حقيقت بلا و ابتلا

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد هشتم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

گاهى انسان به دست خود بر اثر جهالت، يا طغيان شهوات، يا مستى غرور، بر سر خود بلا مى آورد، و خود را درگير امراض و رنج ها مى نمايد كه بايد گفت از ابتداى اين برنامه تا انتهايش نه اين كه ثواب و بهره اى ندارد، بلكه ايجاد مقدماتش حرام و معصيت است.

گاهى ابتلائات و بلاها به خاطر پرورش زمينه رشد و كمال، و ترفيع درجه، و آمرزش گناهان از جانب حضرت حق است كه در حقيقت اين ابتلائات عين رحمت و لطف است و به تعبير حضرت سجّاد عليه السلام حسن قضاء است.

بلادهنده و بلاگردان حضرت محبوب است كه مؤمن بيدار اين گونه بلا را با جان و دل مى خرد و بر حسن قضايش سپاس مى گويد، و بر بلا گردانيش و ارائه عافيت از جانب حضرتش شكرگزارى مى كند و به درگاهش عرضه مى دارد: اين عافيتى كه به اين سرعت به من دادى، باعث كم شدن عافيتم در آخرت نباشد كه در اين صورت بدبخت مى شوم.

اى محبوب من، اى معشوق من، اين بنده ات به اين خوش است كه اگر بلائى در آينده دارد، آن را به امروز انداز، و اگر عافيت امروز به جاى سلامت فرداست، اين عافيت و سلامت امروز را به فردا انداز؛ زيرا خوشى هاى امروز كه پايان پذير است هر چند زياد و فراوان باشد اندك، و چيزى كه پايان ندارد هر چند كم باشد بسيار زياد است.

بلا و ابتلا و عافيت از بلا

صفات درونى انسان به تنهايى نمى تواند، ملاكى براى پاداش يا كيفر باشد؛ بلكه آن زمانى كه در لابلاى اعمال انسان خودنمايى مى كند، خداوند با ابزار مادى و معنوى به سراغ بندگان مى رود و آنچه در درون دارند در عمل آشكار كنند،

استعدادها را از قوّه و خامى به فعليت و كمال برسانند و پس از آزمايش در نعمت و بلا، انسان ها شناخته مى شوند.

اگر امتحان در آسايش و مشكلات نباشد؛ شكوفايى در استعداد و توانايى ها رخ نمى دهد؛ پس كارايى و شخصيت افراد در عرصه هاى زندگى معلوم نمى گردد.

اميرمؤمنان على عليه السلام، بيان شگفت انگيز در زمينه فلسفه امتحانات الهى دارد؛ كه مى فرمايد:

وَ انْ كانَ سُبْحانَهُ اعْلَمَ بِهِمْ مِنْ انْفُسِهِمْ وَلكِنْ لِتَظْهَرَ الْافْعالُ الَّتى بِها يُسْتَحَقُّ الثَّوابُ وَ الْعِقابُ .... «1»

اگرچه خداوند سبحان از خود آنها به آنها آگاهتر است، ولى آزمايش براى اين است كه كارهايى كه سزاوار ثواب و اعمالى كه موجب كيفر است آشكار گردد.

مردم در برابر آزمايش هاى سخت خداوند به دو گروه تقسيم مى شوند:

عدّه اى از عهده آزمايش ها برآمده و سرافراز و پيروز مى گردند.

عدّه اى از صحنه هاى آزمايش برآشفته و سرافكنده و مردود مى شوند.

به عنوان نمونه مسأله ترس كه پيش مى آيد گروهى خود را مى بازند و به خاطر اين كه كوچكترين ضررى به آنها نرسد شانه از زير بار مسؤوليت خالى مى كنند، در جنگ ها فرار مى كرده، يا راه سازشكارى پيش مى گيرند و با عذر تراشى از اين كه ما ترس ضرر داريم عقب نشينى مى كنند، اين شيوه افراد بيمار دل و خودباخته است كه براى توجيه ارتباطهاى نامشروع با بيگانگان، انتخاب مى كنند.

