فيوضات تعليمى و تكوينى
در اينجا لازم است كه بدانيم فيوضات تعليمى خدا با فيوضات تكوينى او فرق دارد، يعنى آنچه خدا از راه تعليم، به انسان مى آموزد و آنچه خدا در وجود انسان، خلق مى كند متفاوت است. تعليمات الهى در حال آمادگى و آگاهى انسان، ممكن است نه در حال غفلت و خواب. به همين مناسبت، تعليمات، چه به اراده ى خدا و چه به اراده ى انسانها، بعد از تكميل خلقت آغاز مى شود و در اين تعليمات، بين انسان و خدا، و بين انسان و علم، واسطه لازم است. خداوند، در اولين مرتبه، انسان را چنان خلق مى كند و مى سازد كه قدرت دانستن و فهميدن دارد. يك چنان موجودى است كه مى توان به او تعليم داد و او را به حقايق و دقايق، آگاه ساخت. انسان پس از تكميل خلقت و تكميل هندسه ى وجود، فقط براى فهميدن آماده مى شود نه اينكه به دليل خلقت كامل، شعور و ادراك هم هست. در موضوع خلقت آدم خداوند سخنى درباره ى آفرينش آدم دارد و سخنى هم درباره ى هدايت و تعليمات. درباره ى تكميل خلقت مى فرمايد: فاذا سويته، يعنى زمانى كه او را ساختم و مهندسى كردم. و درباره ى تعليمات، مى فرمايد: و علم الادم الاسماء كلها، خداوند تمامى اسماء را به آدم ياد داد. در آنجا به فرشتگان مى فرمايد: پس از آنكه روح علم در آدم دميدم و او را به علم و آگاهى رسانيدم، در آن موقع بايستى شما آدم را سجده كنيد. اين آيات، مربوط به خلقت آدم است، و آدم با اينكه يك چنين موجود كامل و مجهزى است، باز هم تحت تاثير وسوسه ى شيطان واقع مى شود، گول مى خورد و آن زندگى كذائى بهشت را رها مى كند، مبتلاء به زندگى ناقص دنيائى مى شود و مدتها در رنج و زحمت قرار مى گيرد تا اينكه رمز توبه را بفهميد و توبه مى كند و بعد از قبولى توبه، خداوند كتاب و تعليمات را در اختيار آدم مى گذارد و مى فرمايد: اى آدم، توبه ى تو قبول است وليكن از مسير اين كتاب و تعليمات، مى توانى
زندگى كنى و خود را به بهشت موعود برسانى. اگر آدم به دليل خلقت كامل، داراى علم و دانش هم بود، ديگر گول خوردن آدم و بعد توبه، و بعد از توبه، تعليمات مفهوم و معنائى نداشت. و يا در آيه ى ديگرى به پيغمبر اكرم مى فرمايد: ما به تو علم و حكمت آموختيم كه تو پيش از اين وحى و تعليمات، نمى دانستى كتاب و ايمان يعنى چه، دورانى بر تو گذشته كه عالم و مومن نبودى، ما به تو علم و ايمان بخشيديم و به تو علم و دانش آموختيم. پس اگر اين پيغمبر يا پيغمبران ديگر به دليل خلقت كامل، عالم و كامل هم بودند، اين همه تعليمات، از راه وحى و ابتلائات، لازم نبود. پس انسان در يك زمانى به اراده ى خدا خلق مى شود خواه خلقتى طبيعى، مانند دوران رحم، و يا غير طبيعى، مانند خلقت آدم و حوا يا حضرت عيسى. پس از آنكه در خلقت، كامل و مجهز شد، و حواس پنجگانه ى او براى ارتباط با طبيعت، آمادگى پيدا كرد و همچنين سازمان مغز و فكر او، و در انتها سازمان قلب و نفس او براى تفكرات و ادراكات آماده شد، از خط برخورد با طبيعت و يا وحى و تعليمات، در او آگاهى به وجود مى آيد و اين آگاهيها، تماما تدريجى و متوقف بر گذشت زمان است، خواه تعليمات به اراده ى خدا باشد يا به اراده ى خلق خدا. مثلا خداوند در خلقت، اول انسان را براى درك ديدنيها و شنيدنيها آماده مى كند، بعدا ديدنيها را به او ياد مى دهد، زشت و زيبا رابه او مى فهماند، و همينطور ساير مسائل. نمى توانيم بگوئيم كه خدا با آن اراده ى فعال و قدرت قاهره، چرا در يك ثانيه و يك دقيقه انسان را عالم و كامل مى كند تا انسان به محض اينكه خود را ببيند و بشناسد، همه چيز را شناخته باشد و در آينده، محتاج به معلم و آموزگار نباشد. قدرت خداوند متعال، بى نهايت بيشتر از آن چيزى است كه ما فكر مى كنيم وليكن بايستى پيش از تعليمات خدا و يا تعليمات انسان، در شاگرد استعداد و قابليت به وجود آيد تا بر اساس آن قابليت، علم و دانش فراگيرد، خداوند مثلا از طريق ذائقه، شيرينى و تلخى به ما تزريق كند و بعد از اين تزريقات، به ما بگويد اين ميوه شيرين و آن ديگرى تلخ، و يا اين يكى زشت، و آن ديگرى زيبا، و يا چيزهاى ديگر. گرچه خدا در قدرت كامل است اما ما انسانها در استعداد ناقص هستيم و اين استعداد ما از خلقت ما
