم بر آفرينش. يك چنين انسانى هنوز به تكامل واقعى و حقيقى خود نرسيده است زيرا حوزه ى زندگى خود را نشناخته و بر مسائل زندگى محيط و مسلط نشده است. شما خود را با زندگى كوچك خود مقايسه كنيد، آيا اين زندگى كوچك، در شعاع فكر و اراده ى شما اداره مى شود و شما بر زندگى، محيط و مسلط هستيد و يا بالعكس، زندگى بر شما حاكميت دارد و شما از زندگى خود كوچكتر هستيد؟ خود را با كودكان خود در همين زندگى ابتدائى مقايسه كنيد، خواهيد ديد كه زندگى بر كودكان شما حاكم است و آنها در برابر هر حادثه اى مانند گرسنگى و تشنگى و سرما و گرما، جز اينكه بگريند و بنالند و به پدر و مادر پناهنده شوند راهى ندارند، قدرت تغيير مقدرات زندگى را ندارند و نمى توانند با سرما و گر مبارزه كنند، وليكن به عكس كودكان، شما پدر و مادر، بر زندگى حاكم هستيد و با اين حاكميت، سرما و گرما و عامل گرسنگى و تشنگى را خنثى مى كنيد، و حالا اين زندگى كوچكتر را تا مرز كائنات، وسعت دهيد، حاكميت و محكوميت خود را در برابر كائنات، بررسى نمائيد كه آيا شما حاكم بر كائنات هستيد و يا كائنات حاكم بر شما. بديهى است كه عوامل آفرينش و كائنات، حاكم بر ما انسانها هستند و با حاكميت خود، ما را تحت فشار قرار مى دهند و عاقبت به مرگ و مرض مى كشانند. پس ما درست در برابر كائنات، مانند كودكان خود در برابر زندگى، كوچك و ابتدائى هستيم وليكن خدا و اولياء خدا كه به جاى پدر و مادر واقعى ما هستند، چنين نيستند، آنها حاكم بر كائنات و آفرينش مى باشند، طبيعت و عوامل آن، محكوم به اراده ى آنها است، نه اينكه آنها محكوم به عوامل طبيعت باشند. معجزات پيغمبران و اولياء خدا نمونه اى از همين حاكميت مى باشد. مشاهده مى كنيم در محيطى كه هيچ شرطى از شرايط حيات و يا رفع و دفع مرض وجود ندارد، آنها مرضهاى صعب العلاج را به اراده ى خود معالجه كرده اند، تا جائى كه مرده را زنده نموده و همه نوع عوامل و شرايط بر
خلاف حاكميت طبيعت، به وجود آورده اند. ما اگر سازمان فكرى و روحى آنها را بررسى كنيم، آنها را چنان خواهيم شناخت كه حاكم بر طبيعت و كائناتند، چنانكه ما حاكم بر زندگى كوچك خود هستيم. حضرت موسى (ع) بين دريا و تجاوز لشگرى چندين هزار برابر قويتر از قوم خود قرار مى گيرد كه بر اساس حاكميت طبيعت و عوامل طبيعى، نابودى او و نابودى قوم او قطعى مى باشد وليكن موسى (ع) ترس و هراس ندارد، با حاكميت دريا مى جنگد، آبها را كنار مى زند و خيابان باز مى كند و به وسيله ى همان آبها، دشمن خود را نابود مى كند. پس موسى از آفرينش، بزرگتر است و آفرينش، محكوم به اراده ى او مى باشد. و همچنين از تمامى جهان، در سرزمين خشك حجاز كه فاقد همه نوع دانش و فرهنگ و مكتب است، كودك يتيمى رشد مى كند و قيام مى كند و مدعى مى شود كه من فاتح جهان و تاريخ هستم، در مسير من و خط حركت من، بايستى تمام انسانها انجام وظيفه كنند، و در همين خط، زندگى قيامت افتتاح شود و تمامى بشريت زنده شوند و به شعاع حكومت من برگردند و در خط دين من انجام وظيفه كنند تا به كمال مطلوب برسند. هيچ عاملى از عوامل طبيعى ايجاب نمى كند كه از آن سرزمين خشك و فاقد علم و دانش، يك چنين انسان عظيم به وجود آيد و بشريت را به راه خود دعوت كند و اين دعوت را به كرسى بنشاند. پس او يك روحى است حاكم بر زمانها و مكانها، و حاكم بر كائنات، و حاكم بر گذشتگان و آيندگان.
حركت انسان در مسير تكامل تا وصول به يك چنين حالتى و روحيه اى ادامه دارد تا روزى كه از دوران كودكى و جوانى بگذرد و به مقام يك پدر بزرگوار مانند انبياء و اولياء برسد. موقعيت پيغمبران و ائمه و مخصوصا خاتم الانبياء عليه الصلوه و السلام يك موقعيت نمونه اى و الگوئى مى باشد و آن موقعيت به جاى شهر مقصد است كه حركات تكاملى انسانها تا وصول به آن شهر بايد ادامه پيدا كند. و تا هر زمانى كه خود را از آن بزرگوارن عقبتر و كوتاهتر مى بينند، بايستى به حركت خود ادامه دهند، اجازه ى توقف به آنها داده نمى شود چه برسد به برگشت به قهقراء. وضعيت ما از اين زندگى كوچك و در اين فكر ناقص و كوتاه، مبدء حركت ما مى باشد و وضعيت
انبياء و اولياء در آن افكار حكيمانه ى بزرگ، منتهاى حركت است. خداوند به همين دليل آنها را پيشوا و امام ما قرار داده است كه ما خود را در حركت به آنها برسانيم. معناى امامت و پيشوائى آنها يعنى استاد دانش و تربيت، و معناى اطاعت و تبعيت ما يعنى شاگردى در مكتب آن استادها. بديهى است كه هر شاگردى بايستى به شاگردى خود ادامه دهد تا عاقبت خود را به مقام استاد برساند و تا نرسيده است بايستى حركت و رشد خود را ادامه بدهد. در اين رابطه فرمايش مشهور حضرت رضا عليه السلام بهترين دليل است كه فرمودند: نحن ال محمد النمط الاوسط يرجع الينا الغالى و يلحق بنا التالى. يعنى ما آل محمد در حد اعتدال نظام آفرينش هستيم. چنانيم كه در نظام حكمت خدا بايستى باشيم، نه كمى بالاتر و نه هم پايين تر. عقب افتادگان بايستى خود را به ما برسانند و تجاوزگران از حد بايستى به سوى ما برگردند و طبق دلائل ديگر، آنها به عنوان ميزان شناخته شده اند و مخصوصا مولاى متقيان عليه السلام كه به عنوان ميزان الاعمال شناخته شده است. آنها همان ميزانى هستند كه خداوند در سوره ى الرحمن يادآورى مى كند و مى فرمايد: و السماء رفعها و وضع الميزان. آنهايند آسمانى كه رفعت شان و ارتفاع مقام پيدا كرده اند و در سوره ى طور به عناوين سقف مرفوع و بيت المعمور، شناخته شده اند و در آيات ديگر به عنوان قصر مشيد و بناى محكم. همانطور كه در ترازوها و مقياسهاى معمولى، كالاها و متاعها موظفند كه خود را به ترازو برسانند و هرگز ترازو به طرف آنها نمى رود، انسانها نيز موظفند كه در تكامل علمى و ايمانى، خود را به اين انسانهاى كامل الگوئى برسانند. نه اينكه آنها از حد خود و مقام خود دست بردارند و تنزل پيدا كنند و خود را در حد انسانهاى ديگر قرار دهند كه فرمودند: و لكم فى رسول الله اسوه حسنه. اين ترسيم مبدء و منتهاى تكامل بشر است كه البته رسيدن به اين منتها و حركت در خط به معناى رشد شجره ى وجود انسان است. كه اين رشد و پرورش هم بدون اراده ى الهى قابل ظهور نيست. به همين دليل امام چهارم (ع) سلسله اخلاقى را كه انسانها بايستى داشته باشند و به آن مجهز گردند به صورت دعا و نيايش در ارتباط با خدا قرار مى دهد و مى گويد:
پروردگارا تو ما را به كمال علم و ايمان و نيت و يقين برسان. اگر پيدايش يك چنين خلقيات و صفاتى فقط به اراده ى انسان قابل وقوع بود، آن حضرت صفات اخلاقى انسان را به صورت دعا ذكر نمى كرد و در ارتباط با خدا قرار نمى داد. پس از همان ابتداى دعا، طرف خطاب و تقاضا خداوند متعال بوده و مقصد حركت و ميزان تكامل، محمد و آل محمد عليهم الصلوه و السلام اند، كه آن حضرت فكر انسان را به همين كيفيت در ارتباط با عامل حركت يعنى اراده ى خدا و مقصد حركت، يعنى ولايت رسول خدا و اهل بيت او قرار مى دهد. امام چهارم عليه السلام در هر فصلى از اين دعاها، قسمتى از مراتب تكامل و نعمتهاى الهى را شرح مى دهد و با بيان صلواه، فتح دعا را شروع مى كند، و آن صلوه را فاتح دعوتها و باب دعا و يا كليد اجابت دعا مى داند. روايات و احاديث هم در تنظيم و ترتيب دعا به همين كيفيت وارد شده است و دستور داده اند شما هر وقت از خدا چيزى خواهش مى كنيد، آن خواهش را با صلوات توام كنيد. و در بعضى احاديث فرموده اند دعائى كه بين دو صلوات قرار گيرد، حتما مستجاب است. جلوتر از اخبار و روايات و دستورات فقهى، آيات قرآن اين مسائل را مطرح مى كند. خداوند در باب استغفار و طلب آمرزش، مغفرت خود را براى انسانهائى كه طالب مغفرت هستند در شعاع مغفرت خواهى و تقاضاى رسول خدا قرار داده است و فرموده است: و لو انهم جاوك فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول، لوجدوا الله توابا رحيما. يعنى اگر آن گناهكاران به مكتب تو بيايند، از خدا آمرزش بخواهند و رسول خدا براى آنها طلب آمرزش كند، به دنباله ى اين دو تقاضا مغفرت خدا شامل حال آنها خواهد شد. در اين آيه ى شريفه دعاى رسول خدا را شرط اجابت دعاى انسانها كرده است. و باز در همان آيه ى مشهور كه صلواه را تشريح مى كند مى فرمايد: خدا و فرشتگان بر اين پيغمبر صلوات مى فرستند، شما بندگان هم به تبعيت از خدا و فرشتگان بر اين پيغمبر صلوات بفرستيد و تسليم دين و احكام او باشيد. به همين كيفيت همه جا فيض گيرى را مربوط به مبادى فيض مى كند. در طبيعت هم فيض گيرى و فيض دهى به
همين كيفيت است. زراعت كاران براى اينكه زراعت مطلوبى داشته باشند و از محصول بهتر و بيشترى برخوردار شوند بايستى قبلا به اصلاح مبادى زراعت كه اصلاح بذر و زمين باشد بپردازند. بذر و زمين و آب و هوا مبادى محصول زراعت مى باشد كه اگر مبادى اصلاح نشود، مشتقات آن صالح و شايسته نخواهد بود. و به همين كيفيت سلامتى فكرى و مزاجى پدر و مادر مبدء و منشاء سلامتى فرزندان است. و تا كوهها از برف و باران انباشته نشود، در چشمه ها و رودخانه ها و نهرها آبى نمى جوشد و پيش از آن اقيانوسها و درياها. همه جا فروع در گرو اصول است. اگر اصلى نباشد فرعى پيدا نمى شود و همچنين مشتقات در گرو مبادى اشتقاق. اگر مبادى نباشد، اعداد قابل ظهور نيست. به همين كيفيت كه در تكوينيات و طبيعيات، هر فرعى به اصل خود برمى گردد، و هر مشتقى به مبادى اشتقاق، در تشريعيات هم به همين كيفيت قانونگذارى شده است، كه فطرت بايستى برابر خلقت باشد. خداوند براى فيوضاتى كه از مسير علم و عمل و خواهش و تقاضا براى ما حاصل مى شود، اصول اوليه و مبادى اولى قرار داده است. كه ما بدون ارتباط به آن اصول و مبادى، استحقاق فيض پيدا نمى كنيم و براى ما نعمتى و لذتى مقدر و مقرر نمى شود كه در اينجا يك قاعده عقلى و فلسفى به ما مى گويد: كل ما هى بالعرض، ينتهى الى ما هى بالذات. يعنى موجوديت هر چيزى كه به عرض و فرعيت و معلوليت باشد، بايستى مربوط شود به چيزى كه مبدئيت و اصالت داشته باشد و در وضع عليت قرار گيرد. زيرا پيدايش فرع بدون اصل محال و ممتنع است. دعاها همه جا ما را به فيوضات الهى مربوط مى كند آن فيوضات و بركاتى كه از مسير دين و تربيت و علم و دانش و احكام الهى در اختيار ما قرار مى گيرد. هر حكمى از احكام و آيه اى از آيات و يا هر دستورى از دستورات علمى و اخلاقى مانند چشمه و نهرى است كه همراه بركات حيات بخش خود بايستى در وجود ما و در سرزمين قلب ما جارى گردد و شجره ى وجود ما را آبيارى نمايد تا به رشد طبيعى و انسانى خود برساند. اين چشمه ها و نهرها كه حاصل بركات معنوى هستند بايستى به كوههاى پربركت و از آنجا به درياها و اقيانوسها متصل و مربوط گردند تا از آنجا
چشمه هاى آب حيات اشباع شود و نهرها جارى گردد. آنچنان كه كوهها و درياها مبادى فيوضات مادى و مزاجى انسان شده اند، شخصيتهاى بزرگ الهى و آسمانى و اولياء خدا هم مبادى فيوضات و بركات معنوى و علمى هستند كه ما انسانها بايستى چشمه ى وجود خود را به آن مبادى فيض و بركت متصل و مرتبط سازيم و از آنجا نيرو بگيريم. مبادى فيوضات و بركات معنوى و تشريعى خدا، بنيانگذاران اوليه ى دين و مكتب خدا هستند، يعنى محمد و آل محمد عليهم الصلوه و السلام. آنها بر اساس تكامل وجودى خود مستقيما و بدون واسطه به مبدء نامتناهى فيض يعنى خداوند متعال مربوط هستند. بندگان مومن خدا هم در مسير خط دين و حركات تكاملى بايستى چشمه هاى قلب خود را به آن مبادى فيض مربوط كنند تا چشمه ى آب حيات در قلب آنها بجوشد. رعايت اين اصل در خط دين، با ذكر صلواه اشعار شده است. ما انسانها با دعاى صلوات، ابتدا رابطه ى قلبى و فكرى خود را به مبادى فيض محكم مى كنيم و از خداوند متعال خواهش مى كنيم كه آن مبادى را هر چه بيشتر و بهتر اشباع كند و فيضى از آن مبادى به ما برساند. ارتباط ما با مبادى فيض و اشباع هر چه بيشتر آن مبادى منشاء اطمينان و آرامش قلب ما بوده و علاوه اين يك نوع تشكر از اولياء حياتبخش ما و يك نوع حق شناسى از آنها مى باشد كه همه ى اينها در مكتب تعليم و تربيت و رشد و تكامل واجب و لازم است. پس در اينجا ذكر صلوات براى بهره گيرى از مبادى فيض مى باشد نه تكميل مبادى فيض از فيوضات الهى، و اين صلوات براى رعايت حق صلوات فرستنده است كه ضمن اتصال و ارتباط به مبادى فيض خود را زنده مى كند و چشمه ى بركات الهى را به سوى خود به جريان مى اندازد.
