اللهم صل على محمد و اله، و متعنى بالاقتصاد، و اجعلنى من اهل السداد، و من ادله الرشاد، و من صالح العباد، و ارزقنى فوز المعاد، و سلامه المرصاد.
مطالبى پر محتوى در اقتصاد اسلامى
و باز در فراز ديگر مطالبى بسيار ارزنده و پر محتوى درباره اقتصاد اسلامى و موارد آن كه با صلوات شروع مى شوند، عرضه مى دارد: كه خداوندا بركات خود را شامل محمد و آل محمد بنما و مرا از اقتصاد بهره مند كن و مرا اهل سداد و امانت قرار بده، كسانى كه بندگان تو را ارشاد مى كنند و از بندگان شايسته اند. پروردگارا، مرا از سعادت قيامت بهره مند كن، آن چنانكه از كمين گاههاى نفس اماره به سلامتى بگذرم. در اين جملات هم امام چهارم (ع) بهترين اعمال و بهترين توفيقات را از خداوند متعال تقاضا مى كند. در اولين مرتبه، عرضه مى دارد كه مرا از اقتصاد بهره مند كن. از خداوند خواهش مى كند كه به او علم اقتصاد بياموزد تا با رعايت اين علم در دنيا و آخرت، به بهترين ثروتها و قدرتها برسد.
كلمه ى اقتصاد، از ماده ى قصد گرفته شده و از باب افتعال استعمال شده است كه به معناى قصدگيرى و يا جهت گيرى در تمامى حركات و سكنات مى باشد، گرچه كلمه ى اقتصاد را بيشتر در مسائل مالى و مادى به كار مى برند ولى اقتصاد، يكى از آن علوم و دانشهاى نافعى است كه هر كس آن علم را بيشتر داشته باشد و بهتر رعايت كند، ثروت و قدرت بيشترى به دست مى آورد و هر كس كمتر، ثروت كمترى پيدا مى كند. بيشتر اين كلمه را در مسائل مالى و مادى به كار مى برند كه هرگز مناسب با شان امام و راهنمائيهاى
دين مقدس اسلام نيست، وليكن نظر به ماده ى اين كلمه و استعمال آن در زبان قرآن و اولياء كامل خدا بايستى بگوئيم كه اقتصاد به معناى جمع آورى هر چه بهتر و بيشتر مال و ثروت نيست بلكه به معناى جهت گيرى و هدفگيرى در جمع مال و يا صرف آن مى باشد. زيرا قصد و مقصد، به معناى جهت و شهريست كه انسان مسافر، به سوى آن حركت كرده است. شهرى كه به سوى آن حركت مى كنيد و مى خواهيد خود را به آنجا برسانيد و يا هدفهاى ديگرى كه در زندگى خودتان داريد، اين هدفها و يا آن شهر را مقصد گويند كه در مفهوم اين كلمه، حركت و فعاليت هم خوابيده است. يعنى قصد و اقتصاد مناسب انسانهاى ساكن و متوقف و بر كنار از تلاش و كوشش نيست بلكه اين كلمه، مربوط به انسانهاى فعال و متحرك مى باشد. كسانى كه شبانه روز مى كوشند تا خود را به هدفها و مقاصدى كه دارند برساند.