جدا است. بنا به فرمايش مولاى متقيان، اميرمومنان (ع): صفحه ى وجود انسان در بدو خلقت، سفيد است كه هنوز كلمه اى و خطى در آ ن نوشته نشده، و يا مانند زمين آماده براى كشت و زراعت، كه هنوز بذر و نهالى در آن كاشته نشده است. منظور از بيان حضرت كه گاهى دل انسان را به كاغذى سفيد و يا زمين قابل كشت، تشبيه مى كند اين است كه مى خواهد مرحله ى خلقت انسان را از مرحله ى تعليم و تربيت جدا كند. لوح دل انسان، بى نهايت سفيد است اما انسان، در اين حال نه سفيدى مى فهمد نه سياهى، و يا زمين آماده براى كشت، نه گياهى مى شناسد و نه زراعت، در اين مرحله ى خلقت است كه بعد از تكميل خلقت، تعليمات شروع مى شود. آموزگاران، چه خدا و چه خلق خدا، در صفحه ى وجود انسان، كلمات را مى نگارند و مى نويسند كه همين كلمات نوشته شده، علم و دانش انسان است كه بر اساس همان گفته ها و شنيده ها مى فهمد و مى داند. خداوند در بعضى آيات، از وجود انسان، به لوح تعبير مى كند و از تعليمات خود به كتابت در آن لوح. مى فرمايد: بل هو قرآن مجيد فى لوح محفوظ. اين يك قرآنى است با عظمت كه در لوح دلها ثبت و ضبط مى شود. و يا در سوره ى شمس مى فرمايد: و نفس و ما سويها فالهمها فجورها و تقويها. يعنى قسم به نفس انسانى و كسى كه او را تزكيه نمود و بعد از تكميل خلقت و هندسه او را تحت تعليمات قرار داد و فجور و تقوا را به او آموخت. پس مرحله ى تعليمات از خلقت جداست، و تعليمات چه به اراده ى خدا و چه به اراده ى خلق خدا، تدريجى انجام مى گيرد زيرا مثلا معلم ما خداست كه مى خواهد الفباء به ما بياموزد، و يا انسان. خداوند ابتدا كه در قلب ما الف مى نويسد، بايستى آن الف را به ما بفهماند. از نظر اينكه يك سر تقدير به دست انسان است، خواهى نخواهى انسان، خدا را معطل مى كند. انسان هر كس باشد و هر چه باشد، براى فهم هر حرفى و يا كلمه اى مدت لازم دارد، چند دقيقه و يا چند ساعت طول مى كشد كه انسان كلمه اى را بياموزد، خواه آموزگار خدا باشد و يا خلق خدا. خدا در كارهاى خود كند نيست وليكن انسانها در فراگيرى كندند كه خواهى نخواهى گذشت زمان لازم دارند.
نتيجه ى بحثهاى گذشته اينكه، علم در وجود انسان، قابل آفرينش نيست كه همراه خلقت در انسان به وجود آيد، بلكه علم چه به اراده ى خدا و چه به اراده ى خلق خدا، از راه تعليم است. در تمامى آيات، خداوند بحث خلقت انسان را از تربيت را بعد از تكميل خلقت، شروع مى كند. با اين حساب، بايستى بگوئيم كه انسانهائى كه كامل به اين زندگى دنيا آمده اند، دوران خود را پيش از ورود به اين عالم دانسته و گذرانيده اند، آنها كامل، به اين عالم آمده اند و دوره هاى نقص خود را پيش از اين عالم ديده اند، نه اينكه همراه نطفه و رحم، علم و دانش، همراه گوشت و استخوان، در وجود آنها خلق شود و آنها بعد از خلقت، احتياج به تعليم نداشته باشند، خواه معلم، خدا باشد و يا بندگان خدا. اخبار، خيلى صريح است كه ائمه ى در عالم ارواح، قبل از عالم اجساد، كامل شده اند و يك انسان كامل متولد شده اند، نه اينكه در اين عالم، خلق شده باشند.
به همين مناسبت مى گوئيم كه انسان تعليمات لازم دارد و تعليمات، تدريجى پيدا مى شود. در اين تعليمات تدريجى، اين همه كتاب و دعا و عبارات و كلمات به وجود آمده است. و اكنون برمى گرديم به بحث اينكه، روزى كه در ما خواهشى به وجود آيد و از خدا چيزى بخواهيم، دنباله ى اين خواهش و تقاضا كه به صورت دعاها در اختيار ما قرار گرفته است اجابت دعا شروع مى شود، خواهش و تقاضا و به دنبال آن حركت در خط مكتب، وظيفه ى انسان است، و به دنبال اين حركت، تعليمات به وجود مى آيد و انسانها به حقايق آفرينش، آگاهى پيدا مى كنند.
