فرصت‏طلبى شيطان براى انحراف بشر

 منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

ابليس پس از بيرون شدن از ملكوت پروردگار به صفت شيطان رجيم و مارد «1» و سركش پليد شناخته گرديد و بنابراين آن پليد براى انديشه تكميل حسادت و انتقام شديدتر خود، از درگاه الهى خواهش فرصت نموده تا نيش زهر تكبر خود را بيشتر در جان آدميزاد فرو ببرد و تلخى دورى خويش را از مقام فرشتگان به انسان بچشاند؛ او را هم از مقام خليفه الهى سر به زير نمايد.

پس با اين انگيزه و قصد در آغاز از خداوند متعال اجازه ادامه حيات خواست:

قَالَ رَبّ فَأَنظِرْنِى إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ* قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ* إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» «2»

گفت: پروردگارا! مرا تا روزى كه مردم برانگيخته مى شوند، مهلت ده.*

[خدا] گفت: تو از مهلت يافتگانى،* تا زمانى معين و معلوم.

ابليس با تمام تكبّر؛ اميد خود را از درگاه حق با كلمه ربّ آغاز كرد و چون در خواسته خود جدّيت و جسارت نشان داد، خداوند هم مهلتى محدود به خاطر حكمت هايى كه در راه آفرينش آدم بود به او عنايت فرمود، سپس شيطان با كمال نامردى و پررويى گفت:

قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ* إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ» «3»

گفت: به عزتت سوگند همه آنان را گمراه مى كنم،* مگر بندگان خالص شده ات را.

و حق سبحان هم كوتاه نيامده و با عزّت و شدّت فرمود:

قَالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ* لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَ مِمَّن تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ» «4»

[خدا] گفت: سوگند به حق و فقط حق را مى گويم* كه بى ترديد دوزخ را از تو و آنان كه از تو پيروى كنند، از همگى پر خواهم كرد.

حضرت على عليه السلام در خطبه آفرينش فرشتگان، دليل مهلت خواستن ابليس را چنين بيان فرموده است:

فَقالَ سُبْحَانَهُ:

اسْجُدُواْ لِأَدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّآ إِبْلِيسَ» «5»

اعْتَرَتْهُ الْحَمِيَّةُ وَ

غَلَبَتْ عَلَيْهِ الشِّقْوَةُ وَ تَعَزَّزَ بِخِلْقَةِ النّارِ وَ اسْتَهْوَنَ خَلْقَ الصَّلْصالِ.

فَاعْطاهُ اللَّهُ النَّظِرَةَ اسْتِحْقاقاً لِلسُّخْطَةِ وَ اسْتِتْماماً لِلْبَلِيَّةِ وَ انْجازاً لِلْعِدَةِ، فَقالَ:

إِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ* إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» «6». «7»

[خداوند] به فرشتگان گفت: بر آدم سجده كنيد، [پس ] سجده كردند مگر ابليس كه غرور و تكبّر او را گرفت، و بدبختى بر او چيره شد، و به آفريده شدنش از آتش، احساس عزّت و برترى نمود و به وجود آمده از خاك خشكيده را پست و بى مقدار شمرد. خداوند هم او را براى مستحق شدنش به خشم حق، و به كمال رساندن آزمايش و به انجام رسيدن وعده اش مهلت داد، به او گفت: «تو از مهلت يافتگانى،* تا روز [آن ] وقت معين.

و اما دليل ديگرى كه خداوند به او فرصت داد به جهت حقّى بود كه بر خداوند به خاطر پاداش عبادت و شكرانه طولانى داشت و خداى سبحان اراده جبران نمود.

حسن بن عطيّه مى گويد به امام صادق عليه السلام گفتم:

حَدَّثَنى كَيْفَ قالَ اللَّهُ لِإِبْلِيسَ:

فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ* إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ

قالَ: لِشَى ءٍ كانَ تَقَدَّمَ شُكْرَهُ عَلَيْهِ، قُلْتُ: وَ ما هُوَ؟ قالَ: رَكْعَتانِ رَكَعَهُما فِى السَّماءِ فِى أَلْفَى سَنَةٍ أَوْ فى أَرْبَعَةِ آلافِ سَنَةٍ ... «8»

بازگو بفرما چرا خداوند به ابليس فرمود: از مهلت داده شدگانى تا وقت معلوم. حضرت فرمود: براى چيزى كه خداوند متعال خواست از آن تشكّر بجا آورد، گفتم: آن چه بود؟ حضرت فرمود: دو ركعت نماز بود كه ابليس آن را در آسمان به مدت دو هزار يا چهار هزار سال بجا آورده بود.

در روايت ديگر آمده است:

ابليس در آسمان دو ركعت نماز را ظرف هفت هزار سال بجا آورد و حق تعالى در مقابل عبادتش، آن را مهلت ثواب آن را مهلت به او عطا فرمود. «9» آنگاه مظهر پليدى خلقت در اوّلين برنامه نقشه هاى گمراهانه خود، در بهشت به سوى آدم و حوّا رفت و با سوگند زياد و خيرخواهى آنها را نصيحت نمود تا جايى كه آنان به درخت ممنوعه دست درازى نموده و پوشش حيا و عفتشان فرو ريخت، پس ماهيّت پليد او روشنتر گرديد.

