چه كنيم كه به كمال برسيم؟

براي رسيدن به كمال انساني بايد ابتدا رذائل اخلاقي را از وجود خود دور كنيم و سپس به زيور فضائل اخلاقي خود را بيآراييم. براي اين كار ابتدا بايد رذائل و پستي هاي اخلاقي را بشناسيم و بدانيم كه چه چيزها و چه صفاتي پست محسوب ميشود. در مرحلة بعد بايد ببينيم آيا صفات بد در وجود ما هست؟ اگر مثلاً ديديم صفت بخل، حسد و تكبر در وجود ما شعله ور است، بايد آنها را از خود دور كنيم كه اصطلاحاً به آن تهذيب نفس ميگويند، يعني نفس را از آلاينده ها و ميكروب ها پاك گردانيم، سپس فضائل اخلاقي را بشناسيم و آنها را در خود راسخ و محكم گردانيم، مثلاً بخل را از خود كه دور كرديم، به جاي آن سخاوت را جايگزين كنيم و اگر كبر را بر طرف كرديم، به جاي آن تواضع و فروتني را جايگزين كنيم.
تزكيه و تصفية نفس واجب و لازم است و بر اساس آية قد أفلح من زكّاها هر كس تزكيه كرد، رستگار ميشود. پاكسازي و تهذيب اخلاق و تصفيه و تحليه و صفاي روح در برنامه هاي عبادي و اخلاقي و اعتقادي اسلام منظور شده و همة اين برنامه ها در تزكية نفس مؤثرند.
بخشي از تعاليم اسلام، تزكيه و تهذيب و بخشي، تكميل و تحليه است، مثلاً آموزههاي ديني از قبيل توبه، استغفار، تقوا، دوري از محرّمات، حلال بودن غذا و پوشاك و مسكن و شغل، عبادات از جمله نماز و دعا و ذكر خدا و روزه و حج و اداي زكات و سائز حقوق شرعيه مانند احسان به والدين، احترام به معلم، صلة رحم، كظم غيظ، ياد مرگ، مجالست با نيكان و علما همه اسباب صفاي باطن و كمال نفس و تزكيه و تحليه است. مجموعة اعتقادات صحيح در معرفت خدا و انبيا و ائمه و سائر معارفي كه بر اساس توحيد و ايمان به غيب و پاداش استوار است، در خودسازي نقش اساسي دارد. بنابراين كلّ دين سير و سلوك الي الله و تهذيب و تكميل انسان است. قرآن ميفرمايد: من عمل صالحاً من ذكر أو أنثي و هو مؤمن فلنحيينّه حيوة طيّبه و النجزينّهم أجرهم بأحسن ما كانوا يعملون؛مؤمني كه عمل صالح انجام دهد، چه مرد باشد و چه زن، ما او را به زندگاني پاكيزه رهنمون مي شويم و بهترين پاداش و اجر را به آنان مي دهيم. بر اساس اين ايه كمال انسان و حيات طيبة انسان در ايمان و عمل صالح است كه اين دو بدون تهذيب نفس حاصل نمي شود.
عالمان اخلاق چهار مرحله براي تزكية نفس و رسيدن به كمال توصيه مي كنند:
1ـ مشارطه: انسان در هر روز با خود شرط كند كه بر خلاف حكم خدا كاري انجام ندهد.
2ـ مراقبه: در طول روز مراقب عمل خود باشد.
3ـ محاسبه: در پايان هر روز اعمالي را كه انجام داده، به ياد آورده و حساب كند تا عيب هاي خود را دريابد.
4ـ مؤاخذه: اگر كار بدي انجام داد، به نوعي خود را مجازات كند.