مراتب شكرگزارى

نكته قابل دقت اين است كه شكر نعمت تنها تصور و فهم نعمت هاى الهى نيست ؛ بلكه تورع و پرهيز از مبغوضات خدا نيز از شرايط شكرگزارى است . بعضى از اهل معرفت گفته اند كه شكر سه مرتبه دارد، اول ، معرفت نعمت ؛ دوم ، قبول نعمت ؛ سوم ، ثنا و سپاس نعمت .
اما معرفت نعمت مستلزم آن است كه همه نعمت ها از اولين نعمت كه افاضه وجود است تا آخرين آنها را از خدا بداند:
ما بكم مّن نِّعمة فمِنَ اللَّه ⁽⁷⁶³⁾.
((هر نعمت كه داريد، همه از خداست )).
نكته جالب ديگر اين است كه در آيات كريمه قرآن اين تعبير را مى بينيم كه مى فرمايد:
واشكروا نعمت اللَّه ان كنتم ايّاه تعبدون ⁽⁷⁶⁴⁾.
((اگر شما بنده خدا هستيد و او را مى پرستيد، بايد شكرگزار او باشيد)).
يعنى شكر نكردن ، باعث خروج از حلقه عبوديت است . بنابراين ، انسان شاكر در ابتدا بايد بداند كه همه نعمت ها از جانب خدا است و اساسى ترين نعمت ، نعمت وجود است كه او را از هيچستان عدم به سبزه زار هستى رسانده است و به تبع آن ساير نعمت ها را نيز به او ارزانى داشته است .
اما قبول نعمت ، به اين معنا است كه خود را سراسر نياز و محتاج به او ببيند و استمرار بقا و تداوم نعمت و همچنين دفع نقمت را از او بخواهد و همواره خود را نيازمند او ببيند؛ كه معناى رسيدن به اين مرحله قبول نعمت است .
نكته سوم ، ثناگويى و توصيف منعم به جود و كرامت است . اين امر مهمى است كه چگونه انسان از عهده شكر زبانى منعمى برآيد كه همه هستى او و همه آنچه را كه در سايه وجود او است ، به او ارزانى داشته است . به راستى زبان قاصر است و بى جهت نيست كه خداوند در قرآن فرمود:
و قليل مِّن عبادى الشَّكور⁽⁷⁶⁵⁾.
((از بندگان من عده كمى شكرگزارند)).
يكى از مصاديق شكر، شكر به زبان است چنان كه خداوند متعال در آيات كريمه قرآن هم ، نعمت هايى را كه بر پيامبرش ارزانى داشته برمى شمارد.
والضُّحى # واللَّيل اذا سَجى # ما ودَّعَكَ ربُّكَ و ما قَلَى ⁽⁷⁶⁶⁾.
((قسم به روز در آن هنگام كه آفتاب برآيد، و قسم به شب در آن هنگام كه آرام گيرد، كه خداوند هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده است )).
در ادامه خطاب به پيامبرش مى فرمايد: خدا هرگاه دست تو را گرفت ، رها نكرد؛ يتيم بودى ، تو را كفالت كرد؛ گمشده بودى ، تو را هدايت كرد؛ فقير بودى ، تو را بى نياز كرد، حال كه چنين است يتيم را تحقير مكن و نيازمندان را از خود مران ؛ سپس مى فرمايد:
وَ اَمَّا بنعمة ربِّك فحدِّث ⁽⁷⁶⁷⁾.
((نعمت هاى پروردگارت را بازگو كن )).
فرمان به بازگويى و نقل نعمت هاى الهى ، دلالت بر مطلوب بودن نقل آن نزد ذات ذوالجلال الهى دارد و در مقابل آن ، خداوند متعال اين طور مى فرمايد كه :
ان الَّذين يحبُّون اءَن تشيع الفاحشة فى الَّذينَ آمنوا لهم عذاب اليم ⁽⁷⁶⁸⁾.
((آنان كه دوست دارند در ميان اهل ايمان كار زشتى را اشاعه دهند، در دنيا و آخرت براى آنها عذاب دردناك خواهد بود)).
يعنى همان طور كه خداوند نقل و اشاعه زشتى ها و همچنين كسانى كه به اين كار علاقه مندند را دوست ندارد، اشاعه و نقل خيرات و خوبى ها را مطلوب مى شمارد؛ چرا كه از مصاديق شكر است .
با عنايت به مرتبه منعم ، شكر نيز مراتبى دارد: گاهى منعم انسانى است كه صاحب معروف و نعمتى است و از باب اين كه محدود به حدودى است ، نعمتش نيز محدود به حدود است بنابراين ، شكرش نيز براى كسى كه مورد احسان او واقع شده است ، مقدور خواهد بود، اما خداوند درباره خود مى فرمايد:
ما بكم من نعمة فمن اللَّه ⁽⁷⁶⁹⁾.
((همه نعمت ها و خيرات از ناحيه او است )).
همان طور كه قرآن نيز تصريح مى كند، به دليل بى پايان بودن نعمت ها انسان قادر بر احصا و شمارش آن نعمت ها نيست :
و ان تعدّوا نعمت اللَّه لا تحصوها⁽⁷⁷⁰⁾.
اين آيه كريمه قرآن است كه انسان را عاجز از شمارش نعمت هاى الهى مى داند و خوب مى دانيم كه در كلام حضرت حقّ اغراق راه ندارد. چنين منعمى را چگونه مى توان با زبان شكر كرد حال آن كه زبان نيز يكى از نعمت هاى بزرگ الهى است كه وسيله انتقال مفاهيم ذهنى و درونى انسان است . علاوه بر زبان محدود به حدودى است ؛ چرا كه انسان محدود است بنابراين با موجود محدود نمى توان شكر خالق مطلق و نعمت هاى بى حد او را به جاى آورد، اما براى اين كه ببينيم كيفيت شكر زبانى چگونه است ، بايد در روايات و ادعيه اى كه راز و نياز با خدا و بيان نعمت هاى او است ، تاملى جدى كنيم .