برای تقویت عشق الهی باید چه کنیم؟

پیش از آن که راه و رسم عاشقى را بیان کنیم. لازم است عشق را تعریف نماییم و ویژگیهاى «عاشق حقیقی» را بشناسیم.
اگر چه واژة عشق در معارف اسلامى با همین لفظ و حروف (ع . ش . ق ) کاربرد زیادى ندارد و ما به بیش از سه مورد دست نیافتیم.
یک مورد براى عبادت به کار رفته است. مرحوم کلینى (ره) در اصول کافی از امام صادق (ع) نقل مى کند : «أفضل الناس من عشق العبادة و عانقها؛ برترین مردم کسى است که به عبادت عشق بورزد و ملازم آن باشد».
مورد دیگر براى جناب سلمان فارسى (ره) مشاهده مى شودکه پیامبر اکرم(ص) فرمود: «بهشت بیشتر به سلمان عشق مى ورزد تا سلمان به بهشت».
مورد سوم حدیثى است از امیرالمؤمنین (ع) به نقل از امام باقر(ع) در مورد اباعبدالله الحسین (ع) و شهداى کربلا. روایت چنین است: علی(ع) بامردم کوفه عازم صفین بودند، نزدیک کربلا که رسیدند، حضرت از یاران خودش جلو افتاد. وقتى به مکانی به نام «مقدخان» رسیدند، چند بار آن جا را دور زد و طواف کرد و فرمود: این جا مکانى است که دویست پیامبر خدا(ص) و دویست نفر از اولاد پیامبران را به ناحق کشته اند که همة آنان جزو شهدا هستند، سپس به واقعة عاشورا اشاره کرد و فرمود: اینجا، استراحتگاه اسب ها و مرکب هاى شهیدان عاشقى است که به خاک و خون کشیده مى شوند ( و عشق آنان به عالى ترین درجة ممکن رسیده است، به گونه اى که ) نه احدى از پیشینیان بر آنان سبقیت جسته ، و نه کسى از آیندگان به گرد آنان مى رسد».
در منابع شیعى شاید نتوان مورد دیگرى پیدا کرد که این واژه به کار رفته باشد.
اما بحث بر سر لفظ عشق نیست، بلکه مفهوم و معناى حقیقى عشق مورد نظر است که این مفهوم با عبارات مختلف و الفاظى مانند حبّ و محبّت بیان شده است، مثلاً جمله اى که حضرت سیدالشهدا و سالار عشاق در دعاى عرفه بیان مى دارد و به معشوق خویش چنین مى گوید: «خدایا! همین افتخار مرا بس است که بندة کوى تو باشم».
مفهوم عشق و عاشقی
عشق جذبه اى است از نوع محبّت و مافوق محبّت . مجمع البحرین مى نویسد: «عشق محبتى است که از حد تجاوز کند و انسان را از حال عادى خارج نماید. پس هر مجتبی ملازم عشق نیست اما هر عشقى با محبت همراه است. انواع محبت ها در انسان وجود دارد، امّا همة آن ها در مرتبة عشق نیستند. دو دوست نسبت به یکدیگر محبت دارند. مرید نسبت به مراد و مرشد خویش محبت دارد اما عشق محبتى دیگر است.
عشق که فعل ماضى آن «عشق» است، در اصل از «عَشَقه » که نام گیاهى است که در فارسى به آن پیچک مى گویند، گرفته شده است. این گیاه به هر چیزى برسد، دور آن مى پیچد و به تدریج آن را در احاطة خود مى گیرد. وقتى حبّ اشتداد پیدا کند و همانند پیچک جان و روح انسان را به تسخیر خویش در آورد، آن را «عشق» مى نامند.
جالینوس حکیم مى گوید. «در مغز انسان سه جایگاه ویژه قرار دارد: یکى مخزن تخیّل است. دومى جایگاه فکر و سومى ظرف ذکر و یادآورى است.»
عاشق به کسى گویند که لحظه اى خیال و فکر و ذکرش از معشوق جدا نباشد. عشق و محبّت و هجران معشوق آن چنان قلب و جان و روح عاشق را مسخّر نموده که آب و خواب و غذا را از او گرفته واو به چیزى جز معشوق نمى اندیشد و کسى جز او را نمى بینند. هر کس چنین نیست، عاشق نیست.
