پرسشها و پاسخها، ص: 152

و در آيه ديگر می فرمايد:

«فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» «1».

پس هنگامی كه از حق منحرف شدند، خدا هم دل هايشان را از پذيرفتن هدايت منحرف كرد.

بنابراين انتخاب راه خوب يا بد از اوّل در اختيار خود ما است. پس بايد در انتظار نتيجه قهری آن باشيم. نتيجه اين كه هدايت و ضلالت در قرآن به معنای اجبار بر انتخاب راه درست يا غلط نيست بلكه به تصريح خود قرآن «هدايت» به معنی فراهم آوردن وسايل سعادت و «اضلال» به معنی از بين بردن زمينه های مساعد است بدون اين كه جنبه اجباری به خود بگيرد.

و اين فراهم ساختن اسباب كه نام آن را توفيق می گذاريم يا بر هم زدن اسباب كه نام آن را سلب توفيق می گذاريم نتيجه اعمال خود انسان ها است كه اين امور را در پی دارد پس اگر خدا به كسانی توفيق هدايت می دهد و يا از كسانی سلب توفيق می كند نتيجه مستقيم اعمال خود آن ها است و پر واضح است كه اگر از كسی بر اثر عمل سوء، سلب توفيق شود و عنايت و لطف خدا از او قطع شود به حال خود واگذاشته شده و سرانجام چنين فردی ضلالت و گمراهی است. مگر اين كه برگردد و توبه كند و نقصی را كه در اثر گناه بر فطرتش وارد كرده جبران نمايد كه در اين صورت خداوند او را هدايت خواهد كرد.

______________________________
(1) صف (61): 5.