مراحل نفس در كلام اميرالمؤمنين عليه السلام‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد دوم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

كميل به امير المؤمنين عليه السلام عرضه داشت: نفس را براى من تعريف كن، حضرت فرمود: كدام نفس را؟ عرض كرد: مگر چند نفس داريم؟ فرمود: براى نفس چهار مرحله است:

1- ناميه نباتيّه

2- حسّيّه حيوانيّه

3- ناطقه قدسيّه

4- كليّه الهيّه

1- براى ناميه پنج قدرت است: ماسكه، جاذبه، هاضمه، دافعه، مربيّه.

و داراى دو خاصيت است: زياد شدن، كم شدن. و اين شبيه ترين نفس به حيوان است.

2- حسّيّه حيوانيّه پنج قوّه دارد: سمع، بصر، شمّ، ذائقه، لامسه. و داراى دو خاصيت است. خوشى، غضب.

3- ناطقه قدسيّه پنج صفت دارد: فكر، ذكر، علم، حلم، نباهت.

4- كليّه الهيّه پنج قدرت دارد: بقاى در فنا، نعيم در شقا، عزّ در ذُلّ، فقر در غنا، صبر در بلا. و وى را دو خاصيت است: رضا، تسليم. «1» هدف رسالت اين است كه نفس را از حالت نامى و حيوانى به سوى كليّه الهيّه برساند و اين جز با تزكيه- يعنى آراسته شدن به فضايل و پيراسته شدن از رذايل ميسّر نيست.

اگر نفس باتزكيه مهار نشود، در مسأله مال دنيا دچار حرام خورى، در مسأله شهوت گرفتار انواع معاصى و در مسأله حكومت دچار غصب حق ذى حق و پايمال كردن حقوق يك ملت مى شود.

داستانى عجيب از فضيل و هارون

هارون در كمال قدرت وسطوت و در عين كبر و نخوت با جمعى به حج آمده بود. در طواف بيت ملخى را لگد مال كرد در حالى كه حكمش را نمى دانست.

شنيد فضيل عياض در مسجدالحرام است. جهت يافتن حكم مسأله مأمون را نزد وى فرستاد تا او را به حضورش بياورد. مأمون نزد فضيل آمد و پس از سلام گفت: خليفه سلام دارد و مى گويد چند لحظه نزد ما بيا، فضيل جواب مأمون را نداد، مأمون بازگشت و گفت: مرا نزد كسى فرستادى كه تو را به حساب نمى آورد!

هارون با غصب و خشم حركت كرد، در حالى كه اطرافيانش به وحشت افتادند. چون به فضيل رسيد گفت: اى فضيل! واجب است نزد ما آيى و حقّ ما را بشناسى، آخر ما حاكم شماييم! من در حال احرام و طواف ملخى را لگد كرده ام، حكمش چيست؟ فضيل بلندبلند گريه كرد و گفت: چه چوپانى هستى كه از گوسپند مسأله مى پرسى! بر چوپان واجب است محلّ گوسپندان را امن كند، غذاى نيكو فراهم آورد، آب شيرين بدهد، تو كه از يك مسأله دين عاجزى، چه چوپانى هستى واين گله را كجا مى برى؟! «2»

نكته اى بس عجيب در وضع اميرالمؤمنين عليه السلام

يكى از اصحاب مى گويد:

شنيده بودم آيه شريفه

أمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ» «3»

[آيا چنين انسان كفران كننده اى بهتر است ] يا كسى كه در ساعات شب به سجده و قيام و عبادتى خالصانه مشغول است.

در شأن على است، رفتم تا حسنات و عبادات او را به چشم خود ببينم. وقت مغرب با ياران خود نماز خواند و پس از تعقيبات به نماز عشا پرداخت، آنگاه با اجازه آن حضرت به منزلش رفتم، قسمت عمده اى از شب، او را در قرآن و نماز ديدم، صبح نمازش را در مسجد به جماعت بجاى آورد، سپس به كار مردم پرداخت تا وقت نماز ظهر و عصر آمد. پس از فريضه ظهر و عصر دوباره تا شب به كار مردم پرداخت. به او گفتم به روز و شب آسايش ندارى! فرمود:

اگر روز بياسايم كار رعيّت ضايع شود، اگر شب بياسايم قيامت خودم ضايع گردد، پس روزْ مهمّ مردم را انجام دهم و شب مهمّ خودم را. «4» آرى، اين است صاحب نفس زكيّه راضيه مرضيّه، اين است محصول و نتيجه نفس تصفيه شده واين است آن كه قرآن مجيد نفس او را نفس پيامبر خوانده است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 58/ 84- 85؛ مستدرك سفينة البحار: 10/ 113؛ تفسير الصافى: 3/ 111.

(2)- آداب النفس: 48.

(3)- زمر (39): 9.

 (4)- بحار الأنوار: 41/ 13، باب 101، حديث 3؛ الأمالى: شيخ صدوق: 282، حديث 14؛ روضة الواعظين: 1/ 117.