نقش دعا در تعليمات و معناى ثواب و عقاب
انسان در ارتباط با آفرينش، مانند صاحبخانه، در ارتباط با خانه و زندگى خود مى باشد، آفرينش، خانه ى انسان است و انسان، صاحب اين خانه و آنچه كه در اين خانه خلق شده يا خواهد شد. آفرينش از اين نظر خلق شده و مى شود كه مورد نياز و احتياج انسان مى باشد. فقط انسان است كه به آنچه آفريده شده يا مى شود، نيازمند است و مى تواند
از تمامى اينها استفاده كند. آفرينش و تمامى آنچه در زمين و آسمان خلق شده، مورد احتياج خدا يا فرشتگان نيست و خدا يا فرشتگان از آن بهره بردارى نمى كنند. اراده ى خدا در نور و ظلمت يكسان است. آنچنان كه در روشنائى مى بيند و مى داند، در ظلمت هم مى بيند و مى داند، و آنچنان كه در سطح فضا و خلاء مطلق، آزادى كامل براى آفرينش دارد، در اعماق اجسام و ذرات، هر چند كه متراكم و فشرده باشند، آزادى كامل دارد زيرا وجود خداوند متعال، آنقدر مجرد و لطيف است كه به چيزى برخورد نمى كند و براى او تنگى و گشادى و يا موانع ديگر مفهوم ندارد. پس نمى توانيم بگوئيم كه خداوند از آنچه آفريده بهره بردارى مى كند، مانند ما انسانها كه از آنچه مى سازيم، بهره بردارى مى كنيم. از اينرو مى گوئيم، عالم و تمامى آنچه كه هست، براى انسان خلق شده و فقط انسان است كه مى تواند با تصرف در آنچه كه خدا آفريده، و با بهره گيرى از آنچه كه خلق شده، فقر و نيازمندى خود را به تبديل به غنا و به بى نيازى كند، يعنى همه كس و همه چيز را بشناسد و از آن استفاده كند. پس اگر بخواهيم نياز انسان را برآورده كنيم تا بعد از رفع نياز، غناى انسان را بشناسيم، بايستى بگوئيم انسان به آنچه خدا آفريده و يا در آينده مى آفريند و يا مى تواند بيافريند نيازمند است.
در صورتى انسان، در خود احساس بى نيازى مى كند كه بداند به همه كس و همه چيز رسيده و از تمامى هستيها استفاده مى كند، تا زمانى كه در انسان، خلاء فكرى و علمى وجود داشته باشد، يعنى انسان بداند كه در عالم، چيزهائى هست كه او نمى شناسد، و چون نمى شناسد، نمى تواند بهره بردارى كند، حالت آرامش در انسان پيدا نمى شود و در خود احساس فقر مى كند و فقر هم آرامش فكرى را بر هم مى زند زيرا مى داند كه هنوز دانستنى، زياد است و مى داند كه از آنچه ندانسته نمى تواند بهره بردارى كند. در اينجا ما مى توانيم به نقش علم و تعليمات پى ببريم كه علم چگونه حيات بخش انسان است، و انسان فاقد علم با مردگان مساوى است زيرا علم عبارت است از پيدايش
رابطه ى انسان با آنچه كه هست، مثلا انسانى كه روى گنج خوابيده و يا كنار چشمه ى آب حيات زندگى مى كند وليكن نمى فهمد كه اينجا گنج و آنجا چشمه ى آب حيات است، همين نادانى باعث مى شود كه از تشنگى و يا فقر بميرد و يا بدتر از مردن. در اينجا آموزگارى لازم دارد كه بين انسان و گنجها و چشمه ها رابطه ى فكرى برقرار كند و او را آگاه كند به آنچه كه در عالم هست و خدا براى او خلق كرده است. مشاهده مى كند كه چند كلمه آدرسى كه از گنجها و يا چشمه ى آب حيات به انسان داده اند چه اندازه مفيد و نافع و در عين حال حيات بخش مى باشد. دعاهاى وارده و يا احكامى كه در دين مقدس اسلام وضع شده، تمامى اين احكام و دعاها، در واقع آدرسى از آن گنجها و چشمه هاى آب حيات است كه خداوند به انسانها مى آموزد و به او مى فهماند كه در عالم چه چيزها هست و چگونه مى شود از آنها بهره بردارى نمود. تعليمات، نقش نقشه و آدرس نعمتهاى خدا را ايفا مى كند. شما با هر كلمه اى كه به كسى مى آموزيد، آدرس نعمتى از نعمتهاى خدا را به ا و مى دهيد. و يا اگر آفرينش را به صندوقى پر از گوهر و جوهر تشبيه كنيم تعليمات، نقش كليد را ايفا مى كند. هر علمى در واقع، كليدى است كه با آن، درى از خير و بركت به روى انسان باز مى شود. خداوند، علم را به كليد تشبيه مى كند، آنجا كه مى فرمايد: و عنده مفاتح الغيب.