مراتب ايمان و تكميل آن
پس از ارتباط دادن چشمه ى فكر و قلب انسانها به مبادى فيوضات و بركات الهى، تعليمى كه اولين خواهش امام چهارم به ما مى دهد تكميل ايمان است، كه مى گويد: خدايا رحمت و بركت خود را شامل رسول خدا و اولاد او بگردان و با اين نزول رحمت،
ايمان مرا به انتهاى كمال برسان: و بلغ بايمانى اكمل الايمان. در اولين مرتبه، يك چنان اصلى را به ما مى آموزد و ما را به راهى مى برد كه تمامى راهها و فضيلتها و نعمتها و هر آنچه در دنيا و آخرت لازم داريم از همان اصل منشعب مى گردد، يعنى اصل ايمان و تكامل ايمانى. چرا از ميان تمامى فضائل و نعمتهاى الهى اصل ايمان مطرح مى شود و به دنباله ى آن نعمتهاى ديگر؟ ايمان به خدا اولين عامل حركت انسان به سوى خدا مى باشد كه تمامى فضائل و كمالات آينده در گرو همين حركت است. انسان پس از آنكه به عقل و شعور مى رسد و مى تواند كلمه ى خدا و آفريننده ى خود را درك كند و آمادگى براى قبول دعوت انبياء پيدا مى كند، اولين حركت توام با قصد او همين حركت ايمانى مى باشد. ايمان از كلمه ى امن از باب افعال استعمال شده است. امن، يومن، ايمانا. ايمان در اصل اءمان بوده و امنوا، در اصل اءمنوا. روى قاعده ى اعلال در كتابهاى صرف، دو همزه كه پهلوى هم قرار مى گيرند، همزه ى دوم تبديل به جنس حركت همزه ى اول مى شود. در اينجا همزه ى دوم اءمان تبديل به ياء شده كه از جنس كسره ى حرف اول است. و همزه ى دوم اءمنوا تبديل به الف، كه آن هم از جنس فتحه ى حرف اول است آن چنان كه در لطائف معانى باب افعال گفته شد كه باب افعال دلالت مى كند بر فعلى كه با عامل درونى از درون وجود انسان سرچشمه مى گيرد برخلاف باب تفعيل كه دلالت مى كند بر فعلى كه عامل آن از بيرون وجود پيدا مى شود. مثلا در همين كلمه ى ايمان اگر با استعمال از باب تفعيل بگوئيم: امنت زيدا و امن فلان فلانا، دلالت مى كند بر اينكه فلانى را با يك عامل خارج از وجود او كه امثال قول و وعده مى باشد امنيت داده ايم، كه او امنيت خارجى پيدا كرده و هنوز امنيت داخلى و درونى پيدا نكرده است. باز هم خوف و وحشت دارد كه مبادا امنيت از او گرفته شود. و اگر اين كلمه از باب افعال بياوريم و بگوئيم: امنت زيدا و امن فلان فلانا، دلالت مى كند بر اينكه با يك عامل درونى قلبى و فكرى به او امنيت داده ايم. چنان امنيتى كه از درون و از قلب، خيالش راحت شده و امنيت پيدا كرده است. با اين كلمه انسان از خدا مى خواهد كه به او يك امنيت درونى و قلبى بدهد.
چنان امنيتى كه خيال بنده ى خدا از دو چيز آسوده شود. اول آسودگى از خوف و خطرها و مرضها و ضررها، كه در محيط زندگى ممكن است متوجه او شود. دوم، امنيت از فقر و جهل و نادانى و نادارى و محروميت از نعمتهاى خدا در دنيا و آخرت. اين دو خطر هميشه انسان را تهديد مى كند. براى نجات از اين دو خطر بزرگ، انسان سالك به سوى خدا و نعمتهاى خدا، سند امن و امان و امنيت لازم دارد. يك چنان سند و سلاحى كه خطرات را از خود دور كند و به تمامى نعمتهاى خداوند متعال در دنيا و آخرت برسد. يگانه سلاح منحصر به فردى كه اين دو خاصيت را براى انسان مى سازد، استفاده از قدرت لايزال الهى و بهره بردارى از فيض لطف او مى باشد. ايمان به الله يعنى به وسيله ى خدا و اراده ى خدا در مسير حركت امنيت به وجود آوردن. دو نفر انسان كه مى خواهند از يك جنگل پر خوف و خطر و پر از حيوانات درنده عبور كنند، يكى از آنها خود را به اسلحه ى جنگ، مسلح مى كند و ديگرى خود را به خدا مى سپارد و خدا را وسيله ى امنيت خود قرار مى دهد. هر دو مى توانند با سلاح خود خطرات را دفع كنند، وليكن اسلحه ى جنگ شايد فقط قسمتى از خطرات را كه حمله ى درندگان وحشى باشد از خود دفع كند ولى او را به ثروت و قدرت نمى رساند، به خلاف اسلحه دوم كه منشاء تمامى اين خاصيتها مى گردد. در اينجا امام چهارم عليه السلام براى عبور از خط تكاملى كه گفته اند از موى باريكتر و از شمشير برنده تر است و در دو طرف اين خط باريك، واديهاى هولناك جهنم قرار گرفته است، و براى رسيدن به بهشت موعود از همين سلاح ايمان استفاده مى كند و آن را در اختيار بندگان خدا مى گذارد و خواهش مى كند كه اى خدا، اراده و لطف خود را وسيله ى امنيت و موفقيت من قرار بده و آن را هر چه بيشتر و زيادتر تكميل كن. ايمان هم مانند ساير ماديات و معنويات، مراتب و درجات مختلفى پيدا مى كند، مراتب ضعيف و قوى و قويتر و قويتر. يك نفر انسان براى پيروزى بر پر كاهى از قدرت ايمان استفاده مى كند و از خدا كمك مى خواهد و انسان ديگر، براى رفع و دفع مانعى كه از كوه بزرگتر است، از خدا كمك مى خواهد. هر دو از خدا كمك
مى خواهند، هر دو ايمان به خدا دارند وليكن ايمان نفر دوم بايستى قويتر و كاملتر باشد. ايمان كامل، آن نيروئى است كه اگر انسان خود را در معرض حمله ى تمامى كائنات ببيند و مامور شود كه خود را بر همه ى آنها غالب و پيروز گرداند و به آن طرف كائنات برساند، اطمينان به قدرت ايمان خود دارد و مى داند كه با نيروى ايمان، بر همه ى اين مشكلات پيروز مى شود. آزمايش مراتب و درجات ايمان در برخورد با حوادث و انجام تكاليف براى جلب نعمتهاى خدا انجام مى گيرد آنچه مسلم است اين است كه انسان در خط زمان به سوى تكامل مادى و معنوى مجبور به حركت مى باشد، چنان اجبارى كه توقف محال است. اگر انسان متوقف گردد، در خلاء مطلق قرار مى گيرد و اين خلاء مطلق وحشت آور است. توقف در خط زندگى به مراتب، وحشتناكتر و خطرناكتر از توقف در خط مسافرت است. انسان مسافر در بيابان اگر متوقف شود، با وحشت روبرو مى شود و شايد در همان بيابان تا اندازه اى آب و علف در اختيار او باشد. وليكن انسان متوقف در خط زندگى كه از كار و كوشش و فعاليت منصرف مى گيرد، اين مقدار آب و علفى كه بهره ى مسافر است براى او حاصل نمى شود. حركت در خط زندگى، گرچه بعضى خيال مى كنند كه آزادانه است و به آزادى و اراده ى خود انسان انجام مى گيرد، وليكن حركتى است كاملا اجبارى و الزامى كه قدرت توقف، به كلى از انسان، منتفى بوده و عامل حركت، كاملا بر او حاكميت دارد. مثلا شما مى خواهيد از حركت كردن براى تهيه ى آب و غذا خوددارى كنيد و دوست نداريد كه آب و غذا به دست آوريد. در اين خوددارى از حركت، براى جلب آب و غذا ببينيد كه چگونه تشنگى و گرسنگى شما را مجبور به حركت مى كند و عوامل مرگ، از هر جهت شما را وادار به تهيه آب و غذا مى نمايد، و به همين كيفيت، حركت به سوى آنچه هست از ماديات و معنويات. آنچه در آفرينش هست و خدا خلق فرموده، همچون آب و غذا مورد نياز تشنگان و گرسنگان است كه اگر از آن آفريده استفاده نكنند و آن را به كف نياورند با خلائى امثال تشنگى و گرسنگى روبرو مى شوند كه باز نيازمندى آنها به آنچه هست، آنها را وادار به حركت مى كند.
آزادى انسانها در انتخاب راه زندگى مى باشد، نه در حركت به سوى زندگى حركت به سوى زندگى اجبارى است و توقف، مساوى با مرگ است وليكن انتخاب راه زندگى به آزادى انجام مى گيرد. انسان در هر حالى و در هر فكرى و در هر جائى كه باشد، باز هم خداوند او را سر دو راهى به نام حق و باطل قرار مى دهد، و اين دو راهى آنچنان گسترده و ملازم حركت است كه حتى در يك هزارم ميليمتر نزديك به در بهشت و يا به در جهنم، امكان انتخاب براى انسان باقى است، يعنى كسانى كه در خط ايمان و تقوى به سوى بهشت در حركتند، در انتهاى راه و نزديك به مقصد براى آنها امكان برگشت و خطر برگشت وجود دارد. به همين كيفيت، انسانهائى كه در خط كفر و گناه به سوى جهنم حركت مى كنند، شاخص اين دو راه و انتخاب يكى از اين دو راه به نام كفر و ايمان نامگذارى شده است.
حركات كفرى به معناى اين است كه رابطه ى فكرى و قلبى خود را صد در صد، و در جميع اعمال و افكار، با خدا قطع كنى. آنچنان قطع رابطه اى كه خدا را هرگز در اعمال و يا افكار كوچك و بزرگ به حساب نياورى. فقط خود را ببينى و راه حركت و منافعى كه تو را به سوى خود جلب مى كند. و در مقابل، حركات ايمانى به معنا و مفهوم اينكه خدا را در مرحله اى هر چند كه بسيار كوچك و ضعيف باشد به حساب بياورى و يكى از آرزوها و ايده ها استفاده از يك نيروى غيبى به نام خدا باشد، آن نيروى غيبى به هر كيفيتى كه در فكر انسان مطرح مى شود، در اين انتخاب فقط كيفيت مطرح است نه كميت. گاهى انسان سالك به سوى خدا، شخصى مانند على بن ابيطالب است كه مى گويد: لم اشرك بالله طرفه عين. يعنى در يك چشم بر هم زدن هم شرك به خدا نياوردم، يعنى با استفاده از اذن و اراده ى خدا چشم خود را بستم و باز كردم. كه يك چنين فكر توحيدى مى توان گفت، كه از نظر كيفيت و كميت بى نهايت است. و گاهى فكر توحيدى يك انسان و عشق و علاقه ى او به خدا، مانند آن چوپان بيابانى است كه به خداى خود مى گويد:
تو كجائى تا شوم من چاكرت
چارقت دوزم كنم شانه سرت
اين دو موحد و مومنند، اما يكى از آنها در اقيانوسى از ايمان، و ديگرى در يك قطره و يا رطوبتى از آن قطره قرار گرفته اند. هر دو به يك نيروى غيبى متوجه اند كه در زندگى خود به آن پناهنده مى شوند و استفاده مى كنند.
