احسان به والدین بعد از اطاعت خدا

قرآن کریم در موارد متعددی، انسان ها را بعد از مسئله عبادت و اطاعت از خدا و نفی شرک، به احسان و احترام به والدین دعوت می کند تا بدانند که احترام و نیکی به والدین، در حقیقت اطاعت خداست; از جمله می فرماید: (به یاد آرید زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی کنید….)1

و نیز می فرماید: (و خدا را بپرستید و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید. )2

روشن است که بین اطاعت از خدا و والدین، ارتباط و پیوند وجود دارد و آن این که نعمت هستی و حیات انسان، در درجه اول، از آفریدگار متعال است و در مراحل بعد به پدر و مادر بستگی دارد; بنابر این اطاعت از والدین، همان اطاعت از خدا و ترک آن، با شرک به خدا هم ردیف است. امیر مؤمنان علی(ع) می فرماید: (نیکی به والدین، بزرگ ترین واجب از واجبات الهی است. )3

در حدیثی آمده است: (مردی نزد رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. عرض کرد: بعد از او به چه کسی؟ فرمود: به مادرت. برای سومین بار عرض کرد: بعد از او به چه کسی؟ باز فرمود: به مادرت، و در چهارمین بار وقتی سؤال را تکرار کرد، فرمود: به پدرت. 4

اهمیت خانواده

در دین مقدس اسلام، نهاد خانواده از اهمیت ویژه ای برخوردار است ; از این رو به پیوند خانوادگی و احترام و اکرام فوق العاده به پدر و مادر توجه وافی شده است. یقیناً دلیل این همه توجه، به موضوع جامعه بزرگ بشری باز می گردد. از آن جا که این جامعه بزرگ از واحدهای کوچک تری به نام (خانواده) تشکیل می شود، لذا ضروری است که در این زمینه بیشتر تأمل و تعمق صورت پذیرد.

اگر می بینیم امروزه جامعه بشری در سراشیبی سقوط و انحطاط عاطفی قرار گرفته، دلیل آن را باید در سست شدن پیوندهای خانوادگی و تزلزل در روابط بین اعضای خانواده جست و جو کرد. تا زمانی که اجتماع بشری گرفتار پدیده ماشینیزم نشده بود، پیوند خانوادگی محکم بود; اما امروزه به دلیل غلبه تکنولوژی و صنعت، این جامعه رو به اضمحلال رفته و جز ویران کردن بنای مقدس خانواده از او چیزی به یادگار نمانده است. مضاف بر این که اجتماع را از عمل گرایی محروم نموده و سمت و سوی آن را با رنگ و لعاب شعارگرایی تزیین کرده است.

معنای احسان

امام صادق(ع) فرمود: (معنای احسان این است که با پدر و مادرت خوش رفتاری کنی، با نرمی و ملایمت با آنان سخن بگویی، از روی دل سوزی و مهربانی به آنها بنگری، اگر چیزی لازم داشتند پیش از آن که از تو بخواهند، در اختیارشان قرار بدهی، همیشه بال های تواضع را برای آنها بگسترانی، و برای ایشان از خدای تبارک و تعالی رحمت و مغفرت بخواهی و بدانی که در کودکی، تو احتیاج به خدمتشان داشتی و در پیری آنها به خدمت تو محتاجند; مبادا روی خود را بر آنها ترش کرده و آنان را دلتنگ نمایی.)5