خداوند سپس در بعضى آيات به همه افراد بشر و فرزندان آدم هشدار مى دهد كه مراقب فريبكارى شيطان باشند؛ زيرا او سابقه دشمنى خود را با پدر بشر نشان داده است همانطور كه لباس بهشتى را بر اثر وسوسه از اندام جسمى او بيرون كرد، در صدد برآمد كه لباس تقوا را هم از اندام روحى و جانى او بيرون نمايد پس به اقسام گوناگون ابزارهاى مالى و زينتى و بازى و سرگرمى هاى نشاطآور، آدميان را مى فريبد و از راه مستقيم به در مى كند و خداوند منّان به اين منظور هشدارهاى فراوانى داده است كه از آن جمله فرموده است:

يبَنِى ءَادَمَ لَايَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطنُ كَمَآ أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَ تِهِمَآ إِنَّهُ يَرَيكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَاتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيطِينَ أَوْلِيَآءَ لِلَّذِينَ لَايُؤْمِنُونَ» «10»

اى فرزندان آدم! شيطان، شما را نفريبد چنان كه پدر و مادرتان را [با فريبكاريش ] از بهشت بيرون كرد، لباسشان را از اندامشان بر مى كشيد تا شرمگاهشان را به آنان بنماياند، او و دار و دسته اش شما را از آنجا كه شما آنان را نمى بينيد مى بينند، ما شياطين را سرپرست و ياران كسانى قرار داديم كه ايمان نمى آورند.

و در سوره يس، براى آگاهى و شناساندن هر چه بيشتر آن دشمن قديمى و خطرناك و در انديشيدن روز حساب و رسوايى مى فرمايد:

وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلًّا كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُواْ تَعْقِلُونَ» «11»

و همانا شيطان گروه بسيارى از شما را گمراه كرد، آيا تعقّل نمى كرديد [كه پيروانش به چه سرنوشت شومى دچار شدند؟]

يعنى آيا نمى نگريد چه بدبخت هايى شيطان به سر پيروان خود آورده است؟ آيا تاريخ پيشينيان را مطالعه نكرديد تا ببينيد بندگان او به چه سرنوشت شوم و دردناكى گرفتار شدند؟ ويرانه هاى شهرهاى بلا ديده آنها در برابر چشم شماست و عاقبت غم انگيز آنها براى هر كس كه كمترين تفكّر و انديشه اى داشته باشد روشن است. پس چرا دشمنى را كه آزمايش دشمنى خود را بارها و بارها داده است جدّى نمى گيرد و باز با او طرح دوستى مى ريزيد؛ حتّى او را رهبر و پيشگام خود انتخاب مى كنيد و مراسم قبيله شيطان پرستى برپا مى سازيد.

خرد و منطق سليم حكم مى كند كه انسان از چنين جانور خطرناكى كه به هيچ انسانى رحم نمى كند و قربانيان او در هر گوشه و كنار دنيا بر خاك مذلّت كفر افتاده اند بر حذر باشد و لحظه اى به خود، اجازه غفلت از او را ندهد.

امام على عليه السلام در نامه اى به معاويه فريب خوردن او را تذكّر مى فرمايد:

وَ خُذْ اهْبَةَ الْحِسابِ وَ شَمِّرْ لِما قَدْ نَزَلَ بِكَ و لاتُمَكِّنِ الْغُواةَ مِنْ سَمْعِكَ وَ الّا تَفْعَلْ اعْلِمْكَ ما اغْفَلْتَ مِنْ نَفْسِكَ فَانَّكَ مُتْرَفٌ قَدْ اخَذَ الشَّيْطانُ مِنْكَ مَأْخَذَهُ وَ بَلَغَ فيكَ امَلَهُ وَ جَرى مِنْكَ مَجْرَى الرُّوحِ وَ الدَّمِ. «12»

و براى حساب آماده شو، و براى بلاهايى كه به تو مى رسد مهيّا باش، سخن گمراهان را مشنو، و اگر بدين صورت عمل نكنى تو را به آنچه نسبت به خود غفلت دارى آگاه سازم؛ زيرا ناز و نعمت به طغيانت انداخته و شيطان راه خود را در تو پيش گرفته، و با اوضاع تو به آرزويش رسيده، و در وجودت همچون روح و خون روان گشته.

آرى، درس عبرت و هشدار بسيار است، امّا پند گيرنده كم هستند.

رسول اللّه اعظم صلى الله عليه و آله فرمود:

أَغْفَلُ النَّاسِ مَنْ لَمْ يَتَّعِظْ بِتَغَيُّرِ الدُّنْيا مِنْ حالٍ إِلى حالٍ وَ أَعْظَمِ النَّاسِ فِى الدُّنْيا خَطَراً مَنْ لَمْ يَجْعَلْ لِلدُّنْيا عِنْدَهُ خَطَراً. «13»

غافل ترين مردم كسى است كه از اوضاع و احوال دنيا و دگرگونى هاى آن پند نگيرد و كسانى در دنيا گرفتار خطر مى شوند كه دنيا را براى خود خطر ندانند.