كفر منهاى ايمان، آن حالت و فكرى است كه انسان به كلى منكر علمى يا عملى با نيروى خارج از وجود خود شده و صد در صد در تمام حركات علمى و عملى متكى به خود و اراده ى خود است. آن چنان كه اگر بزرگترين جنايتها را مرتكب شود، ذره اى خود را در برابر آن عامل غيبى مسئول نمى داند و اگر هم با سخت ترين و مشكلترين كارها، امثال برداشتن كوهى و يا بيرون آمدن از چاه ويلى روبرو شود، باز هم در فكر و خيال او ذره اى اميد به آن عامل غيبى وجود ندارد كه براى موفقيت، از آن استفاده كنند. اين دو نوع حركت با همين مشخصات و كيفيتها، يكى را به اعلى عليين مى برد و ديگرى را به اسفل السافلين. و شايد مى توان گفت كه فاصله ى بين اين دو حال اگر بى نهايت نباشد، نزديك به بى نهايت است، ... بى نهايت نيست. از اينكه دو نفر انسان در دو طرف مخالف يكديگر قرار گرفته اند و مبدء و منتهائى به وجود آورده اند كه با مفهوم بى نهايت سازگار نيست. و اما بى نهايت، به معناى اينكه در بى نهايت زمان، امكان برگشت اين دو و وصل آنها به يكديگر ممكن نيست. بين اين دو طرف و يا دو جناح كه مى شود گفت در هر طرفى فقط يك نفر بيشتر نيست، يكى در راس اعلى عليين و ديگرى در انتهاى اسفل السافلين، ميلياردها ميلياردها مراتب و درجات وجود دارد كه هر انسانى در هر مرتبه اى كه باشد، مى توان گفت كه از اقيانوس درك عظمت خدا، شايد از نمى يا رطوبتى محروم نباشد. سپس هر انسانى در هر درجه و مقامى كه برمبناى طرز تفكر خود قرار گرفته، كه شايد يك نفر از آن مومنين، در حركت دادن پر كاهى خود را مستغنى از خدا مى داند، و در برداشتن و حركت دادن كوهى شايد اميد و ايمان به خدا دارد، يعنى در حوادث مرگ آور شايد به خدا پناهنده شود وليكن در برابر حوادث كوچكتر از آن، خود را از خدا مستغنى مى داند، ايمان، يك نيروئى است كه بر تمامى اين درجات يا دركات تقسيم شده است و انسانها در
كشاكش اين حقيقت كه در هر جا و هر حالى كه هستند، راه اميد و برگشت به سوى خدا دارند، در اين رابطه، ايمان كامل مانند ايمان اولياء خدا و پيغمبران و مخصوصا ايمان على بن ابيطالب است كه اگر با مليونها دشمن خطرناك روبرو شود و يا اگر با يك پشه ى موذى روبرو شود، براى رفع و دفع هر يك از اين دو خطر بزرگ و كوچك به يك ميزان از اراده و قدرت خدا استفاده مى كند. او در روياروئى با مليونها دشمن مجهز و خطرناك، همان اندازه خود را نيازمند به خدا مى داند و از اراده ى خدا استفاده مى كند كه در روياروئى با رفع و دفع يك پشه ى ضعيف و لاغر. نه در اينجا صد در صد متكى به خود است و خود را توانا بر دفع آن ضرر جزئى مى داند و نه هم آنجا كه با آن همه خطرات روبرو شده است. در هر يك از اين مراتب و درجات، آنجا كه خدا را عامل موفقيت خود مى دانى و از لطف خدا استفاده مى كنى، مومن هستى و همان ايمان است كه تو را وابسته ى به خدا مى كند. و در هر حال و هر جائى كه كمى به خود متكى هستى و خود را از اعانت و عنايت خدا بى نياز مى بينى، همان حالت، حالت كفر و شرك است. امام چهارم عليه السلام خود را در ارتباط با يك چنين خط طولانى و درجات مختلف مى بيند، از خداوند تقاضا مى كند كه او را به كاملترين درجه ى ايمان برساند.
مراتب يقين
به دنبال ايمان، كلمه ى يقين مطرح مى شود و امام چهارم عليه السلام مى گويد: بلغ بايمانى اكمل الايمان و بيقينى افضل اليقين. يقين، آن حالت برخورد فكرى و علمى با واقعيت است. بين سازمان تفكر و ادراكات انسان و واقعيتها فاصله هائى وجود دارد كه گاهى فكر انسان در يكى از اين فواصل قرار مى گيرد و در هر فاصله اى نام مخصوصى پيدا مى كند. مثلا گوينده اى شما را از يك خطرى كه در غيب جهان يا زمان است خبر مى دهد. گاهى مى گويد كه اين خطر و ضرر در كدام قسمت كره ى زمين است، و گاهى مى گويد چند ماه و چند سال ديگر در آينده ى زمان است. شعاع فكر شما با اين دو خطر غيبى مربوط مى شود. ابتدا در خيال شما و فكر شما چنين خطرى ادراك
مى شود. گاهى فقط و فقط خطر در فكر شما مجسم است و هرگز نمى خواهيد و يا نمى توانيد اين لفظ را با معناى فكرى و ذهنى خود منطبق سازيد، زيرا چنانچه فلاسفه مى گويند و بحثى به نام اكوان اربعه مطرح مى كنند، مى گويند هر چيزى در چهار جا هستى دارد و در يكى از اين چهار مكان خود را نمايش مى دهد. هستى شيئى در الفاظ، به كيفيتى كه هر جا لفظ و عبارتى بر زبان كسى جارى مى گردد، همان لفظ همراه تمركز در فكر، شبحى از معنا را جلو فكر انسان قرار مى دهد كه آن را وجود لفظى مى نامند، و به تعبير ديگر قوه ى واهمه، يعنى يك معنائى به فكر انسان و به وهم انسان وارد مى شود. هستى دوم شى ء، وجود ذهنى از اشياء و موجودات است، يعنى انسان از هر چيزى كه خبرى بشنود و يا با تفكر و تخيل خود وجود آن را احساس كند. از آن شى ء يك شبحى در سازمان فكر و ذهن انسان قرار مى گيرد، كه آيا مطابقت با واقعيت و حقيقت داشته باشد يا نه. وجود سوم شى ء در خطوط و علامتها و كتابتها، يعنى هر خط و عبارت و كتابتى، شبحى از حقيقت به همراه خود دارد كه آيا با واقعيت، چند درصدى مطابق يا مخالف باشد. وجود چهارم، وجود عينى، يعنى موجوديت هر چيزى در متن عالم و در علم خداوند متعال.
آن هستى كه عين واقعيت است، همان چيزى است كه در طبيعت خلق شده و يا در علم الهى مقدر و مقرر شده است. انسان جوينده و شنونده از مسير تفكر و تعلم و مطالعه ى كتابها و استماع اخبار و گزارشات، ابتدا با شبحى و عكسى از واقعيت روبرو مى شود، يعنى هيولائى از آنچه ديده و شنيده در فكر او قرار مى گيرد كه بين اين صورت ذهنى و واقعيت فاصله بسيار است. فاصله ها كم و زياد مى شوند، ابتدا درصدى مثلا ده درصد يا بيست درصد، از يك دوم كمتر، آنچه ديده و يا شنيده با واقعيت منطبق مى داند. صدى ده يا بيست، به درستى آن، و صدى نود يا هشتاد به نادرستى آن قضاوت مى كند. يك چنين دانشى را، وهم و خيال مى شناسند، و يك چنين معلوماتى را به نام موهومات و خيالات معرفى مى كنند. و اين درصد قابل گسترش است و به طرف قلت و كثرت حركت دارد تا در وضعى قرار بگيرد كه به ميزان پنجاه درصد آن را مطابق واقع دانسته، و پنجاه درصد را خلاف واقع مى داند و نمى تواند با قاطعيت به آن
برخورد كند و از معلومات قطعى خود بداند. يك چنين معلوماتى را مشكوكات مى نامند و چنين حالتى را شك و ريب مى دانند، و گاهى از پنجاه درصد تجاوز نموده، شصت يا هفتاد يا هشتاد و بلكه نود درصد، آن شبح ذهنى و خيالى خود را مطابق با واقع، و ده درصد و يا بيشتر آن را خلاف واقع مى داند كه يك چنين معلوماتى را مظنونات مى دانند و به فارسى از آن به ظن و گمان تعبير مى كنند و گاهى اين انطباق صد در صد با حقيقت و واقعيت مطابقت مى كند كه از آن تعبير به علم و يقين و يا قطع و يقين مى كنند، يعنى آن حالتى كه انسان چيزى را كه ديده و شنيده و يا فكر نموده، آن را صد در صد در متن عالم مى بيند و يا از تقدير آن در علم الهى باخبر مى شود و هرگز در صحت آن شك و شبهه به خود راه نمى دهد. تفكرات انسان و صورتهاى ذهنى، تا زمانى كه صد در صد انسان را به حقيقت مربوط و منطبق نساخته است، در معرض خطر مى باشد، يعنى يك چنين معلوماتى، يك چنان نيروئى ندارد كه انسان را وادار به حركت نموده و او را به حوزه ى آن غيبيات برساند. حاكميت علم بر انسان به همين منوال در شدت و ضعف است تا روزى كه علم او به يقين تبديل گردد، يعنى آنچه را مى داند، در جهان آفرينش و يا در تقدير و علم خدا ببيند. پس از آنكه در دايره ى يك چنين علمى قرار گرفت، حركت انسان به سوى مقصد در دايره ى حاكميت يك چنين علمى صد در صد است و امكان توقف و يا برگشت به قهقراء و يا انحراف به چپ و راست ممكن و ميسر نيست. علم انسان كه به دايره ى علم اليقين برسد، نجات انسان از مهالك دنيا و آخرت و موفقيت او در دنيا و آخرت به همين كيفيت، فعليت پيدا مى كند. لذا در اينجا امام چهارم از خداوند خواهش مى كند كه او را در بهترين و بالاترين مرتبه ى يقين قرار دهد تا هر آنچه را كه خدا آفريده و يا آفرينش آن را مقدر فرموده، با نيروى علم و دانش خود ببيند و به سوى آن حركت كند تا زمانى كه به مقصد برسد. در اينجا تنها سلاح و مركبى كه انسان را از ادراكات بدوى و ابتدائى، به حوزه ى يقين مى رساند ايمان است، يعنى از آن حالت و ساعتى كه انسان يك وجود غيبى و نهانى به نام خدا و وعده هاى خدا را احساس مى كند، كه آن ادراكات اوليه اولين دعوت به حركات تكاملى مى باشند از آن حالت ابتدائى، تا انتهاى يقين و قطعيت به وجود خدا و غيبيات ديگر، از آن ابتدا تا انتها
يك خط عبور پر خوف و خطر است. مثل اينكه انسان مى خواهد از جنگلى پر از دره هاى عميق و پر از حيوانات خطرناك و راهزنان ديگر عبور كند. بديهى است كه نيازمند به نيروى مقاومت و مركبى تند و رسيع است كه تنها چيزى كه نياز انسان را در اين حركت تامين مى كند همان ايمان است، يعنى دست به دامن خدا شود و فقط او را وسيله ى امنيت در اين حركت قرار دهد. به همين دليل امام عليه السلام در مقدمه ى وصول به يقين، ايمان را مطرح كرده است. ايمان كه از كلمه ى امن مشتق شده و بر اساس خاصيت باب افعال، از يك امنيت درونى و فكرى خبر مى دهد، به معناى اين است كه انسان در مسير حركت تكاملى به سوى علم اليقين، و در انتها به عين اليقين، كه مقصد مى باشد، در درون خود و در فكر خود، خدا را وسيله ى امنيت قرار دهد و در اين خط باريك تكاملى كه گفته اند از موى باريكتر و از شمشير برنده تر است و در دو طرف آن واديهاى هولناك و عميق جهنم قرار گرفته، با استفاده از لطف خدا و اراده ى او، خوف و هراس از انسان برداشته مى شود و اطمينان پيدا مى كند كه مى تواند از اين خط باريك به سوى بهشت موعود حركت نمايد. بديهى است كه در يك چنين خطى كه بشريت اجبار دارد از آن حركت كند، هيچ سيله ى امنيتى مانند خدا و اراده ى خدا منشاء اثر نيست. زيرا هر قدرتى و هر انسانى در مقابله با يك چنين خط باريك و عبور از آن واديهاى هولناك، ضعيف و ناتوان است. فقط خداوند بر اين كار قادر است كه وسيله ى امنيت بشر باشد و او را از اين خط به ساحل نجات برساند، و آن مقصد نهائى يك حالتى است به نام علم اليقين. كه در انسان به وجود مى آيد، يعنى صد در صد يقين به آينده ها و واقعيات پيدا مى كند و همين يقين، ايمان و توكل انسان را بيشتر تائيد و تقويت مى نمايد. افضل اليقين در بيان امام چهارم همان علم اليقين است، نه عين اليقين، گرچه مرحله عين اليقين از علم اليقين شديدتر و قويتر مى باشد زيرا عين اليقين، يعنى ديدن عين واقعيتها، چنانكه هست. و پيدايش اين حالت توقف دارد بر اينكه آن واقعيتها همين الان خلق شده و موجود باشد. و موجوديت آن واقعيتها با غايب بودن آنها منافات دارد، زيرا بسيارى از واقعيتها در آينده، زمان مقدر شده و آنچه در آينده زمان مقدر شده است، الان خلق نشده است تا انسان آن را ببيند و
با ديدن آن به مقام عين اليقين برسد. زندگى آخرت ما و آنچه در آن زندگى به نام بهشت و جهنم مقدر شده است، عوالمى و شهرهائى در آينده زمان است نه اينكه چيزى موجود در كره ى زمين و يا عوالم ديگر باشد. انسانها با حركت از كانال زمان مى توانند به آن آينده ها برسند، فقط در علم خدا مقدر است و آنچه در علم خدا مقدر شده است از نظر حتميت و قطعيت چنان است كه گوئى موجود است و خلق شده است. عوالمى كه در آينده زمان خلق مى شود، مانند زمان آينده است. مثلا فردا يا پس فردا و سال ديگر و ده سال ديگر و زمانهاى آينده. الان در علم خدا موجود است ولى هنوز خداوند آن را خلق نكرده است. آيا مى توانيد بگوئيد كه من به موجوديت سال گذشته بيشتر يقين دارم تا به موجوديت سال آينده. در قضاوت علم و دانش سال گذشته بيشتر يقين دارم تا به موجوديت سال آينده. در قضاوت علم و دانش سال گذشته و آينده، به يك ميزان حتميت و قطعيت دارد، با اينكه سال آينده هنوز خلق نشده و فقط در علم خدا مقدر شده است. حوادث مربوط به زمانهاى آينده، مانند همين (زمانهاى آينده) قطعيت دارد. بچه هائى كه ده سال ديگر متولد مى شوند و انسانهائى كه ده سال ديگر مى ميرند و يا كشته مى شوند، به همان ميان حتمى و يقينى مى باشند، كه بچه هائى كه متولد شده اند و يا انسانهائى كه از دار دنيا رفته اند. همانطور كه وقوع قيامت يك حادثه اى در آينده زمان است، متعلقات قيامت هم كه بهشت و جهنم است در آينده زمان خواهد بود. بنابراين، پيدايش عين اليقين در ارتباط با آينده ممكن نيست. از اين جهت كه آينده خلق نشده تا جلو چشم انسان نمايش پيدا كند،وليكن پيدايش حالت علم اليقينى ممكن است. يعنى انسان مومن و دانشمند به مقامى از علم و دانش مى رسد كه ديد علمى او با ديد عينى او مساوى مى شود و بين رويت علمى با رويت عينى او به ميزان يك مليونيم ثانيه از نظر زمان، و يا ميليمتر از نظر مكان هم اشتباه ندارد. در اينجا علم اليقين، مساوى با عين اليقين است كه انسانهاى متمركز در حالت علم اليقينى صد در صد وادار به اعمال صالح و كارهاى مفيد و شايسته مى شوند و به سوى آينده ها حركت مى كنند. پس در اينجا افضل اليقين، در لسان امام (ع) همان علم اليقين است كه از نظر مطابقت با واقعيت مساوى با عين اليقين مى باشد.
