مکر در لغت عرب با آن چه در زبان فارسی امروز از آن میفهمیم تفاوت بسیار دارد. در فارسی امروز مکر به نقشههای شیطانی و زیان بخش گفته میشود در حالی که در لغت عرب هر نوع چاره اندیشی را مکر میگویند که گاهی خوب و ممدوح و گاهی زیان آور و مذموم است.
راغب اصفهانی در تعریف مکر میگوید:
«صَرفُ الغَیرِ عَمّا یقْصُدُ بِحِیلةٍ وَذلک ضُرْبانِ مَکرٌ محمودٌ... ومَذْمُومٌ»[1].
مکر یعنی کسی را از رسیدن به مقصودش باز دارند.
بنابراین استعمال مکر درباره خدا به معنای خنثی کردن توطئههای زیان بار است و از این جهت خداوند خیرُ الماکرین است. مانند آن چه در سوره آل عمران[2] ذکر شده که دشمنان حضرت مسیح علیهالسلام با طرحهای شیطانی خود میخواستند در مقابل دعوت الهی او بایستند اما خداوند برای حفظ جان پیامبر خود و پیشرفت آیین او تدبیر کرده و نقشههای آنان را نقش بر آب نمود و استعمال این کلمه در رابطه با مفسدان به معنای جلوگیری از برنامههای اصلاحی است. مانند آن چه در سوره مبارکه فاطر بیان شده که مشرکان عرب به خاطر تکبر و حیله گریهای زشت و بد از حق فاصله میگرفتند، از پیامبر صلیاللهعلیهوآله دوری میکردند و برای ضربه زدن به حق از تمام قدرت و توان خود استفاده میکردند امّا خداوند میفرماید:
این حیله گریها ممکن است موقتاً دامن دیگران را بگیرد و مشکلاتی ایجاد کند امّا سرانجام به سراغ صاحب آن میآید و او را در برابر خلق خدا رسوا و در پیشگاه خداوند شرمسار میکند، همان سرنوشتی که مشرکان مکه پیدا کردند.
«اسْتِکبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکرَ السَّیئِ وَلاَ یحِیقُ الْمَکرُ السَّیئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ ینظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهَ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهَ تَحْوِیلاً»[3].
تکبّر آنان در زمین و نیرنگ زشتشان بود؛ و نیرنگ زشت جز اهلش را احاطه نمیکند. پس آیا جز سنت [جاری شده در] پیشینیان را [که هلاکتشان به سبب تکبّرشان بود] انتظار دارند؟ پس هرگز برای سنت خدا تبدیلی نمییابی، و هرگز برای سنت خدا دگرگونی نخواهی یافت.
[1] مفردات الفاظ القرآن : 772 .
[2] آل عمران 3 : 54 .
[3] فاطر 35 : 43 .