گویند: اویس قرنی، شتربانی می کرد و از اجرت آن، مخارج مادر نابینای خود را تأمین می نمود. روزی از مادرش اجازه خواست برای زیارت پیامبر 9 به مدینه برود. مادرش اجازه داد، به شرط آن که بیشتر از نصف روز در مدینه توقف نکند. اویس حرکت کرد، وقتی به خانه پیامبر(ص) رسید، اتفاقاً حضرت تشریف نداشتند و از مدینه خارج شده بودند و عصر مراجعه می کردند. اویس بعد از یکی دو ساعت توقف، با دلی شکسته، به دلیل قولی که به مادر داده بود به یمن بازگشت. عصر آن روز وقتی حضرت مراجعه کردند، پرسیدند: این نور کیست که در خانه تابیده است؟ گفتند: شتربانی که اویس نام داشت، به این جا آمده و بازگشت. پیامبر (ص) فرمودند: آری، اویس این نور را در خانه ما هدیه گذاشت.6

امام زین العابدین(ع) برای پدر و مادرش چنین دعا می کند: (بار خدایا! بر محمد، بنده و فرستاده خود و بر خاندان پاکش رحمت فرست و آنان را به بهترین رحمت ها و نیکی ها و درود خود امتیاز ده و پدر و مادر مرا پیش خود گرامی دار و احسان و نیکی از جانب خویش بر آنها ببخش، ای بخشنده ترین بخشندگان. )7

و در جای دیگر می فرماید: (بار خدایا! بر محمد و آلش و فرزندان او درود فرست و پدر و مادر مرا به بهترین چیزی که به پدران و مادران بندگان با ایمانت پاداش و امتیاز داده ای، امتیاز و پاداش ده، ای مهربان ترین مهربانان. 8

احسان به پدر و مادر مشرک

احسان به والدین به حدی مهم است که خداوند در قرآن کریم دستور داده حتی با پدر و مادر مشرک خود نیز خوش رفتاری کنید. بکر بن صالح گوید: دامادم خدمت امام جواد(ع) نامه ای نوشت که پدرم ناصبی است و در مورد اهل بیت رأی منحرفی دارد و من از دست او به ستوه آمده ام، برای خلاصی من دعا کن. در ادامه نامه پرسید: آیا نظر شما این است که با او مدارا کنم یا صریحاً با وی مخالفت کنم؟

امام در پاسخ نوشت: مطلبت را دانستم و در مورد پدرت تو را از دعای خیر فراموش نمی کنم، و مدارا با او بهتر از برخورد است و در سختی و مشقت، سرورهایی است. صبر کن که عاقبت با پرهیزکاران است. خداوند تو را در ولایت اولیا ثابت قدم نماید. ما و شما در پناه خداییم.

بکر گوید: خداوند قلب پدرش را نرم ساخت که با او هم رأی باشد.

این گونه روایات، الگوی جوانان متدین و انقلابی است که در خانواده های غیر مذهبی زندگی می کنند. آنان باید بدانند که احترام پدر و مادر در همه شرایط لازم است.

محبت پیامبر به مادر رضاعی

حلیمه سعدیه، پیامبر(ص) را در کودکی به بادیه خود برد و شیر داد و چند سال از او سرپرستی کرد. وقتی پیامبر(ص) بزرگ شد و با خدیجهے ازدواج کرد، حلیمه به حضور پیامبر(ص) آمد و از قحطی و خشک سالی و هلاکت گوسفندان و چهار پایان شکایت کرد. پیامبر(ص) به او محبت سرشار نمود و با خدیجه در مورد کمک به او صحبت کرد. خدیجهے چهل گوسفند و شتر به حلیمه داد و او آنها را برداشت و به سوی بادیه بازگشت و پس از ظهور اسلام، با شوهرش به حضور پیامبر آمدند و قبول اسلام کردند.9

احسان به والدین غیر هم کیش

احسان و احترام به پدر و مادر، تنها به مسلمانان مربوط نیست. هر انسانی که از عقل و منطق و درک برخوردار است، باید به آن توجه کند. این وظیفه را حتی در مواردی که پدر و مادر هم کیش و هم مذهب ما نیستند باید رعایت کرد.

