انسان دوست دارد همواره جزو بهترین ها باشد و رقابت و سرعت و سبقت نیز در امور اخلاقی و رفتار پسندیده اجتماعی نه تنها گرایش فطری انسان، بلکه فرمان الهی است. نویسنده در مطلب حاضر، به برخی از بهترین ها در اخلاقی اجتماعی بر اساس آموزه های اسلامی که از زبان حضرت لقمان حکیم(ع) نقل شده اشاره کرده است.
مقامات الهی در گرو اخلاق انسانی
انسان اگر می خواهد به مقامات برتر دست یابد که کمال آن در خداوند است، باید اخلاق انسانی را در خود به نمایش بگذارد. این گونه است که می تواند سرآمد دیگران و محبوب دل های مردم شود و در پیشگاه خداوند، عزت و آبرو و کرامت و شرافت کسب کند.
اصولاً مردم حتی اگر خودشان دارای مکارم اخلاقی نباشند، ولی افراد متخلق به آن را دوست می دارند و پروانه وار دور شمع وجودش می گردند تا بهره ای از نور وجودش و انوار اخلاقش ببرند.
روزی یکی از بزرگان بنی اسرائیل از محلی گذر می کرد، دید گروهی از مردم مانند تشنگان آب گوارا به دور لقمان گرد آمده اند و به سخنان حکیمانه او گوش می دهند. آن رهگذر با تعجب به لقمان گفت: تو آن نیستی که با ما گله داری می کردی؟ گفت: آری. پرسید: پس چگونه به این مقام رسیده ای؟ لقمان فرمود: سه ویژگی مرا به این مقام رسانید: راستگویی؛ امانت داری؛ دوری از کارهای بیهوده.
از نظر قرآن انسان موجودی در حال صیرورت[1] و انقلاب[2] و درحال رنگ گرفتن است. به این معنا که انسان تا زمانی در دنیا است با کارهایی که انجام می دهد خودش را می سازد. حال این ساختن می تواند درست و یا نادرست باشد و هر کسی در نهایت سازه ای که از خود بیرون می دهد می تواند دارای کمالات باشد یا آنکه تمام سرمایه های وجودی اش را از دست بدهد و در چاه فراق از صفات خود بیفتد خداوند در آیه 138 سوره بقره بهترین رنگ را رنگ خدایی می داند و می فرماید:صبغه الله و من أحسن من الله صبغه و نحن له عابدون؛ این است نگارگری الهی و کیست خوش نگارتر از خدا؟ و ما او را پرستندگانیم.
این بدان معناست که انسان اگر بخواهد رنگی بگیرد باید رنگ خدایی بگیرد؛ یعنی صفات کمالی خداوند را در خود ظهور دهد. با چنین تخلق به صفات الهی است که انسان می تواند در جایگاه خلافت الهی قرار گیرد و به عنوان جانشین و خلیفه رفتار کند.
بهترین های اخلاقی
انسان باید نسبت به همه کارهای نیک و پسندیده و امور خیر پیشگام و پیشتاز باشد و به رقابت با دیگران بپردازد و در کارهای خیر سرعت و سبقت بجوید.[3] اما برخی از کارهای خیر و اخلاق نیک هست که به عنوان بهترین ها مطرح است برخی از این اخلاق و رفتارها عبارتند از:
1- پندپذیری:
انسان باید عادت کند سخن نیک دیگران را بشنود و از کارهای خیر دیگران بیاموزد تا مجموعه ای کامل از اخلاق الهی- انسانی شود. انسان خردمند از هر کسی خوشه ای برمی گیرد و تلاش می کند که بهترین خوشه ها را بچیند.
اصولاً در حوزه تربیت و تزکیه، نقش موعظه و پند، یک نقش مهم و اساسی است. از این رو به پیامبران فرمان داده شده که موعظه کنند تا دل های آماده از آن بهره مند شوند.[4] لقمان حکیم نیز به فرزندش می فرمود: فرزندم! بر تو باد پند و اندرز؛ پس به آن عمل کن، که اندرز برای دانا از عسل گواراتر و برای نادان از بالا رفتن پیرمرد از نردبان دشوارتر است.[5] شاعر نیز در این باره سروده است: ز پند مردم دانا متاب سر، هرگز/ که از نصیحت دانا ضرر نخواهی دید/ نشاط دور جوانی به کام دل دریاب/ که نوبهار جوانی دگر نخواهی دید.