عشق قهّار است و من مقهور عشق چون قمر روشن شدم از نور عشق
بنابراین تا انسان از خود پرستی، نفس پرستى و بت پرستى کهن و مدرن رها نشود و در منزل «عبودیت و بندگی» سکنى نگزیند، عشق را نمى فهمد و عاشق نگشته است.
چگونه مى توان عاشق خدا شد؟
1- بندگی:
امام سجاد (ع) مى فرماید: «العبودیة جوهرة کنهها ربوبیة؛  بندگى گوهرى است که باطنش خدایى و خداوندگاری است» .
چرا در تشهد نماز ابتدا شهادت به عبودیت خاتم الانبیا مى دهیم، سپس رسالت او را گواهى مى کنیم؟ چون شرف آن نبى مکرّم ، در بندگى او بود نه در رسالت او.
آیا نخوانده اى آیه قرآن را که شیطان در مقابل بندة خدا اظهار عجز و ناتوانی مى کند؟ دشمن قسم خوردة انسان گفت: «به عزّتت سوگند! که تمام انسان ها را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان مخلصت»؛ آنانى که دل از غیر بریدند و براى تو خالص شدند. مخلص آن بندة عاشقى است که هر دو عالم را یک باره از دل برون کرده تا غیر او را نبیند و محبت هیچ چیزى حتى بهشت در دل او نباشد.
کسى که عبد خدا گشت و مشمول خطاب یا عبادى قرار گرفت، بندة شیطان و انسان یا هواى نفس نمى شود. پس جادة عشاقی، جادة عبودیت و بندگى است. راه و رسم بندگى آموز تا عاشق شوی. سیر و حرکت زمانى میسّر است که در اثر معرفت و آگاهى بیدارى دل حاصل گردد و چراغ ایمان در دل روشن شود. روغن چراغ ایمان، عمل صالح و ترک گناه است.
2- پیروی از پیامبر:
ایمان به خدا، و تنفر و بیزارى از فسق و کفر و گناه در نهاد هر انسانى بالفطره وجود دارد. وقتى از درون سر برآورد و در عرصة عمل صالح تجلّى پیدا کرد، گل عشق که علامت کمال و رشد یافتگى است، شکوفه مى زند.عاشق مهجور، چشم به راه پیام معشوق است و به هر چیزى که به معشوق تعلق دارد یا نماینده و پیام رسان او است، عشق مى ورزد. قرآن کریم مى فرماید:
«اى پیامبر! به مردم بگو: اگر خدا را دوست مى دارید( و به او عشق مى ورزید) ، از من پیروی کنید، تا خدا هم شما را دوست داشته باشد و لغزش هاى گذشتة شما را ببخشد که خداوند آمرزنده و مهربان است». آرى عشاق خدا، مطیع رهبران الهى هستند.
عاشق خدا نباید انتظار داشته باشد که رهبر الهى از آنان اطاعت کند و دستور بگیرد و یا با تحمیل افکار خود براى رسیدن به مقاصد و اهداف مادى به او فشار بیاورد که این کار به زیان مردم است، چنان که مى فرماید: «بدانید رسول خدا میان شما است. هر گاه در بسیارى از امور از شما پیروى کند، به مشقت خواهید افتاد، ولى خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل هایتان زینت بخشیده و کفر و فسق و گناه را منفور شما قرار داده است. رشد یافته و هدایت شده کسانى هستند که واجد این صفات باشند».
انسان هنگامى مى تواند به اوج ایمان برسد که نیرومند ترین علاقة او یعنى عشق به خویشتن را تحت الشعاع عشق به ذات خدا و نمایندگان او قرار دهد. پیامبر اکرم(ص) مى فرماید: « سوگند به کسى که جانم در دست او است! هیچ یک از شما به حقیقت ایمان نمى رسد مگر زمانى که من نزد او محبوب تر از خودش و مالش و فرزندش و تمام مردم باشم».
نکتة ظریفى در آیة مذکور که شایسته است در آن دقت شود، این است که همة جمله هاى قبل به صورت خطاب است اما جملة پایانى آیه (اولئک هم الراشدون) به صورت غایب است. تفاوت تعبیر ظاهراً براى این است که نشان دهد: حکم «عاشق خدا، مطیع رهبر است» اختصاص به یاران پیامبر(ص) ندارد، بلکه یک قانون عمومى است.
