«تعزیه»؛ ایرانی ترین آیین نمایشی سوگ در احیای مصائب عاشورا

«تعزیه» در راستای اعتلای شیوه های نمایشی، آیین ها و خرده آیین های مراسم سوگ ایرانی، تاریخی به قدمت تمدن اسلامی در ایران دارد و به عقیده بسیاری از کارشناسان، این شیوه نمایشی در حقیقت شکل تکامل یافته مراسم سوگواری شهدای دشت کربلا و سید و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است که از زمان وقوع این رخداد در سال 61 هجری قمری توسط مردم و شیفتگان واقعی خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) و جهت زنده نگه داشتن پیام های این نهضت آغاز شد و در سیر تطور خود طی تاریخ به آن شکلی از اجرا رسید که اکنون از آن به نام تعزیه یاد می شود. هر چند بخشی دیگر از پژوهش ها و مطالعات تاریخی در موضوع پیشینه شکل گیری این آیین نشان می دهد که چنین مراثی و سوگواره های نمایشی ایرانی، ریشه در آیین های باستانی ایرانیان مانند «میترائیسم»، «آیین سوگ سیاووش» و یا مراثی «یادگار زریران» دارد، اما بدون شک محکم ترین اسناد دال بر شکل گیری شمایل ابتدایی آیین تعزیه به زمان ورود اسلام به تمدن ایرانی باز می گردد.
تفاوت بنیادین تعزیه با شبیه خوانی
شاید ساده ترین و در عین حال مستدل ترین تعبیر در راستای پیدایش تعزیه در کنار پذیرش شباهت های این آیین با نمایش واره های سوگ وسوز در ایران باستان، گواه بر این ادعا باشد که تعزیه در حقیقت شکل تکامل یافته مراسم عزاداری مسلمانان و به ویژه شیعیان سده های نخستین اسلام است که برای شهدای واقعه عاشورا صورت گرفته است.
آنچه که طی چند دهه اخیر به نام «شبیه خوانی» معروف شده، با ماهیت شکل گیری تعزیه در تضاد است، زیرا اصل و اساس بنیادین شکل گیری تعزیه بر پایه مراسم عزاداری استوار بوده و با اشکال نمایشی مراسمی چون «شبیه خوانی» کاملاً متفاوت است.
به بیان دیگر «شبیه خوانی» در راستای نشان دادن و نمایش مراسم «تعزیت» و عزاداری بر شهدای عاشورا که پس از واقعه کربلا و در خلال حمل کاروان اسرا به سمت شام برای مخاطبان امروزی که قرن ها با اصل آن اتفاق فاصله دارند، به وجود آمده است.
شکل اجرای تعزیه
آیین تعزیه در ابتدای شکل گیری به هیچ وجه شکل نمایشی نداشته و فقط متشکل از کاروان ها و دسته های عزاداری بود و در حالی که بر مظلومیت شهدای کربلا گواهی می دادند، بر مصائب صورت گرفته بر خاندان امام حسین(ع) با نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیرزنی به سوگواری می پرداختند.
این دسته ها با حمل علامت ها و ادوات جنگی در حقیقت بازماندگانی را نشان می دادند که تمایل شان مبارزه در رکاب اباعبدالله(ع) بود که این سعادت نصیب آنها نشده و اکنون برای این هجران، نوحه عزا و ماتم سر داده اند.
سروده های آنها نیز در حقیقت، روایت روزهای ابتدایی دهه اول ماه محرم را شکل می داد که در نقطه اوج خود به روز عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان منتج می شد.
آیین تعزیه در جریان سیر تاریخی خود به تدریج با «واقعه خوانانی» همراه شد که به جای تمام دسته عزاداری و با تسلط بر آوایی خوش و صدایی رسا، به تنهایی و یا دو نفره به روایت ماجرا می پرداختند و سایر اعضای گروه عزاداری به سینه زنی و زنجیرزنی اقدام می کردند و رفته رفته جای این واقعه خوانان را «نقالان» و «شهادت خوانان» گرفتند و اسبابی از موسیقی رزمی مانند طبل، سنج و دمام نیز به همراهی آنان آمد و این آیین سوگ در مرحله تکامل خود شاهد حضور بازیگرانی بود که نقش پوش و شبیه پوش حاضران در واقعه عاشورا می شدند و هیئت عزادار نیز با ساختن میدانی و گرد آمدن به دور آن به تماشای آن اتفاق تلخ می نشستند و در انتها برای شهدای دشت کربلا به عزاداری می پرداختند.
تعزیه در مفهوم امروزی
اما آنچه امروزه به عنوان آیین «تعزیه» در کشور شناخته می شود، در حقیقت شکلی نمایشی است که در دوره ناصرالدین شاه (1313 : 1264 هجری قمری) به اوج شکوفایی و تکامل رسید.
«تکیه دولت» به عنوان بزرگ ترین نماد تماشاخانه اختصاصی، برای اجرای نمایش های تعزیه در این دوران ساخته شد و «معین البکاهای» مشهور و نسخه نویسان بزرگ تعزیه همگی در این زمان زندگی می کردند.
هرچند ادله و شواهد تاریخی نشان می دهد که پادشاهان قاجار صرفاً بدان جهت از تعزیه حمایت می کردند که بر ظاهر معتقد بودن خود، نقابی داشته باشند و در حقیقت چنین نحوه حمایتی از این هنر آیینی در آن زمان بیشتر شکل عوام فریبانه داشت و اگر شکوه تعزیه را نیز در آن دوران شاهد هستیم، این امر بیشتر مدلول وجود هنرمندان و بزرگانی است که خالصانه دل در گرو عشق به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) داشتند و برای روشنگری مردم، از این هنر به بهترین نحو ممکن بهره می بردند.
روی کار آمدن «رضاشاه»، به سبب کینه وی از رشد نگاه اسلامی در جامعه، انواع محدودیت ها در اجرای برنامه های مذهبی به ویژه برپایی تعزیه های حسینی در جامعه اعمال شد و این امر موجب شد تا این هنر آیینی و ریشه دار، کم کم به سمت افول حرکت کند و فقط به صورت پنهانی در بازار و یا خانه های برخی مردم به حیات مخفیانه خود ادامه دهد.
اما پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، بار دیگر این هنر رونقی مجدد یافت و راه خود را از درون خانه ها به میادین و کوچه های شهر باز کرد و اکنون با حمایت های دولتی و تلاش بازماندگان عصر طلایی این هنر، قدم های جدیدی را به سوی احیا و اعتلای خود برداشته است.
منبع:خبرگزاری فارس