 [ «16» اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَمَرْتَنِي فَتَرَكْتُ وَ نَهَيْتَنِي فَرَكِبْتُ وَ سَوَّلَ لِيَ الْخَطَاءَ خَاطِرُ السُّوءِ فَفَرَّطْتُ «17» وَ لَا أَسْتَشْهِدُ عَلَى صِيَامِي نَهَاراً وَ لَا أَسْتَجِيرُ بِتَهَجُّدِي لَيْلًا وَ لَا تُثْنِي عَلَيَّ بِإِحْيَائِهَا سُنَّةٌ حَاشَا فُرُوضِكَ الَّتِي مَنْ ضَيَّعَهَا هَلَكَ «18» وَ لَسْتُ أَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِفَضْلِ نَافِلَةٍ مَعَ كَثِيرِ مَا أَغْفَلْتُ مِنْ وَظَائِفِ فُرُوضِكَ وَ تَعَدَّيْتُ عَنْ مَقَامَاتِ حُدُودِكَ إِلَى حُرُمَاتٍ انْتَهَكْتُهَا وَ كَبَائِرِ ذُنُوبٍ اجْتَرَحْتُهَا كَانَتْ عَافِيَتُكَ لِي مِنْ فَضَائِحِهَا سِتْراً «19» وَ هَذَا مَقَامُ مَنِ اسْتَحْيَا لِنَفْسِهِ مِنْكَ وَ سَخِطَ عَلَيْهَا وَ رَضِيَ عَنْكَ فَتَلَقَّاكَ بِنَفْسٍ خَاشِعَةٍ وَ رَقَبَةٍ خَاضِعَةٍ وَ ظَهْرٍ مُثْقَلٍ مِنَ الْخَطَايَا وَاقِفاً بَيْنَ الرَّغْبَةِ إِلَيْكَ وَ الرَّهْبَةِ مِنْكَ «20» وَ أَنْتَ أَوْلَى مَنْ رَجَاهُ وَ أَحَقُّ مَنْ خَشِيَهُ وَ اتَّقَاهُ فَأَعْطِنِي يَا رَبِّ مَا رَجَوْتُ وَ آمِنِّي مَا حَذِرْتُ وَ عُدْ عَلَيَّ بِعَائِدَةِ رَحْمَتِكَ إِنَّكَ أَكْرَمُ الْمَسْئُولِينَ ]

خدايا! فرمانم دادى و من با فرمانت مخالفت ورزيدم، و از گناه بازم داشتى، و من مرتكب گناه شدم انديشه بد و نابه جا، خطا را در نظرم آراست و من به آلوده شدن خطا گردن نهادم. نمى گويم روزى را روزه گرفتم تا آن روز را به نفع خود گواه گيرم، و شبى را به شب زنده دارى برخاستم تا به آن شب زنده دارى پناه جويم، ونه عمل مستحبى را انجام داده ام، كه به خاطر آن سزاوار مدح و ثنا شوم. كارى انجام نداده ام، جز واجباتت كه هر كس آنها را ضايع كند، هلاك مى شود، و با شرافت و برترى كار مستحبّى، به حضرتت متوسّل نمى شوم؛ در صورتى كه از به جا آوردن بسيارى از تكاليف واجبت غفلت كرده ام، و از جايگاه هاى انجام حدودت تجاوز كرده، گرفتار محرّمات شدم، و پرده حرمت ها را دريدم، و گناهان بزرگى را مرتكب شده ام، كه عافيت تو در برابر رسوايى هاى آنها براى من پرده و پوشش است، و اين جايگاه كسى است، كه به خاطر ارتكاب گناه، از تو شرمسار و برخود خشمگين، و از تو خشنود است؛ پس با دلى شكسته و گردنى افتاده، و پشتى گرانبار از خطاها به سوى تو آمده، و در ميان اميد و بيم نسبت به تو قرار گرفته، و تو شايسته تر كسى هستى كه به او اميد ورزند، و سزاوارتر كسى كه از او بترسند و پروا كنند؛ پس آنچه را اميد دارم به من ببخش و از آنچه بيم دارم امانم ده، و به رحمتت كه به وسيله آن به بندگانت باز مى گردى به من بازگرد. تو بزرگوارتر كسى هستى كه از او درخواست مى شود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مارد: رانده شده.

(2)- ص (38): 79- 81.

(3)- ص (38): 82- 83.

(4)- ص (38): 84- 85.

(5)- بقره (2): 34.

(6)- حجر (15): 37- 38.

(7)- نهج البلاغه: خطبه 1.

(8)- علل الشرايع: 2/ 525، حديث 1؛ بحار الأنوار: 60/ 240، باب 3، حديث 85.

(9)- علل الشرايع: 2/ 526، حديث 1؛ بحار الأنوار: 60/ 240، باب 3، حديث 86.

(10)- اعراف (7): 27.

(11)- يس (36): 62.

(12)- نهج البلاغه: نامه 10.

(13)- بحار الأنوار: 70/ 88، باب 122، حديث 55؛ الأمالى، شيخ صدوق: 20، حديث 4.