قرآن مجيد در اين باره مى فرمايد:

فَتَرَى الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يُسرِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَن تُصِيبَنَا دائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَن يَأْتِىَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مّنْ عِندِهِ فَيُصْبِحُواْ عَلَى مَآ أَسَرُّواْ فِى أَنفُسِهِمْ ندِمِينَ» «2»

كسانى كه در دل هايشان بيمارى [دورويى ] است، مى بينى كه در دوستى با يهود و نصارى شتاب مى ورزند و [بر پايه خيال باطلشان كه مبادا اسلام و مسلمانان تكيه گاه استوارى نباشند] مى گويند: مى ترسيم آسيب و گزند ناگوارى به ما برسد [به اين سبب بايد براى دوستى به سوى يهود و نصارى بشتابيم ]. اميد است خدا از سوى خود پيروزى يا واقعيّت ديگرى [به نفع مسلمانان ] پيش آرد تا اين بيماردلان بر آنچه در دل هايشان پنهان مى داشتند، پشيمان شوند.

با بيان حقيقت در آيه، دو راه در پيش روى انسانِ مبارز است:

نخست روشى كه برگرفته از افكار و قلب هاى بيمار منافقانه است و كسانى كه ايمانشان متزلزل و نسبت به خدا بدگمانى دارند. اين روش در پايان راه به پشيمانى و فرار مى انجامد.

راه ديگر شيوه اى كه در اثر استقامت و ايمان و پايمردى آشكار و تحمل فشارهاى درونى با خوشبينى به راه حق انتخاب مى گردد و به فضل و نعمت الهى و سربلندى ختم مى شود. كه قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد:

الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمنًا وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ* فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مّنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَ نَ اللَّهِ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ» «3»

همان كسانى كه مردمِ [منافق و عوامل نفوذى دشمن ] به آنان گفتند: لشكرى

انبوه از مردم [مكه ] براى جنگ با شما گرد آمده اند، از آنان بترسيد. ولى [اين تهديد] بر ايمانشان افزود، و گفتند: خدا ما را بس است، و او نيكو وكيل و [نيكو كارگزارى ] است.* پس با نعمت و بخششى از سوى خدا [از ميدان جنگ ] بازگشتند، در حالى كه هيچ گزند و آسيبى به آنان نرسيده بود، و از خشنودى خدا پيروى كردند؛ و خدا داراى فضلى بزرگ است.

گرچه شأن نزول آيات فوق در مورد دو نفر يعنى «عبادة بن صامت» و «عبداللّه بن أبى» آمده است، ولى بدون ترديد اين دو نماينده دو ديدگاه فكرى و اجتماعى هستند.

يك مكتب مى گويد: از بيگانه بايد بريد و به كمك هاى او نبايد اعتماد كرد.

ديگرى مى گويد: در اين دنياى پرهياهو هر ملتى تكيه گاهى مى خواهد و گاهى مصلحت سبب مى شود كه تكيه گاه از ميان بيگانگان انتخاب شود و رابطه با آنان روزى ثمربخش باشد. كه قرآن اين انديشه خودباختگى را محكوم مى كند؛ زيرا تاريخ نشان مى دهد كه بسيارى از شكست ها و بدبختى هاى مسلمين از همين نقطه ضعف ها آغاز مى گردد.

فتح اندلس، نمونه تابلوى روشنى از اين سست فكرى هاست. مسلمانان به نيروى الهى و توان فكرى و جسمى خود، درخشان ترين تمدّن ها را در اندلس ديروز و اسپانياى كنونى پديد آوردند. امّا به جهت باورهاى غلط و نقشه هاى دشمنان و تكيه كردن بر بيگانه، اين نيرو را سهل و آسان به باطل فروختند.