مسلما انسان، يك موجود مسافر و مهاجر است. سفر و هجرت در خلقت ما و زندگى ما خوابيده است. انسانها، هرگز نمى توانند ساكن و متوقف باشند كه اين سكون و توقف، خلاف خلقت و فطرت آنها مى باشد. يعنى عوامل تحريك و تحرك در وجود انسان و محيط زندگى انسان خوابيده است كه او را وادار به كار و كوشش مى كند. تمامى انسانها، خواه در راه حق و يا در راه باطل، در حركتند و زندگى يك حركت بيشتر نيست. قهرا از اين حركت مبدء و منتها و راه عبور پيدا مى شود. مبدء حركت، يعنى آن ساعت و حالتى كه انسان در خود احساس نياز و كمبودى مى كند و براى رفع نياز، حركت خود را آغاز مى كند. راه عبور هم آن وسائلى و تجهيزاتى است كه انسان آنها را به دست مى آورد و در راه مقاصد خود خرج مى كند . مقصد هم هدف انسان است، انسانها در زندگى چه مى خواهند و مى خواهند خود را به كجا برسانند؟ آخرين هدف و مقصد كجاست؟! كه انسان در آنجا احساس مى كند به هر چه خواسته و يا مى خواهد، رسيده است و نياز و كمبودى ندارد؟ در اطراف اينكه مقصد انسان چيست و انسان در زندگى خود چه بخواهد و چه چيز را در نظر بگيرد، دين مقدس اسلام و ائمه ى اطهار، بهترين راهنمائيها را كرده اند كه بر اساس اين راهنمائى ها، مى شود گفت كه علوم
اسلامى در مسئله اقتصاد در حد اعجاز است و هرگز انسانها و دانشمندان عالم نمى توانند يك چنان برنامه هاى اقتصادى، تنظيم كنند كه در دين مقدس اسلام تنظيم شده است.
گفته شد كه مبدء حركت، آن دقيقه و ساعتى است كه انسان در وجود خود احساس نياز مى كند و فكر مى كند كه به كسى و يا چيزى محتاج است سپس حركت مى كند تا خود را به آنچه نيازمند است برساند. پس از آنكه خود را به آنچه محتاج است رسانيد، همانجا به مقصد رسيده است كه از آن ساعت به بعد، دوران بهره بردارى و لذت بردن از تمامى چيزهائى است كه به آن محتاج بوده و به دست آورده است. غناى كامل انسان، در زمانى پيدا مى شود كه ببيند و يا بداند آنچه مى خواهد و به آن نيازمند است در اختيار دارد و به محض اينكه آمادگى پيدا مى كند از كسى و يا چيزى بهره مند شود، وسائل بهره بردارى در اختيار او هست و ديگر احتياج به حركت و فعاليت ندارد. به همين مناسبت، خداوند در قرآن مى فرمايد: شغل اهل بهشت و كار آنها، بهره بردارى و لذت بردن است. ان اصحاب الجنه اليوم فى شغل فاكهون. هم و ازواجهم فى ظلال على الارائك متكئون. لهم فيها فاكهه و لهم ما يدعون. يعنى كار اهل بهشت خوشگذرانى و بهره بردارى است. آنها در سايه ى رحمت و حكومت خدا بر اريكه ى قدرت تكيه زده اند. هر چه بخواهند از ميوه ها و وسائل خوشگذرانى و يا خواهشهاى ديگر در اختيار آنها هست. بنابراين شغل اهل بهشت لذت بردن است نه كار كردن براى تهيه وسائلى كه از آن لذت ببرند.
زندگى دنيا طورى تنظيم شده است كه انسانها بايد به كار و فعاليت مشغول شوند و از راه كار كردن به نياز خود برسند و بعد از تهيه وسائل زندگى ساعتى هم از آنچه تهيه كرده اند بهره بردارى كنند. آن ساعت بهره بردارى مقصد است و ساعتهاى كار و كوشش براى رسيدن به بهره بردارى حركت است و چون زندگى بهشتى دوران رسيدن به نتائج كار و فعاليت است مقصد شناخته شده و انسانها در آن زندگى به جز لذت و بهره بردارى كارى ندارند.