به دنبال تعليمات، احكام و دستورات پيدا مى شود كه اين احكام و دستورات در واقع، فرمان حركت به سوى نعمتهائى است كه به ما آموخته اند و آدرس آن را به ما داده اند. هر حكمى از احكام خدا، حركت خاصى در انسان به وجود مى آورد و هر حركتى، گامى و قدمى مى باشد كه انسان را به مقصد كه همان وصول به نعمتها باشد نزديك مى كند. احكام واجب و مستحب، همه جا فرمان حركت به سوى نعمتى از نعمتهاى خدا مى باشد كه همان نعمت، ثواب عمل به آن احكام است، و از آن طرف محرمات و مكروهات هم فرمانى است كه انسان را از حركت در مسير ضررها و آفات بازمى دارد. هر چيزى و يا هر عملى، به اين دليل حرمت پيدا كرده يا مكروه شناخته شده كه انسان را به ضررى يا آفتى مبتلا مى كند. در اينجا مى توانيم مجموعه ى آنچه را كه
پيغمبران و اولياء خدا از جانب خدا آورده اند به سه بخش تقسيم كنيم كه حركت در اين سه بخش، دين انسان را تشكيل مى دهد، يعنى كسى دين خدا را قبول كرده و در خط دين خدا حركت نموده است كه در ارتباط با اين سه بخش باشد و اگر هيچ رابطه اى با اين بخشهاى سه گانه نداشته باشد، كافر شناخته مى شود.
انسان در اين دايره، بهشتى و اهل بهشت شناخته مى شود. ابتدا لازم است شرحى درباره ى ثواب و عقاب ايراد كنيم و به دنبال اين شرح، ركت از مسير عقايد و احكام، و در انتها، وصول به مقام اخلاق انسانى، كه در اين رابطه دعاى مكارم الاخلاق، قابل توجيه و تفسير مى باشد.
هدف ما از اينكه پيش از اشتغال به شرح اصول و احكام و اخلاق، ثواب و عقاب را مطرح مى كنيم اين است كه بدانيم اصول عقايد و احكام و اخلاق، راه حركت به سوى ثواب و عقاب است، و به همان كيفيت كه در مسافرتهاى عادى تا وارد نشويم و حركت نكنيم، به مقصد نمى رسيم، در سفرهاى تكاملى و مسافرتهاى دينى هم تا راه را نشناسيم و حركت نكنيم، به مقصد نخواهيم رسيد و اين نرسيدن، به معناى نشدن است، نه اينكه ندادن يا نرساندن باشد. منظور از نشدن اين است كه بدون حركت، وصول به مقصد، ممتنع است، يعنى وصول به مقصد، بدون حركت، نه به اراده ى خدا ممكن است و نه به اراده ى انسان، و البته چيزى كه به اراده ى خدا غير ممكن مى باشد، به اراده ى انسان، حتما غير ممكن خواهد بود. يعنى اگر انسانها در اين خطوط حركت نكنند، به اراده ى خدا هم، امكان رسيدن به نعمتها و بهره بردارى از آنها وجود ندارد.
بحث ثواب و عقاب در اينجا به اين كيفيت مطرح مى شود كه ثواب و عقاب، نتيجه ى اعمال خير و شر است. نتيجه ى اعمال هم در واقع، مقصد اعمال شناخته مى شود، يعنى اگر عمل را به حركت تشبيه كنيم، نتيجه ى عمل، مقصد است. مثلا شما درختكارى و يا زراعت كارى مى كنيد، همين نهال كارى و تخم افشانى، عمل شما مى باشد. آنچه از اين نهالها و تخمها كه در آينده به دست مى آيد مقصد است كه نتيجه هم مى باشد. درختها، حركات تكاملى دارند، رشد مى كنند تا خود را به ميوه برسانند، و همچنين زراعتها تا
خود را به حبه ها و دانه ها برسانند. انسان، يك شجره است، آخرين محصول اين شجره، دو نوع زندگى است كه به نام بهشت و جهنم شناخته شده است.
بهشت، آن زندگى است كه از شجره ى وجود انسان، در مسير كار و فعاليت پيدا مى شود. انسان، خود بهشت مى شود و خود بهشت مى سازد و عاقبت از نظر فكرى و علمى و اخلاقى، در وضعى قرار مى گيرد كه خود، بهشت است و هر جا مى رود بهشت ساز است و از اين نظر كه خود، بهشت است به هر جا برود، آنجا بهشت او است، يعنى چنين انسانى اگر در اعماق جهنم گردش كند باز هم جهنمى نمى فهمد و احساس نمى كند بلكه در آنجا بهشت است، مانند ابراهيم (ع) در آتش نمرود. بالاخره بهشت و زندگى بهشتى، ثمره اى است كه از وجود انسان، در خط تكامل پيدا مى شود. از همان راهى كه دانه ى گندم، جوانه مى زند و خود را به خوشه و حبه مى رساند و يا درختها مى رويند و خود را به ميوه ها و ثمرات مى رسانند، انسانها هم بايستى برويند تا خود را به بهشت وجود خود برسانند كه آن زندگى بهشتى بالقوه در خلقت انسان هست، آنچنان كه ميوه ها بالقوه در نهاد شجره وجود دارند كه اين موجود بالقوه در مسير حركت و كار و فعاليت، به فعليت مى رسد. به ناگاه انسان مى بيند كه خود او بهشت است و در وضع بهشتى قرار گرفته، صاحب اراده قدرتى شده است حاكم بر طبيعت و كائنات. پس در اينجا مى گوئيم ثواب اعمال كه همان بهشت باشد نتيجه ى عمل و حركت انسان است. منظور از بهشت وجود انسان در اينجا پيدايش نيرو و استعدادى است كه با آن مى تواند زندگى بهشتى به وجود آورد، مانند اعجاز پيغمبران و امامها كه آنها هر جا بروند، همه چيز به اراده ى كن فيكونى در اختيار آنها است، در ميان آتشهاى نمرود، شربتهاى سرد و آماده در اختيار دارند. بهشتى ها اين چنين اند، هر جا بروند، هر چه بخواهند، در اختيار آنها هست.