امام عليه السلام اين حالت را پيش از برخورد به ساير مسائل اخلاقى از خداوند
متعال درخواست مى كند زيرا ايمان و يقين كه در اين مرحله از آن بافضل اليقين و اكمل الايمان، تفسير شده، دو عامل صد در صد سازنده و واداركننده ى انسان به ساير مسائل اخلاقى مى شود كه در اين دعاى شريف مطرح شده است. در واقع آن حضرت اصول و پايه هاى اخلاق را در ابتداى دعا و ترتيب فروع آن را در انتها ذكر مى كنند تا ضمن طرح مسائل اخلاقى، انسان سالك الى الله را به اصول و مراتب نيت و بهترين نيتها و فروع مسائل آگاه كند.
مراتب نيت و بهترين نيتها
در جمله ى سوم از اين دعاها امام عليه السلام از خداوند متعال احسن نيت مى طلبد و عرض مى كند: و انته بنيتى الى احسن النيات. يعنى نيت مرا در بهترين آن قرار بده به كيفيتى كه در عالم نيتى بهتر از آن نباشد. نيت از كلمه: نواه به معناى هسته و حبه اى است كه مى رويد و به درخت بزرگى تبديل مى شود. هسته ى خرما يا زردآلو و ميوه هاى ديگر را نواه مى نامند زيرا در اين هسته ى خرما تمامى تجهيزات مربوط به آينده درخت نهفته شده است، يعنى هسته ى خرما در طبيعت خود و در نهاد خود مى داند كه در مسير رشد و تكامل بايستى به كجا برود و به كجا برسد. چه نوع شكل و برگ و بارى از خود به وجود آورد و خرماهاى آن چه رنگ و چه خاصيتى داشته باشند، به طورى كه هرگز تخم زراعت و يا هسته ى درخت در حركت به سوى آنچه در نهاد وجود دارد اشتباه نمى كند و مستقيما به سوى آينده حركت مى كند و توليدمثل مى نمايد، دانه و ميوه خود را در اختيار بندگان خدا مى گذارد. از اينرو در لسان حكمت و فلسفه ى حركت از قوه بفعل مطرح شده است. حكماء مى گويند نطفه ى انسان، بالقوه انسان است كه در آينده بايستى به فعليت برسد و به صورت يك انسان ظاهر گردد و يا هسته ى درخت خرما و درختهاى ديگر بالقوه همان درختها هستند كه در مسير حركت و تكامل خود را به آن مى رسانند. هسته ى درخت را به دليل آنچه در نهاد خود ذخيره دارد و خود را به آن مى رساند و بروز مى دهد نواه مى نامند. انسان هم در آفرينش هسته ى مركزى يك انسان كامل است. يعنى آنچه در آينده بايستى داشته باشد و چنانكه در آينده بايستى بشود،
الان در نهاد خود و در خلقت خود به تمامى آنها مجهز است. كودكى كه امروز متولد شده با آن انسان دانشمند و يا پيغمبر بزرگوارى كه در انتهاى تكامل قرار گرفته است، در خلقت و تجهيزات وجودى فرقى ندارد، و هر انسانى در خلقت خود به تمامى وسائل و ابزارى و مجهز است كه انسان ديگر مى باشد. در اين رابطه خداوند به طور كلى و در معرفى همه ى انسانها مى فرمايد: لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم. يعنى انسانها را در بهترين آفرينش و كاملترين هندسه ى وجودى قرار داده ايم و او را به تمامى اسباب و ابزار و نيروهاى ظاهرى و باطنى كه لازم دارد مجهز كرده ايم. پس انسان هم در خلقت خود مانند ساير حبوبات و دانه ها و هسته ها مى باشد كه بالقوه در خود نهفته دارد، آنچه را كه در آينده به ظهور و فعليت مى رساند.
مسئله اى كه در اينجا مطرح شده و بين انسان و پديده هاى ديگر طبيعت بر اساس آن تفاوت به وجود مى آيد، كيفيت حركت در خط تكامل به سوى آينده ها مى باشد كه مى شود گفت در اين رابطه ساير پديده هاى طبيعت نسبت به انسان شانس بهتر و عاليترى دارند و آن اين است كه هسته ى درختها و بذر زراعتها در خط سير خود تسليم خدا هستند، از خود آزادى، و اراده ندارند. انتخاب راه و اختيار مقصد به خود آنها واگذار نشده، بلكه آنها به جز تسليم چيزى نمى دانند و نمى فهمند. زمام امر خود را در كف با كفايت خداوند متعال گذاشته اند و خود را به او سپرده اند. وليكن انسان صاحب اختيار و آزادى در انتخاب و حركت شده است، همين اراده و آزادى باعث مى شود كه انسانها آن چنانكه بايستى تسليم خدا باشند، نشده اند. شخصا براى خود تصميم مى گيرند و در كار خود مداخله مى كنند و گاهى در جهت خلاف تقدير و رضاى خدا حركت مى كنند. اين حركت آزادانه و مختارانه گرچه از جهتى به نفع انسان بوده كه اختيار و آزادى خود نعمت بزرگى از نعمتهاى خداوند متعال مى باشد وليكن از جهات بسيارى باعث عقب افتادگى و عقب ماندگى از كاروان آفرينش شده و او را متوقف ساخته يا به قهقراء كشيده است. عده اى خيلى عادى رشد كرده اند و تمامى آنچه بالقوه داشته اند به نحو احسن و اكمل به فعليت رسانده و در اعلاء عليين قرار گرفته اند و عده اى در اين خط متوقف شده مانند انسانهاى عصر حجر در سادگى و بى شعورى زندگى مى كنند. و
عده اى به قهقراء برگشته، در جهت عكس مقصود حركت نموده و خود را از جهان حيوانات عقب تر برده و در زندگى پست ترى از زندگى حيوانات و درندگان جنگل قرار گرفته اند. تمامى اين عقب ماندگيها و يا جلوافتادگيها مربوط به حسن انتخاب و يا سوء انتخاب است كه امام چهارم در اين جمله ى زيبا، بشريت را به اسرار انتخاب احسن آگاه مى كنند و مى فرمايند: و انته بنيتى الى احسن النيات. نيت انسان، بروز دادن تمامى تجهيزات وجودى در خط مستقيم به سوى فعليت نهائى و به انتهاى تكامل است كه بروز دادن اين تجهيزات و قرار گرفتن آنها در خط مستقيم و حركت از اين خط از موى باريكتر به مقصد نهائى كارى است بس مشكل و بلكه در يك رابطه ى ممتنع. در واقع از مسائل سهل و ممتنع است يعنى اگر انسان حسن انتخاب و اختيار داشته باشد و درست خود را در جهتى قرار دهد كه با مقصد رابطه ى مستقيم دارد، سهل و آسان و بدون زحمت در مقصد نهائى قرار مى گيرد و به همه چيز مى رسد. وليكن اگر گرفتار سوءانتخاب و اختيار گردد و نتواند خود را آنچنانكه شايسته است در ارتباط مستقيم با مقصد قرار دهد. حركت و وصول به مقصد ممتنع است. در هر قدمى كه بردارد گرفتار هزاران سقوط مى گردد و هر جا كه فكر كند اوج گرفته است، هبوط مى كند و در چاهاى ويل و حضيض ذلت قرار مى گيرد. به همين مناسبت امام در اين جمله ى زيباى خود انسان را متوجه ى به حسن انتخاب و اختيار مى كند.