جابر جعفی می گوید: در محضر امام صادق(ع) بودم، مردی عرضه داشت: پدر و مادرم از سنّی های متعصب هستند، با آنها چگونه رفتار کنم؟

امام (ع) فرمود: با شیعیان واقعی ما چگونه برخورد می کنی؟ عرض کرد: با عشق و محبّت و با اقدام به حل مشکلات آنان. فرمود: (باپدر و مادرت به همین صورت رفتار کن. 10

شاعر می گوید:

باعث خشنودی یزدان، رضای مادر است

راه پیروزی انسان از دعای مادر است

این بود تفسیر قرآن نظام کردگار

ریشه و اصل محبت از وفای مادر است

مادری که می دهد فرزند خوبی پرورش

گو به او (خلد برین) در زیر پای مادر است

در حدیثی آمده است که حضرت موسی(ع) سه بار از خداوند طلب سفارش کرد، خطاب رسید: تو را دو بار به مادر سفارش می کنم و یک بار به پدر. 11

برخورد با جفای والدین

جوانان پر قدرت و پرتوان باید بدانند که به طور طبیعی و خود رو به وجود نیامده اند، بلکه مادران با شیره جان خود آنان را پرورش داده اند. پدران دلسوز نیز با تمام مشکلات روزمره دست و پنجه نرم نموده و بار سنگین زندگی پر مسئولیت را به دوش گرفته اند تا سعادت فرزندان خود را فراهم سازند. نقل است که مردی در حال طواف، مادرش را نیز بر دوش گرفته بود. در همان حال پیامبر خدا(ص) را مشاهده و عرض کرد: یا رسول الله! آیا حق مادرم را با این کار ادا کرده ام؟ رسول خدا(ص) فرمود: نه، حتی جبران یکی از ناله های او را هم نمی کند. 12

حضرت امام صادق(ع) می فرماید: (هر کس با بغض و کینه بر چهره پدر و مادرش نگاه کند، اگر چه آنان بر او ستم هم کرده باشند، خداوند متعال هیچ نمازی را از وی نمی پذیرد. )13

این روایت، تمام راه های بهانه تراشی را بر روی فرزندان می بندد و اعلام می کند که در هیچ صورتی نمی توان به پدر و مادر جفا کرد، حتی نگاه های مبغوضانه و برخوردهای خلاف مروت نیز محکوم گردیده است.

ممکن است پدر و مادر بر اثر ناآگاهی و یا شعله ور شدن خشم و غضبشان، به فرزند خود جفا کنند و راه ناصحیح و ستمگری را در پیش بگیرند و از این طریق دل های حساس فرزندان خود را آزرده سازند، با وجود این، فرزندان باید خویشتن داری کنند و ادب و انسانیت را از یاد نبرند تا از این طریق، هم جهاد با نفس کرده باشند و به ثواب برسند و هم پدر و مادر خود را متوجه اشتباهشان نمایند و آنان را به راه راست وا دارند.

مرحوم علامه محمد تقی مجلسی، پدر بزرگوار علامه مجلسی می فرماید: (چنانچه والدین بخواهند فرزند خود را در اثر ناراحتی، تنبیه نمایند، سزاوار است خود را به آنان تسلیم کنند، مگر این که احتمال خطر مرگ و یا جراحات شدید بدهند. )14

امام صادق(ع) سه چیز را برای مسلمان لازم می شمارد که یکی از آنه، نیکی و احسان به والدین است; خواه صالح باشند یا ناصالح. 15

جابر جعفی می گوید: مردی از امام صادق(ع) پرسید: پدر و مادر من مخالف مکتب و مذهب شیعه هستند، وظیفه من در برخورد با آنان چیست؟ امام فرمود: همان طوری که به شیعیان و پیروان ما نیکی و محبت می کنید، بر پدر و مادر مخالف ما نیز به همان صورت نیکی و محبت کنید. )16

در روایتی بسیار مهم، امام رضا(ع) می فرماید: (نیکی به پدر و مادر واجب است، اگر چه مشرک و کافر باشند; و لیکن اطاعت آنان چنانچه سبب معصیت و نافرمانی خدا گردد، جایز نیست. 17

1 ـ شکر قلبی; یعنی یاد کردن احسان و نیکی کسی در دل و قلب;

2 ـ شکر زبانی; یعنی تعریف و تمجید کردن از نعمت و نعمت دهنده;

3 ـ شکر عملی ; یعنی جبران نعمت در حد توان و قدرت.