بايستى نياز خود را حساب كنيم و راه رسيدن به آنچه نيازمنديم پيدا كنيم و در
آن راه حركت نمائيم تا به آنچه نيازمنديم برسيم. يك چنين حركت و فعاليت را براى رسيدن به آنچه نيازمنديم، به صورتى كه تمامى حركات و سكنات، كمك ما براى وصول به نيازها باشد، اقتصاد مى نامند. اگر انسان نياز خود را بررسى كند، خواهد ديد كه به آنچه هست نيازمند است. تمامى آنچه در عالم هست خواه، هستى خدا باشد و يا هستى خلق خدا، آنچه در وجود خود و يا در متن عالم، همه ى اينها چيزهائى است كه بشر به آن نياز دارد كه تا خود را به آن نرساند آرامش پيدا نمى كند و نمى تواند از حركت و فعاليت دست بردارد. ما به آنچه خير است و نافع است از اين جهت نيازمنديم كه آنها را به اختيار خود درآوريم تا به محض خواستن، بتوانيم از آن بهره بردارى كنيم، و آنچه شرور و آفات و خطرات است مهار كنيم، و بر آنها حاكميت پيدا كنيم. ما مى بينيم كه خدا در كره ى زمين گرگ و گوسفند و يا آهو و پلنگ آفريده است. گوسفندها و آهوها، خيرند و ما از آنها بهره بردارى مى كنيم، وليكن گرگ و پلنگ درنده اند كه ما از آنها متضرر مى شويم، چه كار كنيم از آن خطرات برهيم و به آن لذتها برسيم؟ راهش اين نيست كه خداوند زمين را پر از آهو و گوسفند كند و گرگ و پلنگ را نابود سازد بلكه راهش اين است كه به ما قدرت بدهد تا بتوانيم گرگ و پلنگ را مهار نموده و آنها را اسباب بازى خود قرار دهيم و بر اساس شهوت و اشتها از گوسفندها و آهوها بهره مند شويم. آنچه در عالم هست مثبت و منفى يا نافع و مضر و يا خير و شر و همه جا نقيضها و اضداد بيشتر نيست و همه ى اينها از اين جهت آفريده شده كه انسان نيازمند به آن مى باشد و مى تواند از آن بهره ببرد.
آنچه براى انسان لذتبخش و نافع است، به سه قسمت تقسيم مى شود كه تا به اين هر سه قسمت نرسيم آرامش پيدا نمى كنيم. در واقع به شهر لذت و نعمت نرسيده ايم و اين اقسام سه گانه ى نعمتها عبارتند از:
3- لذائذ مادى، از طريق حواس پنجگانه و اشباع حواس پنجگانه، از تمامى آنچه به آن نيازمند است و از آن بهره بردارى مى كند. چشم نيازمند به مناظر زيبا و زيباتر است. گوش، نيازمند به شنيدنى ها و آوازهاى روح افزا و نشاطبخش است.
همچنين ذائقه، نيازمند به شيرينى ها و مزه هاى بهتر و عاليتر، و شامه به همين كيفيت به عطرها و بوهاى خوش و خوشبوتر، و لامسه ى انسان، بالاتر از همه ى اينها از تماسها و برخوردها و احساسها بهره بردارى مى كند.
2- قسم دوم از نعمتها، روابط انسانى انسانها با يكديگر. انس و آشنائى، مهر و محبت تا بينهايت قابل گسترش است كه گاهى يك ملاقات و زيارت بين دو نفر انسان آن چنان لذتبخش است كه در عالم ماديات نمونه ندارد.
3- و نعمت سوم، علم و معرفت، در ارتباط با رضايت خداوند تبارك و تعالى و محبت و ملاقات با خدا، كه از آن تعبير به رضوان الله شده است. آن يك لذتى است فوق همه لذتها. يك لذت عمقى و قلبى، و پرمحتوا كه هر چه بيشتر كامل مى شود، آن دو نوع لذت و نعمت قبلى، كاملتر مى شود. يعنى هر چه انسان به خدا نزديكتر مى شود، مهر و محبت او به انسانها و محبت انسانها به او زيادتر مى گردد، و در همين دايره، لذائذ مادى گسترش پيدا مى كند. رسيدن به اين لذتها مقصد است. اقتصاد كه از كلمه ى قصد گرفته شده است و از باب افتعال آمده است به معناى جهت گيرى به همين مقصدها است. يعنى انسان سرمايه هاى ابتدائى خود را طورى به كار بياندازد و حركات و فعاليتهاى خود را طورى تنظيم كند كه برابر هر قدم و قلم و رقمى كه از سرمايه هاى او صرف مى شود، موجبات كسب ثروتهاى سه گانه ى بالا فراهم گردد، به طورى كه هر يك رقم از سرمايه ها مانند بذرى باشد كه چون به ثمر برسد، از يك طرف، ثروت و قدرت او رشد كند و همراه ثروت و قدرت، محبت و رضايت انسانها نسبت به او، و از او نسبت به انسانها زيادتر گردد و همراه همين ثروت و جلب رضايت، رضايت خدا و معرفت به او هم حاصل گردد، به طورى كه با بذل و سرمايه ى عمر و زندگى، بتواند آن ثروت بهشتى و آخرتى را كسب نمايد. اين است معناى فرمايش امام چهارم عليه السلام كه مى فرمايد: متعنى بالاقتصاد. يعنى از اقتصاد، مرا بهره مند كن. يعنى فكر و فعاليت مرا آن چنان تنظيم كن كه با اين سرمايه هاى موجود، خود را به مقاصدى بهتر و مطلوبتر برسانم و رقم بهره بردارى خود را در زمينه ى جلب خير و مهار كردن شر و آفات بيشتر گردانم.