یکى ازعلایم رشد یافتگى در هر زمانى این است که صفاتى فطرت خویش را با عشق به ایمان، تنفر از کفر و فسق و عصیان و اطاعت و پیروى کامل از رهبرى حفظ کند.
3- تهجد:
عشق وصال بى سحر خیزى نمى شود.
عشق وصال دارى و شب تا صبح سر بر بستر ناز خوابت آید؟ زهى خیال باطل ! نشنیده اى که با کلیمش موسى (ع) فرمود: دروغ مى گوید کسى که گمان برد خدا را دوست دارد، ولى چون تاریکى شب در آید، خواب را بر حضورم ترجیح دهد».
4-خود شناسی:
عشق یک میل درونى است که براى ظهور و فعلیت یافتن، مانند همة امیال درونى نیازمند فضایى مناسب است تا پرورش یابد و شکوفه و گل دهد.
اگر چه عشق ریشه در آفرینش انسان دارد لیکن تجلى و ظهور آن وابسته به میزان شناختى است که عاشق از کمال معشوق دارد. پس شدت عشق و زیاد و کم شدن شعلة آتش درون سوز عشاق به دو عامل بستگى دارد:
1‌‌- میزان کمال که در معشوق نهفته است و جلوه هایى که از آن بروز مى کند.
2‌‌- ظرفیت فکرى عاشق و میزان شناختى که از معشوق و تجلیّات او دارد.
بنابراین نخستین گام در شعله ور شدن، آتش عشق، داشتن شناخت درست از کمال و جلوه هاى معشوق است. تحصیل شناخت خدا، براى اکثر افراد بدون خودشناسى و شناخت تجلیات خدا میسر نیست.
از این رو خود آگاهى و خود شناسى برترین شناخت ها دانسته شده است.
علی(ع) مى فرماید: «افضل المعرفة، معرفة الانسان نفسه؛ برترین آگاهى ومعرفت آن است که انسان نفس خود را بشناسد».علامت این که انسان خود آگاه گشته و خود را شناخته است، خدا شناسی او است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اعرفکم بنفسه، اعرفکم بربّه؛ داناترین شما در خودشناسی، خداشناس ترین شما است».
تو که از نفس خود زبون باشى عارف کردگار چون باشی؟!
اى شده در نهاد خود عاجز کى شناسى خداى را؟ هرگز!
5- ترک گناه:
انسانى که مى خواهد عاشق خدا شود، باید براى خود بنایى محکم بسازد و این بنا از اجزایى تشکیل مى شود که عبارت است از: خودشناسى، تحکیم مبانى اعتقادى، مطالعه در مبدأ و معاد، پرهیز کامل از گناهان، توبه بعد از هر گناه، اطاعت از بارى تعالى، انجام واجب و ترک محرم مانند:غیبت، دروغ، تهمت، بدزبانى، کینه و دیگر گناهان کبیره. این ها مصالحى هستند که اگر در کنار یکدیگر قرار گیرند، به دژ محکمى تبدیل مى شوند که جز عشق نامى ندارد و صاحبش میزبان معشوقى به نام خدا که خالق هستى است، خواهد شد. امام صادق (ع) فرمود: «قلب حرم خدا است. در حرم خدا غیر خدا را ساکن نکنید».(13(
پس قلب مأمن و مأواى عشق است که نباید در آن حرامى وارد شود. حرامى در این تفسیر گناه است، آن هم نه گناه عبورى که انسان به دلیل نسیان وجایز الخطا بودن، آن را انجام مى دهد، بلکه گناهى که براى سکونت آمده است.
پس عشق خیال نیست، آتشى است که در دل شعله ور مى گردد، تا چیزى محبوب و معشوق انسان شود. وقتى چیزى محبوب مى شود که از تمام حصارهاى غیر پرستى (دنیا و متعلقات آن) بیرون آید تا جمال محبوبش مکشوف شود. دل جاى دو محبوب نیست، نمى توان هم خدا را دوست داشت و هم خرما را!
انسان وقتى مى تواند عاشق خدا شود که از حصار خود پرستى و دنیا پرستى بیرون آید، جاذبه هاى دنیا آن قدر زیاد است که گاهى از حد شمارش خارج مى شود، ولى همه آن ها به یک حصار بسته است و آن چیزى جز تعلق نیست و اگر این جذبه فروکش کرد، جذبه اصلى نمایان مى شود.