در اينجا لازم است كه حسن انتخاب و يا سوءانتخاب را به آيه عرض امانت مربوط بدانيم كه چگونه انسان در انتخاب راه و روش به اشتباه رفته است و به جاى حركت به اعلى عليين، به اسفل سافلين كشيده شده است. پيش از ورود به تفسير آيه عرض امانت، مقدمه بحثى در تكميل نيت و حسن نيت و يا سوءنيت لازم است. در اخبار و احاديث به نيت و تصميم ابتدائى انسانها خيلى اهميت داده شده است. به طورى كه تمامى ارزشهاى مادى و معنوى و يا دريافتهاى مادى و معنوى و به تعبير فلسفه و حكمت، شدنهاى مادى و معنوى انسان را در گرو نيت دانسته اند و چنين گفته اند كه انسان همان نيت است و همه چيز انسان فقط نيت است و آخرين محصول وجودى انسان رسيدن به نيت است. در بعضى احاديث فرموده اند:
لكل امرء مانوى. يعنى براى هر انسانى همان است كه نيت كرده و براى رسيدن به آن فعاليت نموده است. و باز در كلمات قصار مولا عليه السلام آمده است كه فرموده اند: قيمه المرء ما يحسنه. يعنى ارزش هر انسانى به همان چيزى است كه آن را دوست مى دارد و براى رسيدن به آن تلاش مى كند. و باز در حديث مشهور ديگر فرموده اند: انما الاعمال بالنيات. يعنى جان عمل و ارزش عمل در نيت عامل محصور است. يعنى ارزش هر عملى به نيت است كه اگر عملى مانند كوه باشد و نيت عامل به ارزش كاه باشد، آن كوه هم ارزش كاه را پيدا مى كند و به كاهى مى ارزد و اگر نيت عامل برابر كوهى باشد و صورت عمل به ميزان يك پر كاه، همان پر كاه به صورت كوه جلوه مى كند. آيه ى قرآن درباره ى نمايش اعمال كفار كه در حجم و صورت برابر كوه است وليكن در ارزش و كيفيت برابر كاه مى فرمايد: و قدمنا الى ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا. يعنى ما بر اعمال تمامى كفار مى تازيم و آنچه ساخته اند و عمل كرده اند و تمامى صنايع و آباديها را كه به وجود آورده اند را به صورت گرد و غبار در مى آوريم، چنانكه هيچ ارزشى نداشته و قابل استفاده نباشد. در بعضى روايات حسن نيت با تعبير حسن ظن ايراد شده و سوءنيت با سوءظن، و در اين احاديث اصرار كرده اند كه بايد هر چه بهتر و بيشتر به خدا خوش گمان و خوش عقيده باشيد و بدانيد كه رفتار خدا با شما بر طبق حسن ظن و يا سوءظن شما مى باشد. اگر به خدا بدگمان و بدعقيده باشيد، بديها به شما حمله ور مى شود به كيفيتى كه خوبيها هم براى شما بدجلوه مى كند. و اگر به خدا خوش گمان و خوش عقيده باشيد، همه چيز را به نفع خود و به خير خود مى بينيد و مقدرات شما همچنان مى شود كه مى بينيد و مى دانيد. فرموده اند: احسنوا ظنكم بالله ان الله عند حسن ظن عبده المومن. يعنى در ارتباط با خدا و مقدرات خود خوش عقيده و خوش گمان باشيد كه خداوند طبق نيت و عقيده ى بد يا خوب با شما رفتار مى كند و مقدرات شما را آنچنان تنظيم مى كند كه مى خواهيد و مى دانيد. پس خوب بخواهيد و خوب بدانيد. در مسئله حسن ظن، آنقدر تاكيد و سفارش شده است كه در اخبار قيامت و حساب و كتاب الهى گفته اند كه گاهى بنده اى در قيامت، مايوسانه و نااميد از اعمال بدى كه داشته، به سوى جهنم حركت مى كند. زيرا بر
طبق اعمالى كه از او سر زده، خود را محكوم كرده است. در همين خط حركت به سوى عذاب، برمى گردد و نگاهى به سوى خدا و اولياء خدا مى كند. خداوند دستور مى دهد كه او را بياورند و به او مى گويد چرا به طرف ما نگاه كردى. عرض مى كند پروردگارا اينچنين به گمانم نمى رسيد. عقيده داشتم كه از گناهان من مى گذرى و مرا مشمول عفو خود مى گردانى. خداوند مى فرمايد: اگر هنگام ورود به قيامت چنين اميد و عقيده اى داشتى هرگز تو را به ميزان و حساب منتقل نمى كردم، بلكه به دليل همان اميد، تو را به بهشت مى بردم، ولى تو الان كه محكوم به جهنم شده اى چنين عقيده اى اظهار مى دارى و چنين وانمود مى كنى كه در دنيا چنين عقيده و اميدى داشته اى. در عين حال فرمانى صادر مى شود كه اجيزوا كذبه و ادخلوه الجنه. يعنى اين مرد را هم با همين عقيده ى دروغ قبولش كنيد و او را به بهشت ببريد. اين حديث انتهاى ارزش نيت را كه همان حسن ظن است نشان مى دهد. يعنى در آن حالات ياس و نوميدى هم اگر كوچكترين بارقه ى اميدى پيدا شود و انسان به خداى خود اميدوار گردد، همان اميد مختصر هم در نزد خدا ارزش دارد و منشاء نجات مى شود. نيت آنقدر مهم است كه اگر كسى با نيت بد نمازى را درست بخوان و يا روزه و حجى را خيلى زيبا و صحيح انجام دهد، آن عبادتها باطل است، به دليل اينكه نيت او خراب بوده و قصد قربت نداشته است. و باز اگر نيت انسان درست باشد وليكن صورت عمل او خراب، نماز غلطى خوانده باشد با نيت خوب و يا حج غلطى با نيت درست، مانند اكثريت انسانهاى ساده و كم عقل كه نيتشان خيلى پاك است و صورت اعمالشان خيلى خراب. آن اعمال بدون صورت به دليل نيت خوب مورد قبول واقع مى شود، اعاده يا قضاى آن واجب نيست. در صورتى كه اعاده يا قضاى اعمال اول واجب است. بنابراين، نيت خيلى اهميت دارد و نيت جان عمل و ارزش عمل است. اگر كسى با نيت بد به شما نيكى كند، آن احسان و نيكى دلنشين شما نمى شود و آن را نمى پذيريد و از باب عناد و دشمنى مى دانيد. و اگر كسى با نيت خوب سخن بدى و يا عمل مضرى نسبت به شما انجام دهد، همان عمل مضر و سخنان جاهلانه و يا احمقانه جلب محبت مى كند و آن انسان را به دليل نيت دوست مى دارند و به او پاداش مى دهيد در هر صورت نيت در اعمال و احكام مانند همان نيت در طبيعت و خلقت مورد
اهميت است.
گفته شد كه نيت از كلمه نواه به معناى هسته ى درخت و يا حبوباتى است كه قابل كشت است و بر آن بذر يا نطفه اى و جنينى اطلاق مى شود كه مجهز است به تمام وسائل و تجهيزاتى كه بايستى در انتهاى تكامل خود باشد. به طورى كه اگر در هسته ى مركزى وجود يك نطفه و يا يك درخت، يك ذره اتمى كم و زياد و يا برخلاف هندسه ى خلقت باشد، همان نقص بى نهايت جزئى و كوچك در آينده ى زندگى انسان بروز مى كند و انسان به رشد طبيعى خود نمى رسد. پس نقش نيت در تكوين و طبيعت خيلى مهم است. يعنى لازم است خداوند انسان را در همان نطفه و جنين به تمامى وسائلى كه منشاء كمال او مى شود مجهز كند. تا اينكه پس از رشد و تكامل و بعد از شدن و فعليت يافتن يك انسان بى عيب و نقص باشد. اين نقش نيت است در خلقت كه مى توانيم از آن به نواه و يا نيت تكوينى تعبير كنيم. يعنى انسان در هسته ى مركزى و در بذر و نهال انسان بودن، مجهز به تمام وسائلى باشد كه او را به شدن كامل مى رساند. همينطور كه نيت در مرحله ى تكوين و در نواه و هسته ى مركزى اين همه اهميت دارد. در رشد تربيتى و تكاملى انسان هم به همين اندازه اهميت دارد، كه گفته اند هر چه نيت پاكتر باشد، عمل خالصتر است و هر چه عم خالصتر باشد نتيجه ى آن زيادتر است به كيفيتى كه در مسائل دينى و تربيتى انسان گفته اند كه اگر كسى جهانى را آباد كند و تمامى بشريت را به آسايش برساند وليكن قصد قربت نداشته باشد و در اين خدمت هدف الهى و خدائى نداشته باشد، و از آن طرف انسان ديگرى كارى بسيار جزئى انجام دهد كه در احاديث گفته اند براى خدا مسجدى بنا كند كه به وسعت لانه ى يك گنجشك و يا كبوتر باشد عمل انسان دوم به دليل نيت پاك مورد قبول است و به ثمر مى رسد وليكن عمل انسان اول به دليل نيت خراب مورد قبول واقع نمى شود و روز قيامت محكوم به جهنم است زيرا از يك چنان اعمال بزرگى كه انجام داده و خدمات مهمى كه كرده است نتيجه ى ايمانى و تربيتى براى خود او و مردم پيدا نشده است و بلكه به عكس مقصود، همان خدمات برجسته سد بزرگى بين خدا و انسانيت شده است. با اين مقدمه مى توانيم بگوئيم كه تمامى خاصيتها و ارزشها فقط در گرو نيت است. دلى كه صاحب نيت پاك باشد جنان مى نامند. يعنى آن دل بهشت
شده است. صورت عمل دنباله ى نيت، به اين منظور در دستور قرار گرفته كه انسانهاى بد و خوب در هندسه ى زندگى از يكديگر جدا و ممتاز شوند و بر اساس همان امتياز و جدائى، خداوند به عدالت حكومت كند. اگر يك چنين امتياز و جدائى و تميز بين بد و خوب مطلوب نبود، خداوند به همان نيت پاك انسانهاى پاك اكتفا مى كرد و پاكان را در يك زندگى بهشتى قرار مى داد.
تشخيص نيت در ارتباط شخص به شخص است نه در ارتباط شخص به شيى ء و يا شيئى به شخص. مطلب مهمى كه در نيت مطرح مى شود اين است كه هميشه انسان با نيت خود اشخاص را در نظر مى گيرد نه اشياء را. مثلا كسى كه درختكارى و نهالكارى يا كشاورزى مى كند و تصميم دارد كه از اين راه به ثروت و قدرت برسد اين تصميم غير از نيت است و نيت شناخته نمى شود، هر انسانى يا حيوانى در زندگى خود فعاليت مى كند كه به هدفهاى حيات و زندگى خود برسد و حيات خود را چند روزى ادامه بدهد. بر اساس اين تصميمات كه بين انسان و حيوان مشترك است انسانها صاحب نيت شناخته نمى شوند و نمى شود گفت آن آقا كه تصميم داشته از راه كشاورزى به ثروت برسد نيتش خوب بوده و آن ديگرى كه تصميم داشته از راه تجارت به ثروت برسد نيتش بد بوده، زيرا در اين تصميمات در هدف عامل خدمت به شخص مطرح نبوده بلكه در نظر او شيئى مطرح بوده و به آن هم كه محصول باشد رسيده است. اما همان انسان كشاورز كه تصميم دارد از راه كشاورزى به بندگان خدا خدمت كند و يا آن ديگرى از خط تجارت به بندگان خدا خيانت كند، از اين تصميمات تعبير به نيت مى شود. زيرا آن كشاورز و تاجر در كسب و كار خود انسانها را در نظر گرفته اند كه ب آنها خدمت يا خيانت كنند. به طور كلى نيت عبارت است از آن اراده و تصميم كه انسان با كار و عملى كه انجام مى دهد مى خواهد به سعادت يا شقاوت خود و خانواده ى خود و يا انسانهاى ديگر كمك كند، پس اگر كسى در بيابان درختى بكارد كه انسان عابر در سايه ى آن بنشيند، به او مى گوئيم صاحب نيت بوده و نيتش خوب بوده. وليكن اگر درختى بكارد كه فقط در آنجا درختى باشد، نه به اين منظور كه انسانى از آن بهره مند شود، چنين كسى را نمى گويند كه صاحب نيت بوده است. نيت آن قصد و تصميمى است كه صاحب عمل
خدا يا انسان را در نظر بگيرد كه به خدا و يا انسان خدمت يا خيانت كند. به همين دليل نيتها به بد و خوب تقسيم شده است كه مى گوئيم فلانى صاحب نيت خوب و فلانى صاحب نيت بد است. يعنى او تصميم داشته به انسانها خدمت كند و اين ديگرى به انسانها خيانت. بديها و خوبيها به دليل وجود انسان و يا خداى انسان مطرح شده اند. اگر انسان يا خداى انسان نبود، بد و خوب هم در عالم نبود. مثلا اگر شما در بيابان خانه اى بسازيد و بدانيد كه هرگز انسانى نيست كه در آن خانه بنشيند، شما را بر اين خانه سازى ملامت مى كنند و آن را عمل خوبى نمى دانند هر چند كه شما آبادى به وجود آورده ايد. زيرا آبادى وقتى خوب است كه براى انسانها قابل استفاده باشد. و يا اگر خانه اى در خيابان خراب كنيد كه هرگز براى انسانى قابل استفاده نبوده، شما را بر آن خراب كردن ملامت نمى كنند، زيرا عمل شما مضر به حال انسانى نبوده است. پس ملاك ظهور بديها و خوبيها انسانها بوده و هستند. اگر انسان وجود نداشته باشد، فرهنگ بد و خوب هم از بين مى رود. در همين رابطه، نيت بد و خوب وارد دنياى علم و حكمت شده است. نيت بد يعنى كسانى كه مى خواهد با عمل خود به خود يا انسانهاى ديگر خيانت كند، و نيت خوب يعنى انسانى كه مى خواهد با عمل و اخلاق خود به خود و يا انسانهاى ديگر خدمت كند. به اين دليل مى گوئيم كه همه جا كلمه نيت در ارتباط با انسانها معنى و مفهوم پيدا مى كند و اگر كسى در كار و كوشش خود نفع و ضرر انسانى را در نظر نگيرد نمى شود گفت كه او صاحب نيت بوده است چه برسد به اينكه بگوئيم نيت او بد و يا خوب بوده است.
در اين رابطه بازده نيت انسان رضا و غضب خدا و يا انسانهاى نوع او مى باشد. يعنى محصول نيت انسان اين است كه انسانها از اين انسان صاحب نيت راضى و خشنوداند و يا ناراضى و بر او غضبناك اند. حسن نيت و سوءنيت از همين جا شروع مى شود. حسن نيت يعنى كسى كه با عمل و نيت خود رضايت انسانها را جلب مى كند و سوءنيت به عكس اين.
