در سخنان پيشوايان دين بويژه امير المؤمنين مناسبات امام و امت تحت عنوان حقوق متقابل امت ، يا وظايف امام در برابر امت و مسؤ ليت رعيت در قبال امام مطرح شده است .
دعاهاى صحيفه نيز از اين حقيقت با بيان مخصوص خود - كه همان شيوه ابراز حقايق در قالب نيايش است - ياد كرده و امام سجاد - عليه السلام - در اين باره چنين فرموده است :
... و الن جانبه لا وليائك ، وابسط يده على اعدائك ، وهب لنا راءفته و رحمته و تعطفه و اجعلنا له سامعينن مطيعين ، و فى رضاه ساعين و الى نصرته و المافعه هته مكنفين و اليك رسولك صلواتك اللهم عليه و آله بذلك متقربين (539)
خداوند! به امام عصر و پيشوايى كه براى امت در هر روزگار قرار داده اى ، صبر و بردبارى و نرمخويى در برابر دوستانت عنايت كن ، دستانش را عليه دشمنانت بگشاى رافت و رحمت رضاى او تلاش كنيم و در يارى وى و دفاع از او همت گماريم و از اين رهگذر به رسول تو - پيامبر اكرم (ص ) تقرب جوييم .
در اين بخش از دعاى صحيفه به گونه ضمنى ارزشهاى رهبرى در مديرت نيروى انسانى و جامعه اسلامى ياد آورى شده و نرمخويى و دشمنى ستيزى و راءفت به رعيت مورد تصريح قرار گرفته است .
از سوى ديگر وظايف رعيت در برابر امام عدل و مصلح خير خواه نيز بر شمرده شده است : 1- لزوم حرف شنوى و اطاعت از او - در برنامه هاى اجتماعى و حكومتى همانند برنامه هاى دينى ، 2- لزوم جلب رضايت و خشنودى امام ، 3- لزوم يارى امام و دفاع از حريم وى ، 4- اطاعت و حمايت از امام ، خود داراى پاداش و ارزش دينى و مايه تقرب به خداست .
نبايد از نظر دور داشت كه منظور امام سجاد ع از امام ، پيشواى عدل الهى است و نه هر كسى كه به جبر و ستم و بدون داشتن صلاحيت علمى و ايمانى بر مردم سرورى كند و حكم راند!زيرا قبل و به اين دعا مشخصات امام عدل و رهبرى الهى را بيان داشته و مجال هر گونه شبهه را از بين برده است . چنان كه در برخى از دعاهاى ديگر با صراحت هر چه تمامتر از هر گونه ظلم و سيهكارى ستم پيشگان بيزارى جسته و فرموده است : و لا تجعلنى للظالمين ظهيرا، و لا لهم على محو كتابك يدا و نصيرا (540)
خداوند! مرا يار و پيشگان ستمكاران قرار مده و وسيله قدرت و پيروزى ظالمان در مسير از ميان بردن قرآن ، مگردان !
امام سجاد - عليه السلام - در اين عبارت يارى ظالمان را زمينه از ميان رفتن قرآن معرفى كرده و روح ديندارى و قرآن پذيرى را مباين با مددرسانى به ظالمانى شناسانده است .
پيامبران و امامان - عليه السلام -، حجت خدا برخلق
رب صل على اطائب اهل بيته الذين اخترتهم لامرك و جعلتهم .. حفظة دينك و خلفاءك فى ارضك و حججك على عبادك . (541)
پروردگارا! بر پاكيزگان از خاندان پيامبر - صلى الله عليه وآله - - معصومين - عليه السلام - درود فرست ؛ آن شخصيتهاى منزهى كه ايشان را براى امر رهبرى دينى و هدايت امت و تعليم شريعت برگزيدى و آنان را پاسداران دين و جانشينان خود در زمين و حجت بر بندگانت قرار دادى .
اتمام حجت خدا بر انسانها، زمينه مسئوليت آنان
بعثت رسولان و رهبرى امامان ، اتمام حجت بر بندگان است تا پس از اين اتمام حجت ، انسانها كمترين بهانه اى در مسير انجام وظايف خود نداشته باشند و مسئوليتهاى انسانى و الهى خود را بروشنى بشناسند و بدانها وفادار باشند.
امام سجاد - عليه السلام - پس از ياد كرد نعمتهاى الهى و اعطاى معرفت ها و شناختها به مقام انسانى راه يافته و شايستگى امر و نهى و مسئوليت پذيرى را يافته اند، مى فرمايد:
لم يدع لا حد منا حجة و لا عذرا (542)
خداوند براى هيچ يك از ما انسانها حجت و دليلى را فروگذار نكرده و عذرى را باقى نگذاشته است .
فقد ظاهرت الحجج و ابليت الاعذرا، و قد تقدمت بالوعيد، تلطفت فى الترغيب و ضربت و ضربت الامثال ، و اطلت الامهال . (543)
خداوند! حجتها و دلايل خود را پياپى آشكار ساخته اى و با بيان دلايل آشكار و جدا ساختن در ستيها از نادرستيها، هر گونه اى عذرا را به سستى كشانده اى ، چه اين كه داده اى و با شيوه اى آميخته با لطف و لطافت ، آدميان را در مسير ارزشها تشويق نموده اى و براى تفهيم به بندگانت مثالهاى و نمونه ها آورده اى و از پس آن همه روشنگرى به آنان مهلت داده اى .