برای تشکر از والدین می توان از این سه راه بهره گرفت. البته این یک نوع از انواع نیکی ها به پدر و مادر است، هر چند که زحمات طاقت فرسای آنها با این گونه سپاس گزاری ها جبران نمی شود; اما آنان را خوشحال خواهد کرد و این خوشحالی و رضایت، عین رضایت خداوند است.

آثار نیکی به والدین

1 ـ کفاره گناهان: روایت است مردی خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: کار زشتی نبوده مگر این که انجام داده ام، آیا برای من راه بازگشتی هست؟ حضرت فرمود: آیا از والدین تو کسی زنده است؟ عرض کرد: آری، پدرم زنده است. فرمود: برو به پدرت نیکی کن تا کفاره گناهانت گردد. چون آن شخص رفت، فرمود: اگر مادرش زنده بود، نیکی به او بهتر بود. 18

رسول خدا(ص) بر بالین جوانی که در حال احتضار بود، حاضر شد. آن حضرت کلمه شهادتین را بر او تلقین کرد، اما جوان نتوانست بگوید. پرسید: آیا مادر دارد؟ زنی گفت: بلی، من مادر او هستم. فرمود: آیا بر او غضبناکی؟ گفت: آری، شش سال است که با او حرف نزده ام. پس آن حضرت خواهش کرد که از او راضی شود، مادر به خاطر پیامبر از فرزندش در گذشت. زبان آن جوان باز شد و کلمه توحید را گفت… سپس فرمود: خدا او را آمرزید. )19

2 ـ طولانی شدن عمر و افزایش مال: پیامبر اکرم(ص) فرمود: (کسی که برای من ضمانت کند صله رحم و نیکی به والدین را ترک نکند، من هم ضامن می شوم که مال و عمرش زیاد [ شود] و در قبیله اش محبوبیت پیدا کند.20

(جوانی از ثروت مندان مدینه پدر پیری داشت که احسان به او را ترک نمود و از مال خود او را محروم کرد. پس خدای تعالی اموالش را از او گرفت و فقر و تنگ دستی و مرض در بدن او پدید آمد و بیچاره شد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: ای کسانی که پدرها و مادرها را آزار می رسانید، از حال این جوان عبرت بگیرید و بدانید چنانچه دارایی اش در دنیا از کَفَش رفت و غذا و ثروت و صحتش به فقر و مرض تبدیل شد، در آخرت هر درجه ای که در بهشت داشت، به واسطه این گناه از دست داده و در مقابلش آتش برایش آماده شده است. )21

3 ـ تقویت رفتار عاطفی: امام علی (ع) به امام حسن مجتبی(ع) می فرماید: و تو را دیدم که پاره تن من هستی، بلکه همه جان منی; آن گونه که اگر آسیبی به تو رسد، به من رسیده; اگر مرگ سراغ تو آید، زندگی مرا گرفته است. پس کار تو را کار خودم شمردم و نامه ای برای تو نوشتم تا تو را در سختی های زندگی رهنمون باشد. 22

4 ـ انتقال ارزش های اخلاقی: احترام به پدر و مادر، نشانه قدردانی، قدرشناسی و حق شناسی از آنان است که در زندگی بیشترین مهر و محبت را به انسان روا داشته اند. علاوه بر این که احسان به والدین، در ردیف توحید و خداشناسی قرار گرفته است; بنابر این رعایت احترام به والدین، زمینه های لازم را برای انتقال ارزش های اخلاقی و تربیتی خانواده از نسلی به نسل دیگر به شرط سازگاری با اصول اسلام فراهم می کند.