2- ادب:
مراعات ظرایف رفتار و گفتار در جامعه امر بسیار مهم و سازنده ای است. اصولًا مردم به جزئیات توجه دارند و اگر به روی شخص نیاورند به طریقی به نقد رفتار و گفتارش می پردازند. پس انسان باید براساس «هر سخن جائی و هر نکته مقامی دارد» عمل کند و به ظرافت های رفتاری و گفتاری در هر موقعیتی توجه داشته باشد.
مولوی بلخی در بیان ارزش ادب در زندگی اجتماعی می سراید: از خدا جوئیم توفیق ادب/ بی ادب محروم ماند از لطف رب/ بی ادب تنها نه خود را داشت بد. بلکه آتش در همه آفاق زد. البته آموزش ادب و اخلاق در کودکی و نوجوانی بهتر می تواند تأثیر داشته باشد؛ زیرا نقش در کودکی در جان کودک همانند نقش بر سنگ است که ماندگار است. از همین رو، امام صادق(ع) از زبان لقمان حکیم می فرماید: یا بنی، ان تأدبت صغیرا انتفعت به کبیرا؛ فرزندم! اگر در کودکی ادب آموختی در بزرگی از آن بهره می بری.[6] سعدی نیز می سراید: هر که در خردیش ادب نکند/ در بزرگی فلاح از او برخاست/ چوب تر را چنانکه خواهی پیچ/ نشود خشک، جز به آتش راست.
3- سکوت:
انسان باید کم گو و گزیده گو باشد؛ زیرا زیاده گویی، هم موجب ناراحتی و خستگی مخاطب و شنونده می شود و هم درصد خطا و اشتباه گوینده را افزایش می دهد. انسان هر چه بیشتر بگوید احتمال خطا و اشتباه در سخنش افزایش می یابد و زمینه برای کاهش تأثیر نیز فراهم می آید. انسان اگر سکوت اختیار کند، قلب و عقل وی از اضطراب و تشویش به آرامش می رسد و تفکرات وی در یک مسیر درست قرار می گیرد و نظم و منطق می یابد و زمینه برای الهامات الهی فراهم می آید. در سکوت است که انسان به تفکر می پردازد و در آفاق و انفس تدبر و نظر دقیق می افکند و حقایق بر وی آشکار می شود و حتی به علوم لدنی و شهودی و حضوری دست می یابد. از این رو در آموزه های اسلام بر سکوت همراه با تفکر و تدبر و نه سکوت خالی تأکید بسیار شده است. امام صادق(ع) از لقمان حکیم نقل می کند که ایشان گفته است: یا بنی، ان کنت زعمت ان الکلام من فضه فان السکوت من ذهب؛ فرزندم! اگر می پنداری که سخن از نقره است؛ همانا سکوت از طلاست.[7] سعدی می سراید: تا نیک ندانی که سخن عین صوابست/ باید که به گفتن دهن از هم نگشایی/ گر راست سخن گویی و در بند بمانی/ به ز آنکه دروغت دهد از بند رهایی.