هدفهاى لذتبخش زندگى بر اساس نعمتهاى سه گانه ى بالا، سه قسمت مى شود كه مى توانيم به نامهاى هدف اولى، وسطى، و اقصى، بشناسيم. البته به كيفيتى است كه هدف نزديكتر و كوچكتر در هدف وسطى و اقصى، مطرح مى شود به كيفيتى كه هدف اقصى را اگر از دست داديم هدف وسطى و اولى هم از دست مى رود. وليكن در اينجا مختصرى در اطراف توليد و مالكيت در دين مقدس اسلام، كه در واقع اقتصاد معروف و متداول بين جامعه مى باشد بحثى ايراد مى كنيم، تا اقتصاد اسلام هم در برابر ساير مبانى اقتصادى به نمايش گذاشته شود.
مسئله اول قابل طرح در اقتصاد، گسترش مال و ثروت است. مقتصدين عالم، سعى مى كنند كه هر چه بيشتر بر سرمايه هاى آنها اضافه شود و دايره ى مالكيت آنها گسترش پيدا كند. وسعت دايره ى مالكيت، متوقف بر مسئله سرمايه است تا هر كسى سرمايه هاى موجود خود را طورى تنظيم كند و به كار بياندازد كه بازده ى آن سرمايه ها بهتر و بيشتر باشد. بازده سرمايه هاى موجود، گاهى از مسير بهره كشى و استثمار است، به كيفيتى كه عوامل توليد و توليدات آنها را طورى تنظيم كنيم كه بازده ى كار و توليد آنها از مخارج مورد نياز آنها بيشتر باشد، كه مثلا هر عامل توليد، هزار تومان يا پانصد تومان توليد نمايد و يك دوم و يا يك سوم مبلغ مذكور را مخارج داشته باشد، كه از اين راه، بر سرمايه ى ثروتمند اضافه مى شود، و ممكن است عوامل توليد، در مضيقه ى زندگى قرار گيرد. و گاهى سرمايه هاى توليد ثروت را طورى تنظيم مى كنند كه عوامل توليد هر چه بهتر و بيشتر اشباع شوند و توليدات آنها زيادتر باشد تا اينكه ثروت از طريق توليد بيشتر، افزايش پيدا مى كند. و در اينجا بايستى بگوئيم كه از نظر دين مقدس اسلام، بهترين سرمايه ى مشروع و مال حلال، آن سرمايه است كه از طريق توليد بيشتر ضمن اشباع هر چه عاليتر عوامل توليد افزايش پيدا مى كند. مثلا در كشاورزى، تخمى كه در زمين مرغوب كاشته مى شود و بجا و به موقع آبيارى مى گردد، با نمونه ى همين تخم، كه در زمين نامرغوب كاشته شده و بجا و به موقع آبيارى نشده است فرق دارد، ممكن است مخارج اين دو نوع كشاورزى به يك ميزان باشد
وليكن، توليدات آن دو با يكديگر تفاوت داشته باشد و قسم اول از توليدات بيشتر (مثلا يك تومان، به دو تومان تا پنج تومان) به ثروت بيشتر برسد كه در اين صورت، سرمايه ى كشاورزى نوع اول افزايش پيدا مى كند و از نظر مخارج، برابر سرمايه دوم و يا كمتر از آن مى باشد. در اينجا دين مقدس اسلام بيشتر به زيادى توليد تكيه دارد و آن ثروتى را قبول دارد كه از راه توليد بيشتر اضافه شده و تراكم پيدا كرده است. كار و عوامل كارگر در حد متعارف و توليدات آنها هر چه بيشتر و بيشتر باشد.