قيامت روز پاسخگويى به مسووليتها
و اذا انفضت ايام حياتنا و تصرمت مدد اعمارن ، و استحضرتنا دعوتك التى لابد منا و من اجابتها فصل على محمد و آله ، و اجعل ختام ماتحصى علينا كتبة اعمالنا توبه مقبوله ... و لاتكشف عنا سترا سترته على رووس الاشهاد، يوم تبلو اخبار عباد. (544)
آن گاه كه روزگار زندگيمان به پايان رسيد و عمرمان سپرى شد و دعوت تو خداند! ما را فرا خواند، آن دعوتى كه به ناگزير بايد بدان پاسخ گفت ، - پس عملمان ثبت مى كنند، توبه اى راستين قرار ده ! و آن روز كه گزارش كار بندگانت را در ميزان محاسبه مورد بررسى قرار ميدهى ، پرده از اعمال ناشايست ما برندار و رسوايمان مساز.
بر پايى قيامت ، لازمه عدل الهى
(( ثم ضرت به فى الحيوة اجلا موقوتا... حتى اذا بلغ اقصى و استوعب حساب عمره ، قبضه الى ماندبه اليه من موفرو ثوابه ، او محذور عقابه ، ليجزى الذين اساؤ الما عملوا و بجزى الذين احسنو بالحسنى ، عدلامنه ... (545)
خداوند در زندگى دنيا، براى فرزند آدم مدت معينى را قرار داد... تا آن هنگم كه به پايان زندگيش رسيد و روزهاى عمرش سپرى شد، جانش را دريافت كند او را به پاداشهاى سرشار و يا كيفرهاى هول انگيز كه قبلا ياد آورى كرده است ، فرا خواند.
اين كيفر و پاداش براى اين است كه بدكاران جزاى عمل خوش را بچشند و نيكان پاداش نيكيهاى خود را دريافت دارند. و اينها ناشى از عدل الهى است .
نظام كيفر و پاداش الهى ، بدون ظلم
فكل البريه معترفة بانك غير ظالم لمن عاقبت و شاهدة بانك متفظل على من عافيت و كل مقر على نفسه بالتقصير عما استوحبت . (546)
خداوند! تمامى آفريده هايت اعتراف دارند كه تو در كيفر خطا كاران ، كمترين ستم روا نمى دارى ، و همگان شاهدند كه لطف و عنايت تو به بندگان از روى تفضل وبخشش است ، و هنگى در پيشگاهت اقرار مى كنند كه نتوانسته اند حقت را ادا كنند و آن گونه اى سزاوارى انجام نمايند.
امام سجاد - عليه السلام - اين را بى مقدمه و بدون برهان نياورده است ، بلكه قبل از اين فرازها، مطالبى دارد كه الطاف بى حساب الهى را در حق بندگان و سنت خدا و بر عفو خطاكاران را يادآور شده ، به گونه انسان مؤمن انديشمند خود به اعتراف در پيشگاه حق مى نشيند و ساحت خداوند را از ظلم و ستم منزه مى داند.
فلسفه عدل الهى در نظام جزابخشى
امام سجاد - عليه السلام - در بياتى از نيايشهاى صحيفه ، نخست حاكميت بى چون و چراى خدا بر پهنه حيات و اراده بى معارض او را در مورد خلق ياد آور شده ، سپس به خداوند عرضه مى دارد:
و قد علمت انه ليس فى حكمك ظلم و لا فى نعمتك عجلة و انما يعجل من يخاف الفوت ، و انما يحتاج الى الظلم الى الظم الضعيف و قد تعاليت - يا الهى - عن ذلك علوا كبيرا. (547)
((خداوند! هر چند اراده تو، يگانه اراده نافذ در هستى است و هيچ قدرتى ، ياراى معارضه و رويارويى با قدرت تو را ندارند، اما اين ارده و قدرت بدون معارض تو، هرگز به استبداد و جباريت نزديك نمى شود)) من به يقين مى دانم كه در حكم و زيرا كسى بايد شتاب كند كه بيم از دست رفتن فرصت و قدرت خود را داشته باشد و كسى به ظلم كشيده مى شود و به ستم رو مى آورد كه ضعيف و ناتوان باشد نتواند عدل را به كار گيرد و يا منافع خود را در رعايت عدل نبيند در حالى كه تو - اى خداوند - از ضعف و ناتوانى و نگرانى و ستم مبرا هستى و جايگاهت فراتر از اين نسبتهاست .
امام سجاد - عليه السلام - علاوه بر اين كه با زبان ويژه نيايش ، فلسفه مبرا بودن خدا از ظلم و ستم را بيان داشته ، به نكته اى فراتر نيز اشاره كرده است و آن اين كه مهلت خداوند به خط كاران و تعجيل نورزيدن خدا در انتقام از بدكاران را بسرعت مجازات مى كرد، مناقاتى با عدل او نداشت ولى لطف او سبب شده است تا به گناهكاران مهلتى دهد تا شايد دهد تا شايد به توبه رو آورند و از عنايت برهند.
مهلت الهى به مسؤ وليت گريزان
رزقك مبسوط لمن عساك و حلمك معترض لمن ناواك عادتك الاحسان الى المسلمين و سنتك الابقاء على المعتدين حتى لقد غرتهم اناتك عن الرجوع ، و صدهم امهالك عن النزو(ع ) (548)
خداوند! روزيها و نعمتهاى دنيوى تو حتى در اختيار معصيت كاران گسترده است و حلم و بردبارى تو حتى دشمنانت رانيز در بر گرفته است . روش تو احسان به همگان حتى خطاكاران است و سنت تو باقى گذاشتن نعمتها در دسترس كسانى است كه از احكام و قوانين تو تجاوز كرده اند! اما افسوس كه آنان به جاى قدردانى از لطف تو و اظهار ندامت از خطاهاى خويش به ناسپاسى روى آورده تا آنجا كه گرفتار غرور شده و تمايلى به توبه نشان نمى دهند! و مهلتهايى كه به ايشان داده اى مايه عبرت و بازنگرى آنان در وضع خويش نمى شود!