شاهد ديگر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به قدرى تيزبين در اين موضوع بود كه در جنگ احُد هنگامى كه سيصد نفر از يهوديان براى همكارى با مسلمانان در برابر مشركان آماده شدند، حضرت همه آنها را از نيمه راه بازگرداند و كمك آنها را نپذيرفت، در حالى كه اين عدد در جنگ احُد مى توانست نقش كارسازى ايفا كند؛ ولى احتمال زياد داشت كه آنها در زمان حساسِ نبرد با دشمن همكارى كرده و باقيمانده لشكر اسلام را نابود سازند. هر چند در همان جنگ؛ لشكر مسلمانان به دست خودى هاى فريب خورده مال و غنيمت دنيا، به خاطر رهاكردن تنگه اى كه راه نفوذ دشمن را مى بست؛ شكست خوردند و قهرمانى چون سيدالشهداء، حمزه عموى پيامبر به شهادت رسيدند. اين برنامه، نتيجه فروختن دين به دنياست كه انسان هاى پاكى در اين راه قربانى مى شوند.

امام حسين عليه السلام در مسير پر از درد به كربلا؛ رو به اصحابش فرمود:

النَّاسُ عَبِيدُ الدُّنْيا وَ الدِّينُ لِعَقٌ عَلى أَلْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ مادَرَّتْ مَعايِشُهُمْ فَإذا مُحِّصُوا بِالْبَلاءِ قَلَّ الدَّيَّانُونَ.

به راستى كه مردمان بنده دنيايند و دين بر سر زبان هاست تا زمانى كه زندگى آنها را مى چرخاند و چون به بوته آزمايش هاى سخت و بلا گذاشته شوند آن گاه دينداران كمياب مى شوند. «4» امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إِنَّ أَهْلَ الحَقِّ لَمْ يَزالُوا مُنْذُ كانُوا فِى شِدَّةٍ، أَمَا إِنَّ ذلِكَ إِلَى مُدَّةٍ قَلِيلَةٍ وَ عافِيَةٍ طَوِيلَةٍ. «5»

حق پرستان هميشه در سختى بوده اند؛ ولى بدانيد كه دوره اين سختى ها كوتاه است و سرانجامش آسايشى بسيار مى باشد.

امام كاظم عليه السلام مى فرمايد:

لَنْ تَكُونُوا مُؤمِنِينَ حَتَّى تَعُدُّوا الْبَلاءَ نِعْمَةً وَ الرَّخاءَ مُصِيبَةً وَ ذلِكَ أَنَّ الصَّبْرَ عِنْدَ البَلاءِ أَعْظَمُ مِنَ الغَفْلَةِ عِنْدَ الرَّخاءِ. «6»

شما هرگز مؤمن نباشيد مگر آن كه بلا را نعمت شماريد و آسايش و رفاه را مصيبت؛ زيرا صبر بر بلا و گرفتارى، ارزشمندتر از غفلت در هنگام آسايش و خوشى است.

مصيبت ها، هدايا و بخشش هايى گران بها از سوى خداوند و فقر و تنگدستى در خزانه خداوند نگهدارى مى شود و به بندگان خاص مى رسد همچنان كه مرد خانه با آوردن خوراك يا هديه از سفر؛ خانواده خود را مى نوازد، خداوند نيز مؤمن را به بلا و سختى نوازش مى دهد. و با آنها تغذيه مى كند، همچنان كه مادر نوزاد خود را شير مى دهد؛ زيرا بلاياى خداوند آكنده از كرامت هاى جاودانه اوست و رنج و تلخى هايش، گرچه پس از مدتى، خشنودى و تقرب او را در پى دارد و بنده اى نزد خداوند گرامى مى شود كه بلا و گرفتارى، او را افزون تر يابد.