براى اينكه بازده ى نيت و فوائد وجودى آن را كم باشد و يا زياد در نظر بگيريم و طورى تنظيم كنيم كه ثمره ى درخت نيت بى نهايت زياد باشد و يا طورى تنظيم شود كه
ثمرات آن كم و ناقص باشد، در اينجا گفته اند بهترين و عاليترين نيتها آن نيت است كه انسان صاحب نيت طالب رضاى او باشد. يعنى از كار و عمل خود هدفى به جز رضاى خدا نداشته باشد. زيرا در صورتى كه رضايت خدا جلب شود، رضايت تمامى انسانها و تمامى كائنات جلب مى شود هر چند كه مدت آن طولانى باشد و در صورتى كه رضايت خدا جلب نشود قهرا رضايت انسانها هم حاصل نمى شود، و اگر هم انسانها از عمل و نيت كسى راضى باشند كه خدا از او راضى نيست، باز هم اين رضايت خيلى ناقص و در يك مدت كوتاهى قابل دوام است و بعد از طول مدت كه حقيقت كشف مى شود، آن انسان مورد پسند و محبوب مردم، مبغوض آنها خواهد شد. پس در اينجا مى توانيم بگوئيم بهترين نيتها همين است كه انسان در اراده و عمل خود فقط خدا را در نظر بگيرد و به جز جلب رضايت خدا هدف ديگرى نداشته باشد. و در اينجا شرايط عمل و كيفيت آن مطرح مى شود كه چه عملى صد در صد مطلوب خدا مى شود كه ثمره ى آن زياد و يا بى نهايت باشد و چه عملى مبغوض خدا مى شود كه ثمره ى آن خيلى كم و بدون دوام است لازم است كه در اطراف كيفيت عمل و شرايطى كه آن را مطلوب خدا قرار مى دهد بحث خود را ادامه دهيم. واقعيت اين است كه انسان با نيتهاى خوب و بد دايره قدرت و مالكيت خود را وسعت مى دهد و يا خود را در تنگناى محروميت قرار مى دهد. زيرا چنانكه گفته شد، با نيت، رضا و غضب، انسانها، و به دنباله ى آن رضا و غضب خدا مطرح مى شود و با همين رضا و غضب، انسان كسب قدرت مى كند و يا به ضعف و ناتوانى كشيده مى شود زيرا رمز قدرت و ضعف، خدا و انسانها هستند. اگر تعداد ياران و دوستان شما زياد باشند كه شما مطلوب آنها هستيد و از شما دفاع مى كنند، از اين راه شما صاحب قدرت مى باشيد و اگر تعداد دوستان شما كم و يا به صفر برسد، و از آن طرف دشمنان شما زياد باشند گرفتار ضعف و ناتوانى و نابودى مى شويد. در صورتى كه رضايت خدا و رضايت انسانها جلب شود، خدا و انسانها به دنبال آن جلب رضايت به شما گرويده اند و شما مطلوب و محبوب آنها واقع شده ايد. قهرا در حفظ و حمايت شما، مى كوشند و از اين راه از طريق جلب رضايت شخص، شيئى هم در اختيار شما قرار مى گيرد. اگر انسانى به
شما جلب و جذب شد مال و ثروت آن انسان و قدرت او در اختيار شما مى باشد و همچنين اگر رضايت خدا به طرف شما جلب شود، ثروت و قدرت خدا هم در اختيار شما قرار مى گيرد. پس فقط شما از طريق حسن نيت و در نظر گرفتن رضايت خدا و رضايت بندگان خدا در قدرت و مالكيت وسعت پيدا مى كنيد و اين قدرت و مالكيت تا بى نهايت قابل گسترش مى باشد زيرا قدرت خدا و قدرت بندگان خدا بى نهايت است و اين دو قدرت بى نهايت از طريق جلب رضايت در اختيار شما قرار مى گيرد. همه نتايج بد و خوب و يا ملاك اساسى بديها و خوبيها همين حسن نيت و يا سوءنيت است. بقيه ى شرايط در تنظيم عمل بد و يا عمل خوب به وجود مى آيد. اولين چيزى كه بر هر انسانى لازم است اين است كه حسن نيت داشته باشد و در اراده و تصميمات خود همه جا به فكر اين باشد كه نافع به حال انسانها بوده نه اينكه مضر به حال آنها باشد. به همين دليل بزرگان دين ارزش انسان را فقط و فقط در گرو نيت دانسته اند و فرموده اند: انما الاعمال بالنيات. يعنى فقط نيتها به اعمال ارزش مى دهند. و در حديث ديگر فرموده اند: لكل امرء ما نوى. يعنى محصول كار و كوشش هر انسان و نتيجه ى زندگى او همان است كه نيت كرده و در تصميم و نيت خود بديها و خوبيهائى را خواسته است. نيت آنقدر موثر است كه ارزش يك قدم و يك عمل كوچك را مثلا انفاق يك ريال و يك سلام را تا بى نهايت بالا مى برد و ارزش مليونها تومان انفاق و يا خدمات اجتماعى با سوءنيت بى نهايت پايين مى رود كه آن انسان با انفاق يك ريال در اعلى عليين و آن ديگرى در اسفل السافلين قرار مى گيرد كه او صاحب نيت پاك و آن ديگرى نيت ناپاك بوده است. براى اينكه انسان بتواند از اعمال خود بهترين و عاليترين نتيجه را به دست آورد، اولياء خدا و متخصصين فن در اينجا خلوص و اخلاص را در خط اطاعت مطرح كرده اند و دستور داده اند كه اولا هر قدمى كه انسان برمى دارد و با هر قلمى كه خطى و كتابتى به وجود مى آورد مواظب باشد كه آن قدم و قلم طبق هندسه ى الهى و دستور او باشد، خودرائى و خود مختار بدون استاد وارد كارها نشود. در داستان ابليس و آدم شهرت يافته است كه ابليس به خداوند متعال عرضه داشت كه خدايا مرا از سجده ى آدم
معاف كن، تا آنچنان تو را عبادت كنم كه جن و انس عبادت نكرده باشند. خداوند در جواب ابليس فرمودند كه: ان عبادتى من حيث اريد لا من حيث تريد. يعنى اطاعت و عبادت من بايستى چنان باشد كه خود خواسته و اراده كرده ام، نه آنچناكه مخلوق من مى خواهد و اراده مى كند. اطاعت من در اين است كه تو آدم را سجده كنى تا در مسير همين سجده به كمال برسى نه آنكه در حال تكبر و معصيت به سجده ى من مشغول باشى. پس اولين چيزى كه بر مومن متكامل واجب و لازم است كشف هندسه ى عمل مى باشد كه اين اعمال طبق دستور الهى بوده، از نوع چيزهائى باشد كه خدا آن را خواسته و اراده كرده است. مثلا انسان مى خواهد مال خود را انفاق كند و يا خدمات اجتماعى ديگرى داشته باشد. بايستى كيفيت انفاق و خدمت، و افرادى كه به آنها خدمت مى كند از مسير اراده خدا بداند و كشف كند كه خداوند به انفاق و خدمت به آن كيفيت دستور داده است نه به شكل دل بخواهى. كشف هندسه عمل از دو راه ممكن است. يا اينكه انسان از طريق ارتباط مستقيم با خدا به صورت وجى و الهام و يا پيام غيبى يقين پيدا كند كه چنين دستورى از خدا به او رسيده است مانند ابراهيم كه در منى مى خواهد به پيشگاه الهى بهترين چيزهاى خود را هديه كند. شايد خود او مى فهمد كه بهترين هديه ها تقديم يگانه پسر او مى باشد وليكن اين فهم كافى نيست بلكه لازم است از جانب خدا فرمان و دستورى برسد كه فرزند خود را تقديم كند. پس از دستور، عمل قربانى او طبق اراده ى خدا قرار مى گيرد. و يا اينكه بين انسان و خدا پيغمبر بزرگوارى واسطه باشد تا انسان به وسيله ى آن پيغمبر و يا وليى از اولياء خدا حكم و فرمان خدا را در كيفيت و هندسه ى عمل كشف كند تا از اين راه حتما بداند كه آنچه مى گويد و مى كند به فرمان خداوند متعال است. دومين چيزى كه بر انسان صاحب عمل و نيت لازم است خلوص در عمل مى باشد. يعنى انسان مومن در برابر كار خيرى كه مطابق دستور خدا انجام مى دهد بايستى هدفى به جز رضاى خدا نداشته باشد حتى به طمع بهشت و يا نجات از جهنم جايز نيست به كارى مشغول شود فقط اطاعت خدا، خواه پاداش عمل او را بدهد و يا ندهد. چنان باشد كه اگر نتيجه ى مادى و انسانى عمل او به صفر برسد و يا چنان باشد كه تمامى مردم را بر
او بشوراند و غضبناك كند، از عمل خود نادم و پشيمان نشود، زيرا او كارى را مطابق دستور خدا انجام داده است. و يا بازده عمل چنان باشد كه تمامى انسانها در خط اطاعت او قرار گرفته و براى او منشاء پيدايش قدرت و سلطنت عظيمى باشند، باز هم نشاط و خوشحالى از اين نتيجه بزرگ براى او دست ندهد زيرا او فقط طالب رضاى خدا بوده است خواه رضاى خدا، به صورت اول باشد يا به صورت دوم. با اين دو شرط چنانكه امام چهارم عليه السلام در اين جمله از دعاى مكارم الاخلاق فرموده اند: انسانى صاحب بهترين و عاليترين نيتها مى شود كه نتايج عمل او در كسب قدرت و رسيدن به رحمت و نعمت خداوند متعال تا بى نهايت بالا مى رود. پس بهترين نيات و انتهاى آن فقط و فقط خلوص در عمل و جلب رضايت خداوند متعال است. كيفيت بروز نتيجه اعمال به اين صورت وقتى ممكن است كه انسان در خط مستقيم به سوى خدا و به اراده و با تحريك او و با بردن او به سوى مقصد انجام وظيفه كند. خداوند از انسان فقط يك چيز مى خواهد كه همين يك چيز، حق خدا و حق انسان را زنده مى كند و آن يك چيز دانستن آنچه خدا براى انسان، و به وسيله انسان انجام مى دهد كه خداوند انسان را فقط براى دانستن و كسب معرفت خلق كرده است. تربيت خدا مانند آفرينش او مى باشد. ما انسانها از نطفه خلق شده ايم تا به اين صورت رسيده ايم كه حقيقتا اشرف و اكمل مخلوقات مى باشيم. بايستى در نظر بگيريم كه ما در آفرينش خود تا وصول به اين مرحله چقدر با خدا همكارى داشته و يا در خلقت خود مداخله كرده ايم. آيا مى توانيم بگوئيم كه فلان سلول حياتى و يا تار موئى كه در بدن ما خلق شده به اراده ى ما يا با شركت ما با خدا بوده است؟ البته نه. خداوند در آفرينش ما و هر چيزى، به كمك ما نياز ندارد چه برسد به اينكه ما خود آفريننده موئى و يا سلول حياتى در بدن خود باشيم. پس خلقت ما و خلقت عالم مستقيما به اراده ى خدا انجام مى گيرد، بدون مداخله و همكارى مخلوقى از مخلوقات خدا. همينطور كه در خلقت خود نمى توانيم مداخله داشته باشيم و صدى صد اين خلقت به اراده و قدرت خدا و در حال غفلت ما انجام مى گيرد، در تربيت خود هم به اين كيفيت نمى توانيم مداخله داشته باشيم زيرا تربيت، سازندگى و تكامل روح است، چنانكه خلقت تكامل و سازندگى بدن مى باشد. تكامل و سازندگى روح بى نهايت لطيفتر و دقيقتر
از تكامل و سازندگى بدن مى باشد. يك انسان بيابانى و روستائى صفر معلومات و معارف، چه كند كه در حدود فكرى و علمى و ايمانى و انسانى مانند على بن ابيطالب عليه السلام قرار گيرد. چنان بداند كه او دانسته و چنان بتواند كه او توانسته است؟ البته بى نهايت مشكل و با اراده ى انسان ممتنع است. خدا بايستى انسان را بسازد و در خطوط علمى و فكرى چنان او را بالا ببرد و بپروراند كه در مقام علمى و ايمانى آن حضرت قرار گيرد. تكامل روح و روحانيت از نوع خلقت است و خلقت فقط به دست خداوند متعال است. در اينجا سئوالى مطرح مى شود كه پس ما انسانها چيستيم، چى هستيم و خدا از ما چه مى خواهد و اين همه دعوت و تكاليف و امر و نهى به چه منظورى ابلاغ شده است؟ اگر ما در خلقت و تربيت خود هيچ نقشى نداريم، چرا به ما دستور داده اند كه در خط دين حركت كنيم؟ چنان بدانيم كه دستور داده اند و يا عمل كنيم كه گفته اند؟ اين دستورات و اوامر و نواهى و تكاليف الهى برهان اين حقيقت است كه ما انسانها هم در خلقت و يا تربيت خود نقشى داريم و بعضى از كارها به ما واگذار شده است. جواب اين است كه دين گرچه در ابتدا يك سلسله، دستورات و مقررات و اوامر و نواهى مى باشد كه از ما انسانها كار و كوشش و حركت خواسته اند، وليكن در واقع و در محتوى و انتها يك تفويض و توكل بيشتر نيست. يعنى از ما خواسته اند كه زمام حركت و تكامل خود را به خدا واگذار كنيم. او ما را حركت بدهد و ببرد و به مقصد برساند و او را دليل و كفيل، در تكامل و تربيت خود قرار دهيم كه فرموده اند: افوض امرى الى الله ان الله بصير بالعباد. خداوند از انسان خواسته است كه اسباب و ابزار حركت به اراده ى خدا باشد. مانند طياره در اختيار خلبان، نه اينكه خودراى و خود مختار. در خط ترسيمى، طبق نقشه الهى حركت كند حركت به صورت اسباب و ابزار با حركت به راى و اختيار فرق دارد. آيا آن صراط مستقيم كه از موى باريكتر و از شمشير برنده تر است، بين من و خداى من، و بهشت و آخرت من كشيده شده است و بنده ى خدا را از جهنم عبور مى دهد. آيا چنان خطى است كه من خود به اراده خود بتوانم در آن خط حركت كنم؟ گرچه صراط مستقيم به اراده ى خدا ساخته شده،