يكى از مسائلى كه در اسلام مطرح شده و از همان آيات، ربا استفاده مى شود، ممنوعيت سود سرمايه منهاى توليد است. در اسلام، انسانها همه جا ماموريت پيدا مى كنند كه ثروت بيشتر آنها از طريق توليد بيشتر و كار بيشتر باشد و در اينجا مى گوئيم كار و توليد به سه قسمت تقسيم مى شود، كار بيشتر با توليد بيشتر و يا كار مساوى توليد و يا توليد كمتر از كار، دو قسم آخر، بيشتر منشاء خسارت و ضرر است. وليكن كار در حد صفر و تعلق گرفتن سود به سرمايه، كه انسان خود در خانه بنشيند و سرمايه ى او كار كند، اين سود سرمايه، در واقع نوعى ربا بوده و در دين مقدس اسلام ممنوع است، زيرا سرمايه خود به خود بدون كار و عوامل كارگرى توليد پيدا نمى كند، سرمايه و از آن جمله، ابزار كار تا قيامت اگر يكجا بماند و كسى آن را به كار نزند، ماند گنج مدفون است كه بر آن اضافه نمى شود و ممكن است ضايع گردد. در واقع توليدات، هر چه باشد كم يا زياد، محصول كار و عوامل كار است نه محصول سرمايه و ابزار كار. سرمايه داران و كسانى كه ابزار كار در اختيار آنها مى باشد، بايستى سرمايه و ابزار كار خود را كار بزنند تا ثروت توليد شود و از توليدات سرمايه، استفاده كنند. سود سرمايه، از نوع استثمار و بهره كشى از كار انسانها بوده كه حرمت ربا، به همين دليل پيدا شده است. رباخواران، همه جا از سود سرمايه استفاده مى كنند. ديگران سرمايه هاى آنها را كار مى زنند و در واقع سرمايه داران، از طريق استثمار و بهره كشى زندگى مى كنند. سرمايه ها و ابزار كار در كارگاههاى توليدى، بايستى
طورى تنظيم شود كه بهره سرمايه و ابزار به ميزان استهلاك آنها باشد. مثلا يك ماشين و يا يك خانه، كه به اجاره و يا كرايه مى دهند، كرايه و اجاره ى خانه و ماشين، بايستى به ميزان استهلاك ماشين و خانه و به ميزان مزد كار و عوامل توليد باشد. فرض كن ماشين را به صد هزار تومان خريدارى نموده ايم و آن را در اختيار كارگر مى گذاريم، كارگر ماشين را پس از شش ماه كه كار مى زند، قيمت ماشين، به نصف يا به دو سوم تنزل پيدا مى كند و بعد از يكسال كار كردن به صفر مى رسد، ميزان اجاره، از اين ماشين و يا ساير ابزار، بايستى به ميزان استهلاك قيمت ماشين و مخارج راننده و شاگرد و به ميزان مديريت مديرى باشد كه ماشين يا خانه را تهيه مى كند و آن را به كرايه يا اجاره مى دهد، به كيفيتى كه پس از مدتى كه خانه و يا ماشين در اجاره بوده و مستهلك شده است، قيمت يك ماشين نمونه ى ماشين اول، و يك خانه، نمونه ى خانه اى كه خراب شده در اختيار صاحب ماشين، و صاحب خانه قرار گيرد، به اضافه مزد كار و مديريت صاحب ماشين، تا با سرمايه اى كه از طريق اجاره و يا كرايه برگشته است، ماشين و خانه ى ديگرى تهيه كند و خود هم از اين مديريت به اندازه ى كفاف زندگى بهره برده باشد، كه در اينجا يقين پيدا كنيم كه صاحب سرمايه از كار و مديريت خود، بهره برده است، نه از سود سرمايه.