كسانى كه ثواب عمل را از نوع مزد دانسته اند و چنين فكر كرده اند كه انسان كارى مى كند و خدا مزدى مى دهد، به اشتباه رفته اند. ثواب و عقاب به اين كيفيت، زندگى دينى را به صورت كارگاه جلوه مى دهد كه در انتها از صاحب كار مزدى به
انسان مى رسد و اگر نرسد يا نرسانند، كار انسان هدر شده است، بلكه بهشت و زندگى بهشتى نتيجه ى كار است نه اينكه مزد كار باشد، و نتيجه ى كار، از شجره اى كه متوقف شده باشد يا به قهقراء رفته باشد قابل ظهور نيست، و از آن طرف، زندگى جهنمى هم يك سلسله نتايجى است كه از سير قهقرائى و حركت انحرافى انسان پيدا مى شود. يعنى حركت قهقرائى و فعاليت در مسير غلط، جهنم به وجود مى آورد، جهنم نيز از نوع نتيجه ى حركت و ثمره ى درخت جهل است، نه اينكه از نوع كيفر و مجازات باشد، مانند زندان و يا اعدام براى مجرم نيست. زندان و اعدام، كيفر جرم است و نتيجه ى آن نيست. لذا بين جرم و كيفر آن، گاهى فاصله پيدا مى شود، يعنى جرم واقع مى شود و كيفر آن ظاهر نمى گردد. جهنم، آخرين نتيجه از حركات كفرى و قهقرائى انسانهاى منحرف است كه وصول به آن صد در صد قطعى و قهرى مى باشد، يعنى به اراده ى خدا نيست كه خدا صرفنظر كند، بلكه نتيجه ى حركت و عمل كفرآميز است كه اگر كفار هم در خط كفر خود متوقف شوند و يا به خط ايمان برگردند پيدايش جهنم محال و ممتنع مى شود، آن چنان كه اگر اهل ايمان هم در خط ايمان متوقف شوند و يا برگردند، پيدايش بهشت، محال و ممتنع خواهد بود. در اينجا مى توانيم قضاوت كنيم كه حركت و عمل، يك ضرورت زندگى است كه بدون آن وصول به نتيجه، ممتنع مى باشد. پس همانطور كه در بحث پيدايش علم و تكامل گفته شد كه تكامل، نتيجه ى حركت است، نه اهدائى از جانب خدا، بهشت هم به همين كيفيت، نتيجه ى حركت مى باشد، نه اعطائى و نه هم اهدائى از جانب خدا.
ممكن است در اين رابطه سئوالاتى مطرح شود كه اگر ثواب و عقاب، نتيجه ى عمل مى باشد نه بخشش به اراده ى خدا و يا كيفرى به اراده ى خدا، و از طرفى، ظهور نتيجه ى عمل، از عمل، قهرى و طبيعى مى باشد، پس با اين حساب، مسائل عفو از گناه و قبول توبه به اراده ى خداوند متعال، و اينكه بسيارى از جهنميان، مشمول عفو شده و داخل بهشت مى شوند، و يا بسيارى از كسانى كه در خط بهشت هستند عاقبت محكوم به عذاب جهنم مى شوند، و همچنين اين همه در آيات و روايات كه خداوند متعال، مستقيما پيدايش
بهشت و جهنم را منوط و مربوط به اراده ى خود دانسته و فرموده است، من بهشتيها را داخل بهشت مى كنم و جهنميها را داخل جهنم، و من هستم كه عده اى از بندگان را به لطف خود مى رسانم، و عده اى ديگر را از لطف و عنايت خود محروم مى كنم، اگر پيدايش بهشت و جهنم، نتيجه ى عمل انسان است و نتايج عمل هم صد در صد قهرى است، تمامى مسائل بالا غلط خواهد بود زيرا همه جا بهشت و جهنم به اين كيفيت مطرح مى شود كه عمل بد و خوب، به دست انسان، و جهنم، به اراده ى خداوند متعال است، خداوند بعضى جهنميها را مشمول عفو قرار داده، به بهشت مى برد، و بالعكس بهشتيها را به جهنم. از اين آيات و روايات، كاملا استفاده مى شود كه پيدايش بهشت و جهنم به اراده ى خدا مى باشد، هر چند كه اعمال انسانها منشاء حاكميت و محكوميت آنها مى گردد.