وليكن چنان دقيق و باريك كه از موى باريكتر و از شمشير برنده تر است. يعنى اگر بتوانم تعادل خود را حفظ كنم، شقه مى شوم و اگر نه، به طرف راست و چپ سقوط مى كنيم و در هر دو صورت هلاكت و سقوط در جهنم، حتميت دارد. پس من انسان مكلف، با چنين خطى كه جلوى من كشيده شده است چه كنم؟ اگر نروم در حد صفر و در ابتداى حركت به سوى كمال مى مانم. يك موجود ناقص هستم و اگر بروم سقوط من و هلاكت من حتمى است. پس خدا از من چه مى خواهد و چگونه به من دستور حركت مى دهد؟ آيا اين تكليف ما لايطاق نيست؟ با اينكه خدا مى فرمايد: لا يكلف الله نفسا الا و سعها. پس حل اين مسئله با كلمه ى تفويض درست مى شود. من نمى توانم بروم اما خدا مى تواند مرا ببرد و از افراط و تفريط و يا سقوط و هلاكت نجات بدهد، خود را به خدا بسپارم و از او بخواهم كه مرا از اين صراط مستقيم به مقصد تكامل و بهشت عبور دهد. رمز تفويض و توكل همين است و مى داند كه تفويض و توكل، يگانه چيزى است كه خدا از انسان مى خواهد. پس بهتر اين است كه كار خود را به خدا واگذار كنيم. و باز در اينجا اين مسئله مطرح مى شود كه آيا خداوند از خلقت ما انسانها هدفى دارد و از ما چيزى مى خواهد يا نه؟ خيلى روشن است كه يك فاعل داناى حكيم نمى تواند بدون هدف باشد، زيرا حركت بدون هدف را سفاهت مى خوانند و حركت توام با هدف و در ارتباط با مقصد را حكيمانه مى دانند. يك نفر در بيابان، بدون مقصد حركت مى كند و ديگرى در راه راست به سوى مقصد، حركت اول را سفاهت مى گويند و حركت دوم را حكمت. مسلما آفرينش، به همراه انسان، همچون كاروان در حركت است. تمامى موجودات و مخلوقات حركت مى كنند كه خود را به جائى برسانند. عامل محرك و راننده ماشين اين كاروان خداوند متعال است كه روى حكمت و حركات حكيمانه ممكن نيست بدون هدف و مقصد باشد. هدف خداوند از حركت دادن اين كاروان، پيدايش علم و معرفت براى انسان است و به دنبال علم و معرفت، بهره گيرى و بهره بردارى از آنچه براى بشر آفريده شده است. مسلما پيدايش علم و معرفت متوقف بر آزادى انسان در حسن انتخاب و يا سوءانتخاب مى باشد زيرا انسان همان چيزهائى را مى فهمد كه آزادانه
خواسته و انتخاب كرده است. آنچه در وجود انسان، ناخودآگاه خلق مى شود، انسان نمى تواند از آنها خبر داشته باشد و بداند كه او را چگونه ساخته اند. به همين دليل، ما انسانها بر كيفيت ساخت خود و اسرار خلقت خود آگاهى نداريم، زيرا خداوند، ما را در حال غفلت ما ساخته است. اگر علوم و دانشگاهها هم به اين كيفيت و در حال غفلت ما در وجود ما خلق شود، مبدء پيدايش علم و معرفت در وجود ما نمى شود. پس بايستى خداوند ابتدا در ما آزادى به وجود آورد و در اين آزادى نعمتهاى خود را از ماديات و معنويات به ما عرضه كند، و در اينجا حسن انتخاب و يا سوءانتخاب را به ما واگذار نمايد كه ما آنچه را به آزادى خود انتخاب كنيم، معرفت به آن پيدا مى كنيم. خداوند در خلقت ما و در طبيعت همين كار را كرده است، يعنى ما را به نيروئى مجهز كرده است كه مى توانيم آزادانه انتخاب كنيم و در اين آزادى و آگاهى نعمتهاى مادى و معنوى خود را به ما عرضه نموده است تا به دنبال عرضه، در ما تقاضا به وجود آيد و بر اساس همين تقاضا آنچه خواسته ايم بما بدهد، يا ما را به آنچه خواسته ايم برساند، كه در اين دو صورت پس از رسيدن به مقصد، آن علم و معرفتى كه خدا براى ما از خلقت ما و تربيت ما در نظر گرفته است، حاصل مى شود و در اين مرحله وضع تكاليف و دستورات، همه و همه به منظور حسن انتخاب و يا سوءانتخاب ما به وجود آمده. خداوند دورنمائى از تمامى نعمتها، آنچه در دنيا و آخرت آفريده است در اختيار ما قرار مى دهد و همچنين دور نمائى از تمامى عذابها و بلاها در دنيا و آخرت. سپس در اين نمايش خط حركت به سوى نعمتها و يا عذابها را جلو چشم ما ترسيم كرده است. واجبات و مستحبات و آنچه براى ما حلال شده و امر به آن داده اند، خط حركت به سوى نعمتها و لذتهاى مادى و معنوى بوده، و از آن طرف محرمات و مكروهات و آنچه نهى خدا به آن تعلق گرفته است، خط حركت به سوى عذابها و بلاها. و در اين ميان خداوند ضمن اعطاى آزادى و آگاهى، حسن انتخاب به سوى بهشت، و يا سوءانتخاب به سوى جهنم را به ما واگذار كرده است كه اگر ما راه به سوى نعمتها را انتخاب كرديم و به آن جهت حركت كرديم، به نعمتهاى خدا مى رسيم و خدا ما را در اين خط، كمك مى كند، و اگر به سوءاختيار خود، در راه به سوى عذابها و بلاها جهت
گرفتيم و حركت كرديم، ما را به خود واگذار مى كند. ارتباط نيت به آيه ى امانت فرمايش امام چهارم در اين جملات، مربوط به كفيت (كيفيت) حسن انتخاب و بهتر حركت كردن تا زودتر به مقصد رسيدن است كه از خدا خواهش مى كند وضعيت نيت و هدف مرا در بهترين نيتها و هدفها قرار بده و بهترين كيفيت عمل را به من بياموز. در اين ميان امام چهارم (ع) فقط خود را در خط حركت، آماده مى كند و كيفيت انتخاب و حركت را به خدا واگذار مى كند. تكاليف الهى از واجبات، و مستحبات، همه و همه براى پيدايش حالت آمادگى ما در خط حركت و واگذارى كيفيت عمل و حركت به خداوند متعال است كه در همين رابطه آيه آخر سوره ى احزاب، مربوط به عرض امانت، مطرح مى شود كه خداوند مى فرمايد: انا عرضنا الامانه على السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه كان ظلو ما جهولا. گفته شد كه دستورات و تكاليف الهى صرفا به اين است كه انسانها را سر راه خط تكامل، براى حركت از صراط مستقيم آماده كند وليكن اصل تكامل يافتن و حركت كردن، به اراده ى خدا انجام مى گيرد، زيرا حركت به اين كيفيت، از دست انسان ساخته نيست تا مكلف به انجام آن شود. ما مى خواهيم در خطى حركت كنيم كه بعد از وصول به مقصد، يك انسان مومن و يا يك انسان بهشتى و خليفه الله شده باشيم، و اين خليفه الله شدن و يا بهشتى بودن، از نوع كمالات عقل و ايمان و روحى است كه به وجود ما تعلق مى گيرد، يعنى در نهاد ما و در وجود ما شهرى به نام عقل و ايمان خلق شده و در آن شهر، نيروهائى به نام روح القدس و فيض اقدس الهى آماده شده است. در آن شهر چشمه هائى به نام آب حيات، در جوشش و جريان است. ما بايستى در وجود خود حركت كنيم تا در وجود خود به يك چنين چشمه هائى برسيم و از آب حيات آن استفاده كنيم. از همان خطى كه كودك يك ساله و دو ساله به دانش و بينش يك انسان چهل ساله و پنجاه ساله مى رسد، ما نيز به آن چشمه ى آب حيات يا كوه قاف مى رسيم.
آيا براى ما انسانها ميسر و مقدور است كه در وجود خود، آن چشمه ها و فيوضات الهى را از دور ببينيم و به سوى آن حركت كنيم و برسيم، همين خط است كه در قرآن، به نام صراط مستقيم شناخته شده و در اخبار و روايات و احاديث گفته اند كه اين خط، از موى باريكتر و از شمشير برنده تر است، يعنى خطى است كه رويت آن براى سالك راه، ممتنع بوده و حركت در آن خط مجهول، ممتنع و مشكلتر است. پس تكليف ما انسانهاى مكلف چيست و خدا از ما چه مى خواهد؟ اگر از اين خط، به سوى مقصد حركت نكنيم در بيابان جهل و برهوت سرگردانى، سرگردان شده ايم و جز فقر و محروميت، چيزى نخواهيم داشت و اگر مامور به حركت هستيم، حركت از يكچنين خط باريك، به سوى آن مقصد مجهول، براى ما محال، و ممتنع است. پس تكليف ما انسانها چيست؟ اگر از ما رفع تكليف شده، پس چرا اين همه كتابها و دعوتها و دعوتنامه ها به سوى ما فرستاده اند و ما را به اين راه دعوت كرده اند و پيشوايانى به ما معرفى نموده كه رهبر و راهنماى ما باشند؟ از ما خواسته اند كه خود را از اين برهوت جهل و سرگردانى نجات دهيم و به سوى آن مقصد مجهول از آن خط باريكتر و مجهولتر حركت كنيم و از طرفى حركت براى ما محال و ممتنع است، پس چطور مى توانيم بگوييم كه خداوند يك عمل محال و ممتنع را از ما انسانها خواسته و مطالبه ى كرده است؟ همين جا است كه براى كشف واقعيت و حقيقت، همين آيه ى عرض امانت، تكليف ما را روشن مى كند و درست اين حقيقت را در اختيار ما مى گذارد كه آنچه را خداوند از ما خواسته است، آماده شدن براى حركت و تسليم شدن به عوامل محرك و راهبر است، نه اينكه اصل حركت به سوى مقصد، به اراده ى ما باشد و ما مامور شده باشيم كه خود را از آن خط باريك به مقصد ايمان و تقوى و مدينه ى فاضله برسانيم. مشاهده مى كنيم خداوند متعال در دين خود، همان چيزهائى را از ما مى خواهد و همان حالاتى را از ما مى طلبد كه بيشتر از نوع تسليم و تفويض است كه ما اراده ى خود را در اراده ى خدا مستهلك نموده و خود را به عوامل محرك الهى بسپاريم. خداوند در اين آيه ى شريفه خبر مى دهد كه امانت خود را به آسمانها و زمينها و كوهها عرضه داشته است، آسمان و زمين و كوهها با آن استحكام و قدرتى كه دارند از قبول امانت امتناع ورزيده و بر
خود ترسيده اند كه خود را به مهلكه ى حمل امانت بياندازند، و خداوند همين امانت را به انسان عرضه داشته است و از او خواسته است كه امانت الهى را قبول كند و انسان خيلى جرى و جسور، امانت الهى را قبول كرده و مدعى حمل آن شده است و خداوند در اينجا اين انسان جرى و جسور و مدعى حمل امانت را بسيار ظالم و بسيار جاهل مى داند و مى فرمايد كه: انه كان ظلوما جهولا. ظاهرا اينطور كشف مى شود كه لازم بوده است خداوند، نشان و مدال افتخار به انسان بدهد از اينكه بارى را و وزنه اى را برداشته كه آسمان و زمين و كوهها از حمل آن عاجز شده و بر خود ترسيده اند زيرا در ميدان زورآزمائى، انسانها خود را از كوهها و آسمانها نيرومندتر و زورمندتر شناخته اند وليكن خداوند متعال به جاى نشان و مدال، با كلمات ظلوم و جهول، انسان مدعى حمل امانت را مخذول و منكوب كرده است. آيا اين توبيخات به منظور اين بوده است كه انسان نتوانسته حمل امانت كند يا به منظور اينكه ندانسته است چگونه امانت الهى را به دوش خود حمل كند؟ قبلا اين حقيقت معلوم باشد كه اين امانت، تفسير به امامت شده است. امامت، به معناى حركت در خط تكامل به سوى مقاصد عاليه تا كنار شهر بهشت و چشمه ى آب حيات است. تمامى موجودات عالم، از زمين و آسمان و كوه و صحرا و دريا در يك چنين خط دقيق و باريكى حركت مى كنند، دانه ى گندم و بوته ى گياه مامور مى شوند كه خود را به كمال برسانند، زمين و سيارات ديگر ماموريت دارند در يك چنان خطوط دقيق و باريكى حركت كنند، تا از حركات منظم خود براى انسانها زندگى بسازند وليكن تمامى موجودات، خودرايى و خودمختارى را رها كرده در خط تسليم و تفويض به اراده ى خدا حركت مى كنند. يعنى خداوند آنها را مى برد و به مقصد مى رساند، نه اينكه آنها خود بروند و خود را به مقصد برسانند. وليكن در اين ميان فقط انسانها در مسير رشد شجره ى وجود خود با ساير موجودات تفاوت دارند و وضع فوق العاده اى اتخاذ نموده اند كه مطلوب و محبوب خداوند متعال نيست. و آن وضع فوق العاده، عبارتست از خودرايى و خودمختارى و خودمحورى انسانها، كه انسانها براى موفقيت يافتن و به ثمر رسانيدن زندگى مادى و معنوى خود، خودراى حركت مى كنند.