از آن طرف، كارها و عوامل كار بايستى طورى تنظيم گردد كه يك كارگر ساده، از كار ساده ى خود به اندازه ى كفاف زندگى خود و خانواه ى خود بهره ببرد و گران كردن كار از اين ميزان، مانند گران كردن اجناس است كه زيادى نرخ بدون دليل و صرفا به دليل كمى آن، كالا و نياز بيشتر جامعه مفهوم و معنائى ندارد. به طور كلى مالكيت در دين مقدس اسلام، به معناى مديريت هر چه بهتر و بيشتر است كه مالك مال و سرمايه، نظام اقتصادى خود را طورى تنظيم كند كه عوامل توليد را از توليد مال، به نحو احسن و اكمل يا لااقل به ميزان رفع نياز، اشباع نموده و آنها را به ميزان كفاف از توليدات اداره كند. رضايت آنها را جلب نموده و خود هم مانند آنها به ميزان كفاف از توليدات اداره شود، به كيفيتى كه بين مالك مال و عوامل توليد، تساوى كيفى
به وجود آيد، گرچه از نظر كمى متفاوت باشند. يعنى مالك مال و عوامل توليد در كيفيت زندگى و بهره بردارى از توليدات برابر هم باشند و تفاوت مالك مال با ديگران، همان باشد كه اختيار مال و ثروت و زمام مديريت و توليد به دست او باشد، با اين كيفيت كه مالكيت در لباس مديريت جلوه كند و ثروت از مسير توليد بيشتر، افزايش پيدا كند و نياز عوامل توليد از توليدات، مرتفع گردد. مالك مال از سه خاصيت بزرگ بهره مند مى شود كه اين سه خاصيت، منشاء سعادت او و سعادت جامعه در دنيا و آخرت خواهد بود. اول: پيدايش امنيت از طريق جلب رضايت كارگران و عوامل توليد كه با اين جلب رضايت، امنيت كامل براى مالك مال و عوامل توليد پيدا مى شود و امنيت نعمت بزرگى مى باشد. دوم: ثروت او از مسير توليد بيشتر و بهتر افزايش پيدا مى كند بدون اينكه در كارگران و عوامل توليد، ناراحتى و يا رقابت و يا حسادت ايجاد كند. سوم: با يك چنين سرمايه ها و با كيفيت مالكيت مال، به صورت مديريت هر چه بيشتر سرزمينها آباد مى گردد. روزى و ارزاق جامعه افزايش پيدا مى كند و دنباله ى اين افزايش، رقم رفاه و آسايش بالا مى رود.
سود سرمايه هم در تجارت، به همين كيفيت است كه تجار در حمل كالا، از شهرى به شهرى و يا مملكتى به مملكتى، مخارج و مزد كار و مديريت خود را در نظر مى گيرند و به همان ميزان، سود سرمايه را در تجارت و خريد و فروش بالا مى برند و سود بيشتر آنها از كار بيشتر و كالاى زيادتر باشد، نه اينكه جنس را گرانتر و گرانتر به فروش برسانند. ثروتمندان با اين كيفيت توليد و بهره بردارى و بهره رسانى، از محبوبيت كامل در جامعه و نزد خداوند متعال برخوردار مى شوند، كه در واقع مى شود گفت، از تجارت و به كار اندازى سرمايه ى خود توانسته اند سعادت دنيا و آخرت را حاصل نمايد.