حضرت على عليه السلام در خطبه قاصعه به آزمون بزرگ الهى اشاره مى فرمايد:

وَ كُلَّما كانَتِ الْبَلْوى وَ الْاخْتِبارُ أَعْظَمَ كانَتِ الْمَثُوبَةُ وَ الْجَزاءُ أَجْزَلَ أَلا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ اخْتَبَرَ الْاوَّلينَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ- صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ- إِلى الآخِرينَ مِنْ هذَا الْعَالَمِ، بِأَحْجارٍ لاتَضُرُّ وَ لاتَنْفَعُ وَ لاتُبْصِرُ وَ لاتَسْمَعُ فَجَعَلها بَيْتَهُ الْحَرَامَ الَّذى جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِياماً .... «7»

كه هر چه آزمايش و امتحان بزرگتر، پاداش و جزايش فراوان تر است. آيا نمى بينيد خداوند پاك گذشتگان را از زمان آدم- درود خدا بر او باد- تا آخرين انسان اين جهان به سنگهايى آزمايش نموده كه نه زيان مى رساند و نه سود مى دهد، نه مى بيند، و نه مى شنود؟! آن جا را خانه حرمت خود و جايگاه قيام مردم به عبادت قرار داد.

وَلكِنَّ اللَّهَ يَخْتَبِرُ عِبادَهُ بِأَنْواعِ الشَّدائِدِ وَ يَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْواعِ الْمَجَاهِدِ، وَ يَبْتَلِيهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكارِهِ، إِخْراجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ، وَ إِسْكاناً لِلتَّذَلُّلِ فى نُفُوسِهِمْ، وَ لِيَجْعَلْ ذلِكَ أَبْواباً فُتُحاً إِلى فَضْلِهِ وَ أَسْبابًا ذُلُلًا لِعَفْوِهِ .... «8»

ولى خداوند بندگانش را به انواع سختى ها امتحان مى كند، و با كوشش هاى گوناگون به عبادت وامى دارد، و به امور ناخوشايند مى آزمايد، تا كبر را از دلهايشان بيرون كند، و خوارى و تواضع را در جانشان بنشاند، تا با اين گونه آزمايش ها ابواب فضل و رحمتش را به رويشان بگشايد، و اسباب عفو خود را به راحتى به آنان عنايت فرمايد.

چه باك از آزمايش با بيمارى يا ثروتمندى يا فقيرى و يا هزاران بلا و عافيت، آنگاه كه بدانيم؛ خداوند فرموده است: من با مؤمن كارى نمى كنم مگر كه آن كار برايش بهتر و سودمندتر است.

امام صادق عليه السلام درباره سودمندىِ دچار شدن به گرفتارى ها مى فرمايد:

از وحى هاى خدا به موسى عليه السلام اين كه آفريده اى نيافريده ام كه نزد من محبوب تر از بنده مؤمنم باشد، او را مبتلا مى سازم چون برايش بهتر است؛ به او عافيت مى بخشم چون برايش بهتر است، از او مى گيرم و محرومش مى سازم چون برايش بهتر است. من بهتر مى دانم كه چه چيز بنده مرا اصلاح مى كند؛ پس بايد كه بر بلاى من صبور باشد و از نعمت هايم سپاسگزارى نمايد و از تقدير و قضاى من خشنود باشد؛ تا او را در شمار بندگان صدّيق خود بنويسم؛ هر گاه عمل او به رضايت من باشد و فرمانبرى فرمانم كند. «9»

راه عافيت در آزمايش ها

حال كه همه انسان ها در يك امتحان گسترده و همگانى الهى شركت دارند؛ راه موفقيت و عافيت در آزمايش ها چيست؟

پاسخ را در آيات و روايات مى يابيم كه به شرح زير است:

1- رمز پيروزى در اين راه، صبر و پايدارى است كه بشارت و شادكامى تنها به صابران و راست قامتان داده شده است.

2- توجه به گذرا بودن حوادث جهان و سختى ها و مشكلات دنيا كه گذرى بيش نيست و همه ما از گذرگاهى چند روزه عبور مى كنيم، پس به خود بگوييم «ما از آن خدا هستيم و به سوى خدا بازمى گرديم.»