در جواب سئوالات بالا مى گوئيم كه البته بهشت و جهنم، نتيجه ى عمل است و نتيجه ى عمل هم قهرى و طبيعى مى باشد. اگر انسان در خط جهنم حركت كند، امكان ورود او به بهشت نخواهد بود، يعنى ورودش به جهنم، صد در صد قطعى و قهرى مى باشد. از آن طرف، اگر در خط بهشت حركت كند، امكان ورود او به جهنم نيست، و ورود او به بهشت، صد در صد قهرى و قطعى مى باشد. دخالت اراده ى خدا در مسائل ثواب و عقاب به اين كيفيت نيست كه خداوند براى بدكاران، جهنم بسازد و بدكاران را به جهنم بياندازد و از آن طرف، براى نيكوكاران، باغ بهشتى بسازد و نيكوكاران را به بهشت ببرد، بلكه هر دو زندگى، صد در صد قهرى و طبيعى بوده و حتما در مسير عمل بد و خوب ظاهر خواهد شد. نهايت نقش خدا و اراده ى او، تربيت انسان و تربيت عمل انسان است تا روزى ك به ثمر برسد.
اعمال بد و خوب، هر يك در دو جا اثر مستقيم دارد، يعنى اثر قهرى و طبيعى. اول اينكه عمل بد و يا عمل خوب، سازنده ى انسان است. انسان همه جا در قالب عمل، جلوه مى كند. جنايتكاران پيش از اقدام به جنايت، يك چنين روحيه ى تجاوزگرى نداشته اند، بلكه بر اساس فطرت انسانى خود، از ظلم و جنايت وحشت داشته وليكن در
ابتداى زندگى، روى بى احتياطى و بى اعتنائى، وارد خط ظلم و جنايت شده اند، ابتدا همكارى با ظالم، و بعد اقدام به ظلم، و ابتدا ظلمهاى كوچك، و بعد ظلمهاى بزرگتر. به همين كيفيت، هر گناهى و هر خطائى كه از آنها سرزده است، همان گناه و خطا، يك روحيه ى خطاكارى براى آنها ساخته و براى گناه بزرگتر، آنها را آماده كرده است و باز گناهان بعد، به همين كيفيت روحيه ى آنها را شرور و متجاوز بار آورده تا عاقبت، يك چنان انسانى شده اند كه به جز گناه و جنايت، چيزى از آنها سر نمى زند و چيزى به جز گناه و جنايت نمى خواهند كه به اصطلاح روز، آنها در گناه و جنايت، حرفه اى شده اند و آنقدر روحيه ى آنها تاريك شده و از عقل و درايت، دور شده اند كه هرگز به حقيقت، فكر نمى كنند و احتمال هم نمى دهند كه حقيقتى و خدائى و آخرتى باشد. در اين رابطه خداوند مى فرمايد: ثم كان عاقبه الذين اسائوا السوى ان كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزئون. يعنى عاقبت كار كسانى كه به بدكارى مشغول شده اند و تكرار كرده اند چنان مى شود كه منكر آيات خدا شده و آن را مسخره مى كنند و در آيات ديگر مى فرمايد آنها منحرف و گمراهند وليكن فكرشان آنقدر عوضى مى بيند و درك مى كند كه خود را بهترين انسانها و اعمال خود را بهترين اعمال مى دانند.
درباره ى خاصيت گناه، و تاثيرى كه در فكر و جان گناهكار ايجاد مى كند، امام عليه السلام مى فرمايند: قلب هر انسانى در فطرت و آفرينش، سفيد و نورانى است. پس از آنكه مرتكب گناه شود، همان گناه، يك نقطه ى سياه در قلب، ايجاد مى كند كه اگر اصرار كند، سياهى بيشتر و بيشتر مى شود تا تمامى قلب او را فرامى گيرد. در اين صورت، از صاحب چنين قلبى نمى توان خيرى انتظار داشت. او جرثومه ى شر و فساد است و جز فساد، چيزى از او سر نمى زند. پس با تجربياتى كه روى جنايتكاران حرفه اى شده است و گزارشاتى كه از قرآن و احاديث دريافت مى كنيم، اين حقيقت كاملا روشن است كه اعمال بد انسان تاثير قهرى در تغيير جان و روان او دارد. به همان كيفيت كه غذاهاى سمى، مزاج سالم را مسموم مى كند، گناه و معصيت هم روح سالم را مريض مى كند.
در اين رابطه، عفو الهى به اين كيفيت مطرح مى شود كه اين انسان منحرف بايد بر انحراف و جنايت خود، آگاهى پيدا كند، مرضهاى روانى خود را كه از گناه و معصيت پيدا شده درك كند، و از طرفى بداند كه يگانه دكتر معالج اين مرضها فقط خداوند متعال است، مانند مريضى كه به دكتر پناهنده مى شود، به خدا پناهنده شود و معالجه ى مرض را از خدا بخواهد. به اين كيفيت، عفو الهى شامل حال اين انسان مى شود، زيرا اگر تا امروز در خط گناه بوده، پيش از وصول به هلاكت حتمى از خط گناه، به سوى خدا برگشته و به طبيب معالج، پناهنده شده است. در اينجا عفو الهى شامل حال او مى شود. خداوند ابتدا قلب او را شستشو نموده، آثار گناه و معصيت را مى زدايد و پاك مى كند كه در آيات قرآن، از اين گناه زدائى، تعبير به كفاره و تكفير شده است كه در بعضى آيات، خداوند مى فرمايد: يكفر عنكم سيئاتكم، يكفر ذنوبكم و امثال آنها. پس از گناه زدائى كه در اثر آن، آثار گناه و تاريكيهاى قلب از بين مى رود، روشنائى به وجود مى آيد كه قهرا بر اساس تغيير روحيه، تغيير ذات هم حاصل مى گردد. پس عفو خدا در صورتى كه شامل حال كافر و گناهكار مى شود كه از خط كفر و گناه برگردد كه از اين برگشت و پناهندگى به خدا تعبير به توبه شده است.