و در جمله ى دوم، بعد از اقتصاد از خدا خواهش مى كند كه او را از اهل سداد قرار دهد. سداد كه از كلمه ى سد به وجود آمده است، به معنى قابل توضيح است. اول اينكه انسان، راههاى نفوذ باطل و سفاهت را در وجود خودش سد كند. آن چنانكه
هيچگاه تحت تاثير تعليمات و تبليغات باطل و سخنان خلاف حق قرار نگيرد و اجازه ندهد كه يك حادثه ى غير الهى و يا ضد خدائى در او اثر گذارد و او را از دين خدا، منحرف و منصرف نموده و يا كمى سست كند. يك چنين انسان نفوذناپذير را اهل سداد مى نامند. يعنى عقل و معرفت و ايمان و تقواى او سدى كامل در برابر نفوذ حوادث و يا تبليغات است و در راه خدا، مانند كوه راسخ است كه بادهاى تند او را حركت نمى دهد. و اما معناى دوم سداد اين است كه انسان با نفوذ و قدرت خود و يا علم و حكمت خود سد راه نفوذ و ورود باطل در جامعه باشد. آن چنان راه باطل و اهل باطل را سد كند، كه هيچكس نتواند در جامعه ى اسلامى مداخله نموده، راه نفوذى به دست آورد. البته سداد، به معناى اول، به واقعيت و حقيقت نزديكتر است، زيرا تا راه نفوذ شر و فساد را در وجود خود مسدود نكند، در جامعه هم نمى تواند مسدود كند.
در جمله ى سوم و چهارم، از خداوند خواهش مى كند كه او را از، ادله رشاد، و بندگان صالح قرار دهد. رشاد در اينجا، اسم مصدر و به معناى رشد است ادله هم جمع دليل. از خداوند تقاضا مى كند كه به وجود خود، و اعمال و اقوال خود از دلائل رشد جامعه باشد كه هر كس اعمال و اخلاق او را ببيند، به دين خدا هدايت شود كه به اين معنى، انسان مومن، آيتى از آيات خدا به حساب مى آيد. مشاهده مى كنيم كه خداوند انبياء و اولياء خود را به كلمه ى آيات معرفى مى كند. يعنى آنها با علم و عمل و اخلاق خود نشانگر وجود خدا و صفات شايسته ى او هستند و به همين دليل از بندگان صالح خدا شناخته مى شود، بنده ى صالح، به كسى مى گويند كه تمام اعمال و اقوال او به صلاح خود او و جامعه تمام شود. همه جا منشاء خير و سعادت براى خود و جامعه ى خود باشد.
و در جملات پنجم و ششم از اين فراز، از خداوند متعال خواهش مى كند كه فوز معادو سلامت مرصاد به او روزى نمايد. كلمه ى فوز و فائز و مفاز، كلماتى است كه دلالت بر وسعت ميدان حركت و زندگى مى كند، كه هر چه وسعت اين ميدان و آزادى انسان در حركت كردن در اين ميدان وسيع و بيشتر باشد، فوز او زيادتر است. فوز و فلاح، در واقع دو كلمه ى برابر يكديگر قرار مى گيرد. فائز به كسى
مى گويند كه به آنچه آرزو دارد و اميدوار است مى رسد و در برابر خواهشها و تقاضاهاى وجودى و فكرى و مزاجى خود، محروميتى پيدا نمى كند. هر آنچه مى خواهد در اختيار او هست. فلاح و مفلح، به معناى رهائى و آزادى كامل از حقوق و مسئوليت افراد بشر مى باشد. كسى كه در زندگى خود مسئول كسى نيست و هيچكس بر او حقى ندارد و نمى تواند از او طلب و تقاضائى داشته باشد، يك چنين انسانى را مفلح مى نامند، او از قيد حاكميت خدا و خلق خدا آزاد است، زيرا وظائف الهى خود را انجام داده و آن چنان به علم و دانش مجهز شده است كه هر آنچه را خداوند خوب مى داند كه بايستى به آن امر كند، اين انسان هم آن عمل را خوب مى داند، و پيش از امر خدا وظيفه ى خود را مى داند، و پيش از امر خدا وظيفه ى خود را مى شناسد و به آن عمل مى كند و آنچه را خدا بد مى داند او هم به علم و دانش خود بد مى داند و ترك مى كند. پس خداوند بر او حاكميت ندارد زيرا خدا به كسى حكم مى كند كه محكوم وظيفه، خود را در مثبت و منفى نشناسد و بدون حكم خدا ضرر و خطرى متوجه او شود. كسى كه وظيفه ى خود را آن چنانكه شايسته است مى داند، امر و نهى خدا نسبت به او مفهوم و معنائى ندارد. و
