محدوده اطاعت از والدین

در آيات متعددى خداوند متعال ، اطاعت والدين و احسان به آنها را بعد از توحيد ذكر مى فرمايد؛ يعنى اين گونه به نظر مى رسد كه در پيشگاه الهى مهم تر از همه مسائل ، توجه به توحيد و يگانگى ذات اقدس پروردگار و بعد از آن ، حرمت گزاردن به والدين است ؛ اما همين والدين با اين همه ارج و قرب اگر بخواهند در حريم الهى وارد شده ، فرزند را به شرك سفارش كنند، يا او را به ترك واجبى يا ارتكاب حرامى وادار نمايند، اطاعت پذيرى مفهومى ندارد. بسيار جالب است كه اين دو آيه ، دنبال هم ذكر شده است ، و به توصيه اين دو آيه خوب عنايت شود:
و وصَّينا الانسان بوالديهِ حَمَلَتهُ اءُمُّه وَهنا على وَهن و فِصَاله فى عامَين اءَنِ اشكُرلى و لوالديكَ الىَّ المصير⁽³²⁸⁾.
((انسان را نسبت به پدر و مادرش توصيه مى كنيم ؛ مخصوصا مادر كه با سختى ، ضعف و مشكلات دوران باردارى را گذراند و دو سال فرزند را از شيره جانش سيراب كرد تا انسان شكر خدا و پدر و مادر را به جاى آورد)).
در مكتب اسلام ، اهتمام به احترام پدر و مادر در كنار هم سفارش شده است ب اما با اين همه ، بلافاصله بعد از آيه فوق ، قرآن مى فرمايد: همين پدر و مادرى كه منزلت دارند اگر بخواهند از مسير صحيح منحرف شوند و بر خلاف فطرت انسانى كه او را به خداجويى و يكتاپرستى دعوت مى كند، فرزند را به شرك و بت پرستى سوق دهند، اطاعت آنها واجب نخواهد بود. آيه شريفه مى فرمايد:
و اءِن جاهَدَاك على اءَن تُشرك بى ما ليس لكَ به علم فلا تُطِعهما و صاحِبهُما فى الدُّنيا مَعروفا⁽³²⁹⁾.
((هرگاه آن دو، تلاش كنند كه تو چيزى را همتاى من قرار دهى ، كه از آن آگاهى ندارى ، از ايشان اطاعت مكن ، ولى با آن دو، در دنيا به طرز شايسته اى رفتار كن )).
توجه به قسمت بعدى آيه مهم است كه مى فرمايد: با وجود اين كه نبايد از پدر و مادر اطاعت كنى ، اجازه ندارى در مصاحبت و سلوك با آنها، از مسير معروف و پسنديده خارج شوى . در حالى كه پدر و مادر مشركند و تو را نيز به شرك دعوت مى كنند و در اين دعوت ، اصرار و پافشارى مى نمايند، تو حقّ ندراى از برخورد پسنديده با آنها عدول كنى .
اگر انسان طورى عمل كند كه از مسير معروف خارج شود و رفتارش با پدر و مادر موردپسند انسان هاى عاقل و داراى عواطف انسانى نباشد، به وظيفه فرزندى خود عمل نكرده است .
رضايت و خشنودى والدين
از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمودند:
رِضَى الربِّ فى رِضَى الوالدين و سَخَطُ الرَّبِّ فى سَخَطِ الوالدين ⁽³³⁰⁾.
((رضايت خدا در سايه رضايت والدين و خشم خدا در سايه خشم والدين است )).
يعنى تو مجاز نيستى براى خدا شريك قرار بدهى و همچنين نبايد با رفتارت اسباب خشم و غضب ايشان را فراهم كنى .
در سخن ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمودند:
مَن اءَصبَحَ مَرضِيَّا لابوَيه ، اءَصبح له بابانِ مفتوحانِ الى الجَنَّةِ⁽³³¹⁾.
((اگر انسان شب را درحالى به صبح برساند كه پدر و مادرش از او راضى باشند، خداوند در همان صبحگاه دو در از درهاى بهشت را به روى او مى گشايد)).
در روايت ديگرى ذكر شده است كه رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فرموده اند:
انِّ العبد لَيُرفَعُ له درجة فى الجنِّةِ لا يعرفها من اءِعماله فيقول ربِّ انِّى لى هذه فيقول باستغفار والديك لكِ من بِعدك ⁽³³²⁾.
((هنگامى كه انسان مؤ من را به بهشت مى برند، درجه اى به او داده اند كه وقتى نگاه به اعمالش مى كند، مى بيند استحقاق آن جايگاه را ندارد و شايسته جايگاهى پايين تر است . مى گويد: خدايا! اين جايگاه و درجه از كجا براى من فراهم آمد؟ به او مى گويند: با طلب مغفرت والدين تو)).
