نماز از ديدگاه عارفان‏

عارفان عاشق و سالكان صادق نماز را بر اساس وضع عقلى و روحى و قلبى اهل نماز به سه مرحله تقسيم كرده اند:

1- نماز اهل شريعت.

2- نماز اهل طريقت.

3- نماز اهل حقيقت.

و هر يك را به تناسب موضوع شرح داده و به تفصيل و تفسير كشيده اند، ولى در اين جزوه سعى مى شود نماز در اين سه مرحله به طور مختصر توضيح داده شود.

معناى شريعت و طريقت و حقيقت

قبل از بيان مسئله لازم است كه توجه به اين حقيقت مهم كنيد كه سه مرحله شريعت و طريقت و حقيقت به هيچ عنوان از نظر ريشه و تقسيم در ارتباط با دراويش و صوفيه نيست، بلكه سه واقعيتى است كه قرآن مجيد و روايات معصومين عليهم السلام ناظر بر آن است.

شرع در لغت: به معناى سنت و قانون و بازكردن راه حركت صحيح به وسيله ارائه مقررات است.

طريقت در لغت: به معناى روش و كيفيت و حالت است كه مفهوم واقعى آن بر اساس حقيقت لغوى حركت و عمل بر طبق قانونى خاص يا مقررات معلومى است.

حقيقت در لغت: به معناى حق يعنى ثابت كردن يا ثابت بودن و راستى و درستى و پى بردن به كنه يك واقعيت است.

حديث مشهورى از قول پيامبر عظيم اسلام صلى الله عليه و آله در كتب نقل شده كه:

ألشَّريعَةُ اقْوالى وَالطَّريقَةُ افْعالى وَالْحَقيقَةُ احْوالى .

شريعت، گفتار و سنت و مقررات الهى من است و طريقت، مجموع اعمال و حركات و اخلاقيات من و حقيقت، حال و احوال ثابت و درست و استوار و صادقانه من است.

عرفاى بزرگ الهى در ترجمه اين سه موضوع فرموده اند:

شريعت، راه خداست كه آن راه عبارت است از مجموعه اصول و فروع و حلال و حرام و برنامه هاى حسن و احسن.

طريقت، عبارت است از عمل به آن قوانين در كمال احتياط و اخذ به احسن و اقوم آن.

حقيقت، عبارت از پا برجا كردن واقعيت هاى الهى در روح و قلب و در مرحله عمل است با معرفت و تكرار برنامه ها و رياضت هاى شرعيه الهيه تا سر حد كشف وعيان يا سرحد حالتى استوار و دريافت برنامه ها به صورت يقين .

جايگاه مراحل سه گانه در قرآن

قرآن مجيد در آياتى متعدد به اين سه منزل و مرحله و برنامه چنين اشاره دارد و درباره شريعت مى فرمايد:

[شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ ].

از دين آنچه را به نوح سفارش كرده بود، براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه ابراهيم و موسى و عيسى را به آن توصيه نموديم [اين است ] كه دين را برپا داريد و در آن فرقه فرقه و گروه گروه نشويد.

و درباره طريقت مى گويد:

[وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً* وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً].

ولى منحرفان هيزم دوزخ اند،* و اگر [انس و جن ] بر طريقه حق پايدارى كنند حتماً آنان را از آب فراوانى سيراب خواهيم كرد.

و درباره حقيقت مى فرمايد:

[إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ* الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ* أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ ].

مؤمنان، فقط كسانى هستند كه چون ياد خدا شود، دل هايشان ترسان مى شود، وهنگامى كه آيات او بر آنان خوانده شود بر ايمانشان مى افزايد، و بر پروردگارشان توكل مى كنند.* هم آنان كه نماز را برپا مى دارند و ازآنچه به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند.* مؤمنان واقعى و حقيقى فقط آنانند، براى ايشان نزد پروردگارشان درجاتى بالا و آمرزش و رزق نيكو و فراوانى است.