اما آزادى از حاكميت و مسئوليت مردم، به معناى اين است كه وظايف اخلاقى و قانونى خود را در جهت رعايت حقوق مردم انجام داده، كسى حقى بر او ندارد كه مطالبه كند و يا حق كسى را ضايع نگذاشته است كه مسئوليت الهى و يا وجدانى داشته باشد. و اما فوز و فائز، به معناى رسيدن به تمامى نعمتهاى مادى و معنوى خداوند متعال است كه هرگز در خود احساس محروميت نمى كند و يا براى رسيدن به مشتهيات خود، رنج و مشقتى ندارد. بيابانها را به اين دليل مفاوز مى گويند كه تمامى دروازه هاى حركت در آن به روى بيابانى باز است. به هر جا بخواهد مى رود، به خلاف شهرها كه همه جا در حركات و سكنات خود، با در و ديوار و موانع ديگر روبرو مى شود. در اين جمله از خداى خود تقاضا مى كند كه در محشر، از قيد تمامى حاكميتها و مسئوليتها آزاد باشد فضاى بهشت او آن چنان وسيع كه به هر جا بخواهد برود و مانعى سر راه او نباشد، چنانكه خدا مى فرمايد: و جنه عرضها السموات و الارض.
و اما سلامت مرصاد. مرساد، اسم آلت، به معناى كمينگاهى است كه در واقع ابزار كمين گيرى مى باشد. گرچه كمينگاه هم مكان است كه بايستى مرصد ناميده شود. وليكن كمينگاهى است كه وسيله است براى كمين گيرى و به دست آوردن صيد، مانند پلنگى كه سر راه آهو كمين بكند، به محض اينكه آهو از آنجا مى گذرد مى جهد و آن را صيد مى كند. پس اين كمينگاه، ابزار صيد به حساب مى آيد. لذا بر وزن مفعال كه اسم آلت است استعمال شده است. مرصاد در اينجا ممكن است كمينگاه شيطان باشد كه در كمين مى نشيند تا انسان را صيد كند و بعد از صيد او را به گمراهى بكشد. و بالاخره طعمه و لقمه ى خود سازد، كه در اينجا از خداوند تقاضا مى كند كه به او توفيق، عنايت كند تا از اين كمينگاه به سلامتى بگذرد و صيد شيطان و يا هواى نفس اماره نشود و ممكن است كمينگاه الهى باشد كه خداوند در قرآن مى فرمايد: ان ربك لبالمرصاد. پروردگار تو در كمينگاه است تا شياطين و كفار را صيد كند و به جهنم بياندازد. وليكن نظر به اينكه خداوند در كمين كفار و ظالمين است، براى دوستان و اولياء خود كمين نمى كند تا با كوچكترين بهانه اى آنها را به سقوط بكشاند،
بلكه بندگان خود را كمك مى كند تا آنها را از مهالك نجات دهد، پس منظور از مرصاد همان كمينگاه شيطان است كه سر راه بندگان خدا به انتظار مى نشيند تا آنها را به هلاكت بياندازد و كلمه ى سلامت هم قرينه ى همين معنا مى باشد. زيرا شيطان درنده اى خطرناك در كمين است كه بنده ى خدا را صيد كند و بنده ى خدا از خدا تقاضاى كمك مى كند.
فارسی
اللهم صل على محمد و اله، و متعنى بالاقتصاد، و اجعلنى من اهل السداد، و من ادله الرشاد، و من صالح العباد، و ارزقنى فوز المعاد، و سلامه المرصاد
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