خداوند به حضرت مریم(س) فرمان می دهد تا سکوت پیشه کند و در جواب سخنان یاوه دیگران خود سخنی نگوید.[8] همچنین حضرت زکریا(ع) نیز مأمور به سکوت می شود.[9]
4- اخلاق و نشانه های دینداری:
دین امری باطنی است که آثار آن در رفتار و گفتار خودنمایی می کند. در روایات بر این نکته تأکید شده که دینداری و اخلاق و حیا با عقل آمیخته و هرگز از هم جدا نمی شوند.[10] پس هرگاه یکی باشد باید دو امر دیگر نیز وجود داشته باشد، وگرنه باید درباره تحقق همان یکی نیز شک و تردید کرد. به این معنا که اگر کسی اخلاق و حیا نداشته باشد باید شک کرد که عقل و دین دارد؛ و همچنین اگر بخواهیم بدانیم کسی دیندار و عاقل است باید بنگریم که آیا اخلاق و حیا دارد یا ندارد. برهمین اساس امام صادق(ع) از لقمان حکیم درباره نشانه های دینداری نقل کرده که او می فرماید: فرزندم! هر چیزی نشانه ای دارد که با آن شناخته می شود و دین سه نشانه دارد: 1- پاکدامنی؛ 2- دانش؛ 3 بردباری.[11]
5- مراقبت و محافظت:
در سیر و سلوک بر اموری چون مراقبه و محاسبه تأکید شده است؛ زیرا انسان اگر بخواهد تزکیه نفس کند و خودش را به کمالات بیاراید و از زشتی ها و پلیدی ها و کمبودها برهد، باید اهل محافظت و مراقبت باشد و پس از آن به محاسبه نفس بپردازد و ببیند تا چه اندازه به کمال نزدیک و از نقص دور شده است. برخی از مسائل و اموری که مراقبت و محافظت بیشتری را می طلبد. براساس بیان لقمان حکیم(ع) مواردی است که در این حدیث بیان شده است. لقمان حکیم می فرماید: فرزندم! بدان که من چهارصد پیامبر را خدمت کردم و در کلام آنها چهار کلمه دریافتم: 1- هرگاه در نماز هستی، دلت را حفظ کن؛ 2- هر گاه بر سفره ای هستی گلویت را حفظ کن؛ 3- هر گاه در خانه کسی هستی چشمانت را حفظ کن؛ 2- هرگاه در بین مردمی زبانت را حفظ کن.[12] به نظر می رسد که بیشترین مشکلی که انسان برای خود در جامعه ایجاد می کند به سبب همین شهوت های زبانی و چشمی و شکمی است. همین زیاده خواهی های چشم و زبان و شکم است که آدمی را به سوی گناه سوق می دهد و گرفتار اسراف می کند. بسیاری از مردم به سبب شهوت شکم و اشتهای سیری ناپذیر آن به گناه حرام خواری گرفتار می شوند و بسیاری هستند که با انواع و اقسام گناهان زبانی چون دروغ و غیبت و تهمت و مانند آن خود و جامعه را تباه ساختند و با نگاه های ناپاک و چشم و هم چشمی و زنای چشمی و مانند آنها خود و جامعه را به سوی مفاسد و نابهنجاری های اجتماعی سوق داده اند. فقدان حضور قلب نیز موجب می شود تا انسان در عبادت به جایی نرسد؛ زیرا عبادتی را انجام می دهد که تأثیری ندارد و اگر هم داشته باشد خیلی کم خواهد بود به طوری که نمی تواند در برابر فشارها و وسوسه های سهمگین شهوت درونی و شیطان بیرونی مقاومت کند و پیروز میدان نبرد لشکر عقل و جهل شود.
6- خوش خلقی، صبر، نیکوکاری و یاری رسانی:
از جمله برترین های اخلاقی که امام صادق(ع) از لقمان حکیم برای انسان بیان کرده، همین امور است. لقمان حکیم می فرماید: فرزندم! مبادا بی قرار و بداخلاق و کم حوصله باشی؛ زیرا با داشتن این خصلت ها هیچ دوستی برایت باقی نمی ماند. نفس خود را وادار کن تا در امور شکیبا باشد. در رفع مشکلات برادرانت تحمل نما و با همه مردم اخلاق نیک داشته باش.[13] در روایات است که آدم خوش خلق به بهشت می رود. این بدان معناست که اخلاق نیک و خوشخویی در تغییر انسان و رسیدن به کمالات بسیار نقش دارد؛ زیرا بهشت سازه ای از اعمال صالح انسان است و خوشخویی باید برترین اعمال صالحی باشد که بهشت انسان را می سازد. بدخلقی نیز دنیا را برای آدم دوزخ می کند و دوزخ اخروی را می سازد و آدمی را به آن می برد همچنین خداوند در آیات قرآن بر صبر و شکیبایی تاکید کرده و مقامات بسیاری را برای شخص صابر برشمرده است. یاری رسانی و کمک به برادران دینی نیز بسیار مهم و اساسی است و اگر انسان در این راه شکیبایی ورزد و مشکلات را تحمل کند، خود را به کمالاتی می رساند که از راه های دیگر شدنی نیست. سعدی شیرازی در این باره سروده است: حاصل نشود رضای سلطان / تا خاطر بندگان نجویی/ خواهی که خدای بر تو بخشد / با خلق خدای کن نکویی.