بنابراين مى گوئيم كفر و گناه، سازنده ى انسان است، يعنى انسان سالم را كافر مى كند و روح سالم او را تبديل به روح جنايت مى كند. اگر اين خط را ادامه دهد، هلاكت او صد در صد قهرى و قطعى است و امكان نجات از جهنم براى او فراهم نيست.
و از آن طرف، اعمال صالح: اين اعمال هم سازنده ى انسان است. انسان را مى سازد و مى پروراند و رشد مى دهد. مثلا نماز، بين انسان و خدا انس و آشنائى به وجود مى آورد و اين انس و آشنائى را تقويت مى كند و پرورش مى دهد تا جائى كه بين انسان و خدا دوستى و يگانگى پيدا مى شود. اين دوستى و يگانگى اثر قهرى ارتباط انسان به خداوند متعال است. به همين كيفيت، ارتباط بين دو نفر انسان هم منشاء انس و آشنائى مى شود و اين ارتباط، هر چه بيشتر باشد، انس و آشنائى شديدتر، تا وقتى كه بين آن دو، يگانگى به وجود مى آيد. همين طور زكوه، علائق مادى انسان را مى كاهد. از اين كاهش
و اين انس و آشنائى را تقويت مى كند و پرورش مى دهد تا جائى كه بين انسان و خدا دوستى و يگانگى پيدا مى شود. اين دوستى و يگانگى اثر قهرى ارتباط انسان به خداوند متعال است. به همين كيفيت، ارتباط بين دو نفر انسان هم منشاء انس و آشنائى مى شود و اين ارتباط، هر چه بيشتر باشد، انس و آشنائى شديدتر، تا وقتى كه بين آن دو، يگانگى به وجود مى آيد. همين طور زكوه، علائق مادى انسان را مى كاهد. از اين كاهش علاقه، تعبير به تزكيه مى شود و بر اثر كاهش همين علاقه ها قهرا عشق و علاقه ى به خدا و انسانها جايگزين علاقه ى به ماديات مى شود، و به همين كيفيت اعمال خير در ارتباط با خدا، انسان را مى سازد و مى پروراند و در انتها مومن و كافر، از نظر روانى با يكديگر تفاوت پيدا مى كنند، كه كافر داراى قلبى سياه بوده، مبتلاء به تاريكيها، و مومن، داراى قلبى روشن و نورانى، و اين روشنائى و ظلمانيت، خاصيت مستقيم اعمال است. در اينجا تفاوتى كه بين نتايج اعمال كافر و مومن هست، به اين كيفيت است كه مومن در ارتباط با خدا، مانند بذر و نهالى است كه در زمين كاشته شده و به خدا سپرده شده است، يعنى خداوند، شجره ى وجود مومن را مى پروراند، نقائص وجودى او را برطرف مى كند، او را تعليم مى دهد و تربيت مى كند تا عاقبت، علم و دانش و فن و هنر خود را به اين انسان مى آمورزد، همچون شاگردى كه علم و دانش استاد را فرامى گيرد و به مقام استاد مى رسد. انسان مومن، در خط ايمان و تقوا و در شعاع تعليمات الهى، علم و دانش خدا را فرامى گيرد، و همه ى اين تعليمات و فراگيريها خاصيت مستقيم ايمان و عمل صالح مى باشد، وليكن كافر، از همه ى اينها محروم است زيرا خط كفر، زمين زراعتى خداوند متعال نيست، يعنى دل كافر از اختيار خدا و از شعاع اراده ى خدا بيرون است، امكان رشد آن فراهم نيست. پس قهرا، قلب، كافر سياه و تاريك مى شود و در همان تاريكى، براى خود، جهنم مى سازد و خود را در آن جهنم قرار مى دهد. در اين رابطه مى گوئيم خداوند مومن را مى پروراند تا او را به ثمر برساند، و آخرين ثمره، زندگى بهشت است. وليكن كافر را رها مى كند، زيرا كافر از دايره ى اطاعت خارج شده، و خدا كسى را مجبور به اطاعت نمى كند. قهرا در آن رهائى و واگذارى، به نتايج كفر و گناه مبتلاء مى شود كه عاقبت، خود را هلاك مى كند. پس نتيجه ى بحث، روشن است كه ثواب و
عقاب، نتيجه ى قهرى و نتايج مستقيم اعمال خير و شر مى باشد. در اين رابطه باز هم لازم است يادآورى شود كه پيدايش اين نتايج، در ارتباط با انسان مومن و كافر تدريجى پيدا مى شود. ظهور اين نتايج آنى و به اراده ى خدا ممكن نيست، چه اينكه اين نتايج، از نوع تربيت است نه از نوع خلقت.