معلوم مى شود كه طلب مغفرت و دعاى پدر و مادر تا حد زيادى موجب موفقيت و سعادت دنيوى و اخروى فرزندان مى شود؛ يعنى انجام وظايف فرزندى و احترام گزاردن به والدين و نيكوكارى به آنها، علاوه بر آثار دنيوى ، آثار اخروى نيز دارد.
مرحوم قطب راوندى روايتى را از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل كرده است كه حضرت فرمودند:
مَن اءَحبَّ اءَن يكون اءَطولَ النَّاس عُمرا فليَبَرَّ والديه ⁽³³³⁾.
((اگر كسى دوست دارد عمر طولانى داشته باشد، بايد به پدر و مادر نيكى كند)).
يعنى اثر مستقيم خدمت ، احترام و نيكى به پدر و مادر طول عمر انسان است . روايت خيلى جالب است كسى به حضور رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم شرفياب شده ، مى گويد:
يا رسول اللَّه ! جئتُكَ بايِعُك على الهجرةِ و تَرَكتَ اءَبَوَىَّ يَبكِيَان فقال ارجِع اليهما و اءَضحِكهُما⁽³³⁴⁾.
((اى رسول خدا! وقتى از خانه خارج مى شدم كه با شما بيعت مجدد كنم ، پدر و مادرم در خانه گريه مى كردند و از اين سفر نگران بودند. پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فرمودند: زود برگرد برو، و خنده را بر لب هاى آنها بنشان )).
داستان اويس قرنى
در ميان مؤ منان ؛ داستان اويس قرنى معروف است كه فوق العاده به رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم علاقه مند بود و خيلى دلش مى خواست توفيق زيارت آن حضرت را پيدا كند؛ ولى مادر پيرى داشت كه به او اجازه سفر نمى داد. به هر حال ، مادر را راضى كرد تا به او اجازه دهد براى زيارت پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم از يمن به مدينه بيايد. منتها مادر با او شرط كرده بود كه بيش از نصف روز، در مدينه نماند و چون موفق به زيارت پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نشد با همه اشتياقى كه داشت به خاطر اطاعت از فرمان مادر، بازگشت . وقتى رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم به مدينه تشرف پيدا كردند، فرمودند: من از اين جا بوى اويس قرنى را كه بوى الهى است استشمام مى كنم ⁽³³⁵⁾.
اين بيانگر تاءكيد معارف ما نسبت به احترام والدين به طور عام و مادر به طور خاص است . در سخن ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرموده اند:
بين الانبياء و البارِّ درجَة و بين العاقِّ و الفراعِنَةِ دَرَكَة ⁽³³⁶⁾.
((افرادى كه نسبت به پدر و مادر نيكوكارند، با انبيا در يك رتبه قرار مى گيرند؛ و آنها كه عاق والدين مى شوند، در جهنم همراه با فراعنه قرار مى گيرند)).
يعنى آنها كه پدر و مادر را اذيت مى كنند و با پدر و مادر قطع رحم مى كنند با فراعنه يعنى كسانى كه داعيه الوهيت داشتند در يك مرتبه جهنم قرار مى گيرند؛ آن هم در دركات آتش .
از مجموع آنچه كه در اين چند گفتار آمد، نتيجه مى گيريم كه شرع مقدس نسبت به حرمت والدين و به خصوص مادر اهتمام ويژه دارد و توفيق و سعادت دنيا و آخرت انسان ها را در گرو رعايت حرمت نوالدين ، به ويژه مادر مى داند.
نكته ظريف ديگرى كه از مساله حقوق مادر استفاده مى شود اين است كه در تاءكيد به رعايت حرمت مادر، اهتمام به عواطف و احساسات انسانى و ارج نهادن به روح لطيف و راءفت و رحمت است و در معارف دين به عواطف انسانى و احساسات پاك بشرى فوق العاده اهميت داده شده است كه در آيات شريفه قرآن نيز ملاحظه مى شود؛ از آن جمله ، خداوند مى فرمايد:
ان اللَّه ياءمر بالعدل و الاحسان ⁽³³⁷⁾.
((خداوند به عدل و احسان فرمان مى دهد)).
احسان و نيكوكارى امرى برخاسته از احساسات و عواطف بشرى است كه مورد فرمان و دستور شرع مقدس قرار گرفته است .
به طور عام در معارف ما، به احساسات و عواطف انسانى توصيه و تمجيد و ستايش شده است ؛ به خصوص خصيصه راءفت ، رحمت ، مهربانى و دلسوزى براى ديگران ؛ و حس همنوع دوستى و ديگر دوستى كه از فضايلى است كه به طور خاص مورد توصيه و تاءكيد قرار گرفته است