7. پرهیز از بدهکاری:
یکی از برترین ها در اخلاق اجتماعی پرهیز از دین و بدهکاری نسبت به دیگران است. اگر در اسلام بر قرض الحسنه و کمک مالی به دیگران و وام دادن تاکید شده و خداوند بیان می کند که این وام نیک را در حقیقت به خدا می دهید و پاداش مضاعف را از خدا بخواهید[14] اما از گرفتن وام و زیر بار رفتن قرض پرهیز می دهد؛ زیرا چنانکه لقمان حکیم نقل کرده، فشاری که از لحاظ روحی و روانی بر شخص بدهکار می آید، ارزش آن را ندارد که آدمی قرضی بگیرد و بدهکار شود. لقمان می فرماید:یا بنی، ایاک ان تستدین فتحزن من الدین؛ فرزندم! از قرض گرفتن بپرهیز، که از بدهی اندوهگین می شوی.[15] دلهره پس دادن قرض و احساس مسئولیت مضاعفی که ایجاد می شود عاملی است که آرامش را از انسان می گیرد. از سوی دیگر، کسی که وام می گیرد، باید نخست از آبروی خویش بگذرد و دست طلب و نیاز به سوی این و آن دراز کند که برخی هم ناکسانی هستند که عرض آدمی را می برند و زحمت زیادی بر انسان بار می کنند و بدون آنکه مشکلی را حل کنند بر مشکل دیگر با پاسخ رد خویش می افزایند. باید گفت حتی اگر هم حاتم و بخشنده ای پیدا شود و بی منتی بدهد، باز یک مشکل دیگری که وجود دارد اینکه دست طلب دراز کنی که خود موجب شرمساری است. صائب تبریزی می سراید: دست طلب چو پیش کسان می کنی دراز / پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش.
8. قناعت و بی نیازی:
انسان باید قناعت در زندگی را اصل اساسی قرار دهد و به آنچه دارد بسنده کند و با زهد ورزی اجازه ندهد تا دست نیاز به سوی هرکس و ناکسی دراز کند. بزرگترین فقر انسان، حصر و آز و زیاده خواهی است؛ چنانکه بزرگ ترین ثروت هر کسی قناعت است. لقمان حکیم می فرماید: فرزندم! بی نیازی را در دلت قرار ده و هرگاه نیازمند شدی مردم را از آن آگاه مکن که نزد آنان بی ارزش می شوی بلکه از دریای برکت خدا بخواه.[16] پس کسی که دست طلب به سوی کس و ناکس دراز می کند، نه تنها بیرون از دایره اخلاق قناعت حرکت می کند، بلکه زمینه را برای آسیب جدی روانی خود فراهم می آورد و عرض و آبروی خویش را عرضه می دارد تا لقمه ای ناچیز را به دست آورد. تلمق گویی و چاپلوسی در رفتار و بسیاری از گناهان و خطاهای انسانی ریشه در همین ترک قناعت و بی نیازی دارد از این رو سعدی بر اساس آموزه های وحیانی اسلام می سراید: عمر گرانمایه درین صرف شد / تا چه خورم صیف و چه پوشم شتا / ای شکم خیره به نانی بساز / تا نکنی پشت به خدمت دو تا.
امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: کسی که به اندازه کفایت زندگی، از دنیا بردارد، به آسایش دست یابد و آسوده خاطر شود، در حالی که دنیاپرستی کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است.[17] حضرت(ع) همچنین می فرماید: «قناعت به دست نمی آید مگر اینکه حرص نابود شود.»[18] از نظر حضرت(ع) قناعت ریشه در خردورزی دارد، پس حرص و آز برخاسته از بی خردی است. حضرت می فرماید: «من عقل قنع؛ آنکه تعلق می کند همو قناعت پیشه است.»[19] لقمان حکیم درباره ارزش قناعت در زندگی می فرماید: فرزندم! بی نیازترین انسان کسی است که به آنچه در دست دارد خشنود است و نیازمندترین شخص کسی است چشمش به دست مردم، خیره مانده است و فرمود: به آنچه خدا قسمت می کند راضی باش که خدای سبحان می فرماید: گناه کارترین بندگان من کسی است که به تقدیر من راضی نشود و نعمت های من را قدردانی نکند و بر بلاها شکیبایی نورزد[20] سعدی می سراید: ای قناعت، توانگرم گردان / که ورای تو هیچ نعمت نیست/ گنج صبر، اختیار لقمان است / هر که را صبر نیست حکمت نیست.
و شاه بیت سخن در باب قناعت از آن امام علی(ع) است که در سخن گهر بار خویش می فرماید: کفی بالقناعه ملکا؛ قناعت پادشاهی است[21] پس کسی که دوست دارد در زندگی، شاهانه زیست کند باید قناعت پیشه سازد.
9. پرهیزکاری:
تقوا در آیات قرآن به عنوان برآیند عبادت معرفی شده[22] چنانکه برآیند تقوا نیز یقین و علم لدنی الهی دانسته شده است.[23] خداوند در قرآن برای متقین مقامات بسیاری بیان کرده و آثار و برکاتی را در دنیا و آخرت برای آن برشمرده و حتی در آیه 13 سوره حجرات می فرماید: ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛ به راستی که گرامی ترین شما در نزد خدا باتقواترین شماست. لقمان حکیم نیز در بیان آثار و برکات تقوا می فرماید: فرزندم! بر تو باد به پرهیزگاری که سودمندترین معامله است و اگر گناهی از تو سر زد در پی آمرزش خواهی و پشیمانی باش و بر رهایی دوباره از مانند آن بکوش.[24]
10. پرهیز از رفتارهای زشت در معاشرت با مردم:
انسان در برخورد اجتماعی باید برترین ها را بشناسد و بدان عمل کند و از رفتار ناشایست اجتماعی پرهیز نماید؛ زیرا برخی از رفتارها شایسته نیست در معاشرت و ارتباط اجتماعی انجام شود. لقمان حکیم می فرماید: فرزندم! با مردم درگیر مشو که منفور می شوی و خود را سبک مکن که ذلیل شوی. و خود را شیرین مکن که خورده شوی و خود را تلخ مکن که کنار گذاشته شوی.[25]
سعدی نیز می سراید: تا توانی درون کس مخراش / کاندرین راه خارها باشد / کار درویش مستمند برآر / که تو را نیز کارها باشد.
لقمان همچنین در عبارت دیگری بر ترک هرگونه رفتار سازنده دشمنی پرهیز می دهد و می فرماید: یا بنی، اتخذ الف صدیق و الالف قلیل و لا تتخذ عدوا واحدا، و الواحد کثیر؛ فرزندم! هزار دوست بگیر که هزار هم کم است و یک دشمن هم مگیر که یکی از آن هم زیاد است.