چنان مى روند و مى آيند و تصميم مى گيرند، كه گويى خود رهبر خود و خود پيشواى خود و امام خود هستند. مسئله خودرايى و خودمحورى در زندگى انسانها خيلى واضح و روشن است. انسان از همان دوران كودكى و طفوليت در ارتباط با پدر و مادر خود، و زمانهاى بعد در ارتباط با اساتيد و آموزگاران و در ارتباط با خدا و پيامبران، همه جا راى و فكر خود را بر خود حاكميت مى دهد و دوست دارد كه به اراده و آزادى خود حركت كند تا جائى كه حاضر به فراگيرى علم و دانش از پدر و مادر و يا اساتيد خود نيست. شما مى توانيد در اينجا كودك خود را در ارتباط با اراده ى خويش آزمايش كنيد، كه آيا كودك در حركاتى كه دارد راى و فكر كودكانه ى خود را بيشتر قبول دارد و بر اساس آن حركت مى كند، و يا علم و راهنمائى پدر و مادر و ساير اساتيد را. همه جا مى بينيد كه كودكان، فكر خود را بيشتر منشاء سعادت و موفقيت مى دانند تا فكر پدر و مادر را، و غالبا بين آنها و پدر و مادر اختلاف به وجود مى آيد، كه پدر و مادر از آنها چيزى مى خواهند و آنها براى خود چيزى ديگر، گرچه در اينجا آنچه كودك را خوشبخت مى كند دستور پدر و مادر مى باشد وليكن كودك از يك چنين حقيقتى آگاهى ندارد، بلكه راى و فكر خود را بيشتر مايه ى سعادت خود مى داند و اين حالت، در تمام مراحل تكاملى و حركات به سوى زندگى بهتر و بهتر محفوظ است. و مخصوصا در ارتباط با اراده ى خدا و اطاعت او، ما در زندگى آن طور فعاليت مى كنيم كه خودمان مى دانيم، نه آنطور كه خدا براى ما نقشه كشيده و از ما خواسته است تا جائى كه حركات دينى ما هم به آن شكلى انجام مى گيرد كه خودمان مى دانيم، نه به آن كيفيتى كه خدا مى خواهد. مثلا نماز و روزه، از مسائل دينى ما است كه خدا به ما دستور داده است، آيا ما همين نماز و روزه را به آن كيفيتى كه خدا مى خواهد و مى داند انجام مى دهيم، يا به آن كيفيتى كه خودمان مى دانيم و دانسته ايم؟ بديهى است كه علم و دانش ما، پيش از اراده ى خدا بر ما حاكميت دارد، علم و دانش ما است كه ما را مى برد و مى آورد و در راههاى زندگى حركت مى دهد، نه علم و دانش و اراده ى خدا، و همين خودرايى و خودمختارى ما را، حمل امانت مى گويند. امانت، در اينجا به معناى امامت و حركت كردن در خطى كه ما
چنان باشيم كه خدا مى خواهد زيرا امانت او هستيم كه بايستى مطابق ميل و اراده ى او باشيم نه چنان باشيم و چنان حركت كنيم كه خود مى خواهيم. من در آن كيفيتى كه خودم مى خواهم چنان باشم، پسند خدا نيستم، پس امانت خدا نخواهم بود و در آن كيفيتى كه خدا مى خواهد چنان باشم، پسند خدا هستم و امانت او خواهم بود. مولا اميرالمومنين عليه السلام در يكى از جملات دعائى خود مى فرمايد: اللهم انت كما احب فاجعلنى كما تحب. يعنى پروردگارا تو چنان خدائى هستى كه من مى پسندم و دوست دارم، پس مرا چنان بساز كه تو مى پسندى و دوست دارى. مشاهده مى كنيم كه شدن خود را و ساخت وجود خود را به كيفيتى كه پسند خدا باشد به خدا واگذار مى كند، زيرا عقيده دارد كه خودش نمى تواند چنان بشود، و خود را چنان بسازد كه پسند خدا است، وليكن خدا مى تواند او را چنان بسازد كه محبوب خودش باشد. حركت انسان، در تمام مراحل تكاملى به همين كيفيت است كه من مى خواهم چنان بشوم و چنان خود را بسازم كه بى عيب و نقص باشم و محبوب خدا و پسند خدا واقع شوم. اين شدن و چنين ساخته شدن به اراده ى من بيشتر و بهتر ممكن است، يا به اراده ى خداى من. بديهى است كه به اراده ى خداى من، بهتر و بيشتر ممكن است تا به اراده ى من، پس وظيفه من در برابر اراده و دعوت خدا چيست؟ خدا از زبان دين خود و از زبان پيغمبران به من مى گويد كه اى انسان، چنان باش و چنان حركت كن و چنان خود را بساز كه مورد پسند من باشى و من تو را قبول كنم و عيب و نقصى در تو نبينم. پس من ماموريت دارم كه خود را چنان بسازم و بيارايم كه محبوب خدا باشم و هر عيب و نقصى از وجود من رفع شود و كمالى كه مطلوب خدا است حاصل گردد. اگر به راى و اراده ى خود حركت كردم كه همه جا سقوط، به دنباله ى سقوط است بد فكر كرده ام و بد دانسته ام و بد حركت كرده ام كه خودخواه و خودمحور شده ام و مدعى شده ام كه آن چنانكه خدا مى خواهد و مى تواند مرا بسازد. من خودم مى خواهم و مى توانم كه خودم را بسازم. همين است ادعاى حمل بار امانت كه آسمان و زمين و كوهها از آن ترسيده اند و خود را به خدا سپرده اند. وليكن من انسان، از آن نترسيده ام و مدعى حمل بار امانت شده ام و گفته ام كه اى خدا تو به جاى خود و سر جاى خود باش، به من كارى
نداشته باش، مانع و مزاحم من نباش، من مى توانم چنان بيايم كه تو مى خواهى و چنان خود را بسازم و زندگى كنم كه پسند تو باشد، با اينكه در هر قدمى با هزاران هزار مسئله مجهول غير قابل حل روبرو مى شوم و در هر قدمى هزاران مرتبه سقوط مى كنم. در اينجا و در اين ادعا است كه خداوند انسان را به اين سوء انتخاب ملامت مى كند و مى فرمايد: انه كان ظلوما جهولا. يعنى بسيار ظالم و بسيار جاهل است كه اراده و راى سازنده ى خدا را كنار مى زند و اراده و راى خود را بر خود حاكميت مى دهد و حقيقتا چنان است كه خدا فرموده است. براى تفهيم همين حقيقت كه رمز موفقيت من در تفويض و تسليم امر به خداى من مى باشد، نه حركت در مسير هوى و هوس خود و يا علم و فكر حاكم بر خود، اين همه دعاها و جملات دعائى مطرح شده است كه در تمامى اين جملات مشاهده مى كنيم كه گرچه خواهش و تقاضا به اراده ى ما انجام مى گيرد و اين مائيم كه بايستى رمز موفقيت خود را از خدا بخواهيم، وليكن شدن و رسيدن به آن علم و قدرتى كه مرا در كار خود موفق مى كند، به اراده خدا انجام مى گيرد. اگر انسانها به اراده و فكر خود منشاء كارى بودند و مى توانستند خود را به مرز موفقيت برسانند، پس از تنظيم برنامه هاى راهنمائى، كارها به خود آنها واگذار مى شد. مثلا خداوند مى فرمود: اين خط حركت كردن و شدن و به مقصد رسيدن است، پس حركت كنيد و خود را به مقصد برسانيد. در اينجا لازم و يا شايد جايز نبود كه پس از تنظيم خط حركت و تكامل يافتن باز هم من از خدا خواهش و تقاضائى داشته باشم و از او كمك بگيرم، زيرا اينجا آنچه به دست خدا بوده، تنظيم برنامه هاى تكاملى و رسيدن به مقاصد علم و حكمت بوده كه خدا آن را انجام داده است و بعد از اين راهنمائيها اين من هستم، كه بايستى جهت حركت را انتخاب كنم و خود را به مقصد برسانم، در اين انتخاب، كارى به دست خدا نبوده و نمانده است كه باز من از او خواهش و تقاضائى داشته باشم و از او كمك بگيرم و او را به كار بكشم. در اينجا مسائلى مانند اينكه مى گويم خدايا با من چنين و چنان كن، مرا يارى كن و مرا كمك كن و به مقصد برسان، لغو و بى فايده بود زيرا آنچه وظيفه ى خدا بوده تنظيم برنامه هاى هدايت و راهنمائى بوده كه انجام گرفته است ، بقيه با من مسافر است كه از آن خط
حركت كنم و خود را به مقصد برسانم. پس لازم نبوده است كه بگويم خدايا با من چنين و چنان كن، با اينكه مشاهده مى كنيم جملات دعايى، همه جا و براى رسيدن به هر نعمتى از نعمتهاى خدا و به هر منصبى از مناصب، به اين شكل است كه باز آنچه وظيفه ى من است تسليم و تفويض مى باشد كه به دنباله ى خواهش و تقاضا باشد و بايستى از خدا بخواهيم كه او مرا به نعمتهائى كه معرفى نموده برساند و به مقام منصبهائى كه به من نشان داده نائل گرداند. در همين جملات دعاى مكارم الاخلاق مشاهده مى كنيم كه اولا هر خلقى از اين اخلاقها بر خلقت و آفرينش ما استوار مى شود، يعنى من بايستى چنان ساخته شوم كه در ارتباط با هر انسانى او را از اخلاق خود بهره مند كنم. اگر در چنين خلقى خلق نشوم، وصول فيض يك چنين اخلاق مخصوصى از من به بندگان خدا ممكن نيست. مثلا فرمان خدا درباره ى ثروت و دارائى من اين است كه اين ثروت، در اختيار بندگان خدا باشد و من با اين ثروت، سخى باشم و با سخاوت خود فيضى به بندگان خدا برسانم و اين سخاوت يا شجاعت يك روحيه اى توام با علم و معرفت است كه بايستى در وجود من خلق شود. يعنى چنان ساخته شوم و چنان روحيه اى پيدا كنم كه سخى و شجاع باشم و اين ساخته شدن به اراده ى خدا ممكن است، نه به اراده ى من و حركت من، و به هر دو كيفيت، هر خلقى از خلقهاى نيكو و حسن كه در اين دعا مطرح شده است ما را بر سر دو راهى قرار مى دهد كه من بروم يا خدا مرا ببرد. مشاهده مى كنيم كه امام چهارم عليه السلام تمامى اين خلقها را كه از نوع خلقت است از خدا مى خواهد و آن را به اراده ى خدا ممكن و ميسر مى داند و مى گويد كه اى خدا، تو ايمان مرا در بهترين و عاليترين ايمانها قرار بده و تو نيت و هدف مرا در عاليترين نيتها و هدفها، و تو اعمال مرا در بهترين شكل آن و عاليترين هندسه ى آن تنظيم كن تا پس از آنكه در چنان كيفيتى از ايمان و عمل و نيت قرار گرفتم چنان باشم كه پسند تو باشم و ديگر ضعف و گمشده اى در وجود خود احساس نكنم. با اين مقدمات، اصل خواهش و تقاضا به اراده ى ما واگذار شده تا بفهميم چه مى گوئيم و چه مى خواهيم، و اصل رفتن و شدن تا چنان باشيم كه پسند خدا مى باشد، به اراده ى خدا واگذار شده است. اگر در اين شرايط قرار گيريم، دورنمائى از مقصد و چنان شدنى كه مفيد و منتج باشد، به ما
نشان داده شده و در اطراف آن خواهش و تقاضا در ما به وجود آمده است. اين همان بار امانت است كه خدا به ما مى گويد بايستى چنان بروى و چنان باشى و بشوى كه من مى گويم. و ما از حمل چنين بارى مى ترسيم و كار خود را به خدا واگذار مى كنيم و مى گوئيم كه اى خدا تو ما را به بهترين مرتبه از حسن عمل و اخلاق برسان. در اين حالت چنانيم كه به زبان حال خود مى گوئيم: اللهم انى ابيت ان احمل امانتك التى ابت السموات و الارض ان يحملنها و اشفقن منها. يعنى پروردگارا، من امتناع دارم از حمل امانتى كه آسمانها و زمينها از حمل آن امتناع كرده و ترسيده اند، كه در اين صورت خودرايى و خودمحورى و تصميم گيريهاى ما در انجام كارها از بين مى رود و اراده ى خدا بر ما حاكم مى گردد و جمله ى ظلوما مجهولا، شامل حال ما نخواهد شد زيرا ما در شرايط تفويض كارها به خدا قرار گرفته ايم، نه در شرايط خودكارى و خودمحورى. نتيجه ى يك چنين تفويض و حسن انتخاب اين مى شود كه خداوند به اراده ى حكيمانه خود، ما را چنان مى برد و چنان مى سازد و آن چنان به حسن اخلاق مجهز مى كند كه بايستى چنان باشيم تا پسند خدا در وفور نيت و تصحيح يقين واقع شويم.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله و بلغ بایمانى اكمل الایمان و اجعل یقینى افضل الیقین و انته بنیتى الى احسن النیات و بعملى الى احسن الاعمال
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