اين جمله كه به كلمه استرجاع معروف است، عصاره اى از بهترين درس هاى توحيد و انقطاع الى اللّه و تكيه بر ذات پاك او در همه چيز و در هر زمان است.

3- استمداد از نيروى ايمان و الطاف و امداد الهى در بروز حوادث دشوار كه انسان را از پاى در مى آورد؛ زيرا هر انسان معمولى در مشكلات گرفتار اضطراب و ترس و سردرگمى مى شود؛ اما دوستان خدا چون برنامه و هدف روشنى دارند آرام به راه خود ادامه مى دهند.

4- توجه به تاريخ گذشتگان و بررسى موقعيت آنان در برابر آزمايش هاى خداوند، جهت آماده سازى روحى و روانى در برابر امتحانات پروردگار موثّر است.

چون گاهى انسان در تنهايى احساس نااميدى و شكست مى كند و از نيروى مقاومت او كم مى شود؛ پس دقت در حقيقت گذشته اقوام و ملّت ها، سبب عبرت و افزايش نيروى پايدارى مى گردد. به همين دليل خداوند در قرآن بارها براى دلدارى به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و تقويت روحيه ايشان و مؤمنان، به گذشته دردناك پيامبران اشاره مى كند كه: اگر تو را مسخره كنند نگران مباش، پيامبران پيشين نيز گرفتار اهانت جاهلان بودند. اما با نيروى استقامت بر آنها پيروز شدند.

5- توجه به اين حقيقت كه همه آزمايش ها و بلاها در پيشگاه خداوند مهربان رخ مى دهد و او از همه چيز آگاه است. مثل كسانى كه در ميدان مسابقه اند تا گروهى تماشاگر و تشويق كننده در اطراف ميدان كه آنها را تحت نظر داشته و حمايت مى كنند، به كار شوق و عشق بيشترى نشان مى دهند.

جايى كه چند نفر انسان چنين اثرى در روح انسان دارند؛ پس آن حقيقتى كه ما را مى بيند و كوشش هاى ما را در صحنه هاى آزمايش مى سنجد، چه عشق و شورى در كار مى آفريند.

خداوند به حضرت نوح عليه السلام كه زير شديدترين فشارهاى روحى از سوى قومش بود؛ در حال ساختن كشتى فرمود: كشتى را در برابر نگاه ما بساز. «10» اين جمله چنان قوت قلبى به نوح عليه السلام بخشيد كه هيچ فشارى براى او اهميت نداشت.

سالار شهيدان، فرزند عزيز كوچك او على اصغر عليه السلام با فجيع ترين حالت شربت شهادت نوشيد؛ امّا حضرت حسين عليه السلام فرمود:

همين كه اين امور در برابر ديدگان خداوند انجام مى گيرد، تحمّل آن بر من آسان است. «11»

(رضاقلى خان شيرازى، هما)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- نهج البلاغه: حكمت 93.

(2)- مائدة (5): 52.

(3)- آل عمران (3): 173- 174.

(4)- بحار الأنوار: 44/ 383، باب 37، ذيل حديث 2؛ تحف العقول: 245.

(5)- الكافى: 2/ 255، حديث 16؛ بحار الأنوار: 64/ 213، باب 12، حديث 18.

(6)- بحار الأنوار: 78/ 199، باب 1، حديث 56؛ جامع الأخبار: 115.

(7)- نهج البلاغه: خطبه 234.

(8)- نهج البلاغه: خطبه 234.

(9)- بحار الأنوار: 69/ 331، باب 119، حديث 14؛ الكافى: 2/ 61، حديث 7.

(10)- مؤمنون (23): 27؛ هود (11): 37.

(11)- بحار الأنوار: 45/ 46، باب 37، حديث 2؛ اللّهوف: 117.