[26] لقمان از دشنام و ناسزایی در معاشرت اجتماعی اجتناب داده و می فرماید: یا بنی، لا تشتم الناس فتکون انت الذی شتمت ابویک؛ فرزندم! مردم را ناسزا مگو تا سبب دشنام به پدر و مادر خود نگردی،[27] امام پنجم لقبش باقر به معنای شکافنده است. به آن حضرت باقرالعلوم، یعنی شکافنده دانش ها می گفتند. روزی مردی مسیحی، به صورت مسخره، کلمه باقر را به کلمه بقر تغییر داد و به آن حضرت گفت: انت بقر؛ تو گاو هستی! امام، بدون آنکه از خود ناراحتی نشان دهد و اظهار عصبانیت کند، با کمال سادگی گفت: نه، من بقر نیستم، من باقر هستم. مسیحی گفت: تو پسر زنی هستی که آشپز بود. امام فرمود: شغلش این بود و شغل عار و ننگ محسوب نمی شود. مسیحی گفت: مادرت سیاه و بی شرم و بد زبان بود! امام فرمود: اگر این نسبت ها که به مادرم می دهدی راست است، خداوند او را بیامرزد و از گناهانش بگذرد و اگر دروغ است، خداوند از گناه تو بگذرد که دروغ و افترا بستی! مشاهده این همه حلم، از مردی که قادر بود همه گونه آزار یک مرد خارج از دین اسلام را فراهم آورد، انقلابی در روحیه مرد مسیحی ایجاد کرد و او را به سوی اسلام کشاند و با دیدن چنین برخوردی مسلمان شد.[28]
11. همنشینی با عالمان و دانش اندوزی:
از دیگر اموری که باید به عنوان بهترین های اجتماعی در حوزه اخلاق و معاشرت به آن اشاره کرد، معاشرت با عالمان و بهره گیری از علم و دانش آنان است. لقمان حکیم در این باره می فرماید: فرزندم! همنشین عالمان باش و نزدشان زانو بزن که خداوند دل ها را به نور حکمت زنده می کند همان گونه که زمین را با باران زیاد زنده می سازد.[29]
12. ترک معاشرت فاسدان:
همان طوری که معاشرت با نیکان و عالمان برای انسان سرمایه است، معاشرت با بدان و فاسدان بلای جان و دین و ایمان است. لقمان حکیم می فرماید: فرزندم! از همنشینی با بدان بپرهیز زیرا آنان مانند سگانند؛ اگر چیزی نزد تو پیدا کردند، می خورند وگرنه تو را مسخره و رسوا سازند و دوستی میانشان لحظه ای بیش نیست.[30] سعدی شیرازی نیز می سراید: با بدان کم نشین که صحبت بد / گرچه پاکی، تو را پلید کند / آفتاب بدین بزرگی را / لکه ای ابر ناپدید کند.
پی نوشت ها
[1] (مائده، آیه18؛ غافر، آیه 3؛ شوری، آیه15؛ تغابن، آیه3)
[2] (اعراف، آیه125؛ شعراء، آیه50؛ زخرف، آیه14)
[3] (مؤمنون، آیه61؛ حدید، آیه21؛ آل عمران، آیه133؛ بقره، آیه148؛ مائده، آیه48)
[4] (نحل، آیه125)
[5] (ارشاد القلوب، ص72، باب18)
[6] (بحارالانوار: ص13، ج419، ح13)
[7] (اصول کافی: ج2، ص114، ح6)
[8] (مریم، آیات 25 و 26)
[9] (آل عمران، آیه41)
[10] (اصول کافی، ج1، ص11)
[11] (بحارالانوار: ج13، ص420، ح14)
[12] (المواعظ العددیه: 238، باب الرابع)
[13] (بحارالانوار: ج 13، ص 419، ح 14)
[14] (بقره، آیه 245؛ حدید، آیه؛ 11 تغابن، آیه 17)
[15] (بحارالانوار: ج 13، ص 427، ح 22)
[16] (ارشاد القلوب: ص 72)
[17] (نهج البلاغه، دشتی، 1384: ص 704)
[18] (غرر الحکم، تمیمی آمدی، 1384: ج 5، ص 66)
[19] (غررالحکم، تمیمی آمدی، 1384: ج 5، ص 150)
[20] (ارشاد القلوب: 73)
[21] (نهج البلاغه؛ حکمت 229)
[22] (بقره، آیات 21 و 183)
[23] (بقره، آیه 282)
[24] (ارشاد القلوب، ص 72)
[25] (بحارالانوار: ج 13، ص 429، ح 23)
[26] (بحارالانوار: ج 13، ص 414، ح 4)
[27] (بحارالانوار: ج 13، ص 430، ح 23)
[28] (برگرفته از کتاب هدایتگران راه نور، تالیف محمدتقی مدرسی و کتاب داستان راستان، تالیف شهید مرتضی مطهری با اندکی تغییر و تصرف)
[29] (بحارالانوار: ج 1، ص 204، ح 22)
[30] (بحارالانوار: ج 13، ص 428، ح 23)
محمدرضا شریف خانی
منبع : حوزه