چگونه می توانیم به پدر و مادر خود نیکی کنیم؟

باید دانست که احسان به والدین، تنها در مادیات نیست; بلکه انجام هر عمل شایسته برای آنان و حتی اخلاق و رفتار خوب، نوعی احسان محسوب می شود. امام حسن(ع) می فرماید: (همانا بهترین نیکی ه، اخلاق نیک است.)23

در زمینه نیکی به والدین به موارد زیادی می توان اشاره کرد; از جمله:

1ـ تشکر از زحمات و فداکاری های آنان;

2ـ طلب رحمت و مغفرت برای آنان;

3ـ همکاری و کمک در کارهای خانه; مانند: پذیرایی از میهمان، شست وشوی ظروف، تهیه غذ، چیدن سفره، نظافت منزل و…;

4ـ اگر سالخورده اند، در صورتی که نیاز دارند، آنان را بر دوش کشیدن;

5 ـ پرهیز از کاری که موجب ناسزاگویی دیگران به آنان می شود;

6 ـ رعایت ادب و احترام و تواضع نسبت به آنان.

از امام صادق(ع) پرسیدند: (چگونه می توانیم به پدر و مادری که از دنیا رفته اند، نیکی کنیم؟ حضرت فرمود: از جانب آنها نماز خوانده شود، صدقه بدهند، حج به جا آورند و روزه بگیرند.)24

آن حضرت در تفسیر یکی از آیه های قرآن می فرماید: (احسان به پدر و مادر یعنی به خوبی و به شیرینی و با حالی خوش و با صبر و حوصله با آنان نشست و برخاست کنی، با کسالت و چهره درهم با آنان رو به رو نشوی، و هرچه نیاز دارند، گرچه مستغنی باشند، بدون این که وادار شوند از تو بخواهند، برای آنان فراهم آوری و هر وقت به دیدنشان می روی با دست پُر بروی.)25

پی نوشت ها:

1ـ بقره(2) آیه 83.

2 ـ نساء(4) آیه 36.

3 ـ مستدرک الوسائل; به نقل از: سید عبدالحسین دستغیب، گناهان کبیره، ص 133.

4 ـ روح المعانی، ج 26، ص 16; به نقل از: تفسیر نمونه، ج 21، ص 333.

5 ـ برگرفته از: پدر و مادر خود را دعا کنیم، تعلیمات اخلاقی (1)، ص 34.

6 ـ برگرفته از: علویه شکرانی، زن موجود ناشناخته.

7 ـ صحیفه سجادیه، ص 165 ـ 167.

8 ـ همان.

9 ـ برگرفته از: داستان دوستان، ج 4، ص 112.

10 ـ وسائل الشیعه، ج 21، ص 491.

11 ـ بحار الانوار، ج 13، ص 330.

12 ـ تفسیر نمونه، ج 12، ص 80، با اندکی تغییر.

13 ـ سفینة البحار، ج 2، ص 687.

14 ـ جعفر سبحانی، مسائل ازدواج و حقوق خانواده، ص 25.

15 ـ بحار الانوار، ج 75، ص 92.

16 ـ اصول کافی، ج 2، ص 162.

17 ـ جعفر سبحانی، همان، ص 28.

18 ـ بحار الانوار; به نقل از: گناهان کبیره، ج 1، ص 132، با اندکی تغییر.

19 ـ همان، ص 129.

20 ـ مستدرک الوسائل; به نقل از گناهان کبیره، ج 1، ص 135.

21 ـ سفینة البحار; به نقل از: همان.

22 ـ نهج البلاغه، نامه 31.

23 ـ اصول کافی، ج2، ص 159 .

24 ـ همان، ص 157 .

25 ـ همان، ج2، ص 157

مجتبی نواپور