پيش از اين در اطراف بحث پيدايش علم و حكمت گفته شد كه آنچه از نوع تعليم و تربيت است، بين انسان و خدا تدريجى پيدا مى شود و به طور آنى و ناگهانى، قابل ظهور نيست، و آنچه از نوع خلقت و آفرينش است، به طور آنى و ناگهانى، قابل ظهور مى باشد. مثلا اگر خدا بخواهد براى انسان، ميوه اى بسازد و يا بچه اى براى او خلق كند، اين آفرينش براى خدا، در يك ثانيه و يك سال، و كمتر و زيادتر، قابل ظهور مى باشد وليكن اگر خدا بخواهد ميوه اى را به انسان بدهد و به او بفهماند كه اين هديه ى خدا و رزق خداست كه به تو مى رسد، اين تفهيم، به طور آنى و ناگهانى ممكن نيست بلكه در زمان واقع مى شود، زمان به اندازه اى كه فكر انسان بفهمد هديه ى خداست، و براى قبول آن، آمادگى پيدا كند. قهرا اين آمادگى، لااقل از يك دقيقه تا ساعتها طول مى كشد و اين طول مدت، مربوط به ناتوانى خدا نيست بلكه مربوط به آمادگى انسان است، زيرا خدا و يا ماموران خدا بايستى خدا و هديه ى خدا را به او بفهمانند و بعد از اين تعليمات، او را براى قبول هديه آماده كنند. در اين رابطه، بد نيست حديثى را ايراد كنيم كه مربوط به موت مومن است. حديث اين است كه خداوند مى فرمايد: ما ترددت فى شيى ء كتر ددى فى قبض روح عبدى المومن، اريد لقائه و يريد حياته. يعنى در هيچ جا مردد نشدم به آن كيفيتى كه در قبض روح بنده ى مومن مردد مى شوم، زيرا من دوست دارم او را به ملاقات خود برسانم و او را قبض روح كنم، وليكن او دوست دارد كه در زندگى دنيا بماند. در اين حديث مشاهده مى كنيم كه نسبت تردد، به خدا داده شده است و اين تردد، با وضعيت ذاتى خدا نامناسب است، زيرا تردد يا از جهل پيدا مى شود كه انسان، صد در صد، يقين به صحت عمل ندارد، و يا از منشاء ضعف، پيدا مى شود، يقين به صحت عمل دارد، وليكن تا كسب قدرت، به تاخير مى افتد، و اين هر دو، ضعف و جهل، درباره ى خدا محال است زيرا او
صد در صد، عالم و قادر است. با اين صد در صد علم و قدرت، دليل تردد خدا چيست؟ دليلش اين است كه مى خواهد به انسان بفهماند كه تو را مى خواهم به بهشت ببرم، و بعد از فهماندن، او را راضى كند كه به بهشت برود. اين فهماندن و راضى كردن، قدرى طول مى كشد. پس تردد خدا در قبض روح، از طريق تربيت مومن و آمادگى او پيدا مى شود، نه اينكه مربوط به جهل يا ضعف خدا باشد.
به همين كيفيت در تمامى مسائل، خدا آنجا كه مى خواهد انسان را مشمول عفو و غفران خود قرار دهد و مراتب فكرى و روحى او را بالا ببرد، همه ى اين مسائل از نوع تعليم و تربيت است نه از نوع خلقت و آفرينش. پس بايستى، انسان گناهكار، به گناه خود واقف شود و اين واقف شدن، مدتى طول مى كشد. بعد از واقف شدن، طبيب معالج گناه را بشناسد، اين شناسائى هم مدتى طول مى كشد و بعد از شناسائى، به خدا پناهنده شود و قبولى توبه ى خود را از خدا درخواست كند، اين پناهندگى هم مدتى طول مى كشد وليكن بعد از آنكه شرايط قبولى توبه و شناخت گناه فراهم شد، قبولى خدا صد در صد قطعى و آنى مى باشد. بنابراين پيدايش عفو و غفران كه از مسائل تعليم و تربيت است، يعنى اينكه انسان، از خط تربيت، آماده ى عفو و غفران شود، مدتى طول مى كشد. قهرا پيدايش عفو و غفران هم تدريجى واقع مى شود و چاره اى غير از اين نيست. مانند همان حديث، در قبض روح بنده ى مومن كه تردد خدا مربوط به مدت زمانى است كه مومن بفهمد مرگ براى او رحمت است، و آن رحمت را انتخاب كند. و باز براى تكميل اين بحث بد نيست كه براى تفكيك عفو و غفران، از يكديگر مطالبى عنوان شود كه فرق بين اين دو با يكديگر چيست.
معانى عفو و غفران
كلمات عفو و غفران، دو نوع كلمه اى است كه در آيات قرآن و زبان احاديث، خيلى زياد تكرار شده است. گاهى انسان، از خدا طلب عفو مى كند و جملات: فاعف عنا بكار مى برد، و گاهى كلمات مغفرت: فاغفر لنا انك انت الغفور الرحيم. و باز جملات منفى در مقابل اين دو جمله ى مثبت، كلمات عصيان و ذنب است كه همه جا
تقاضاى عفو، در مقابل عصيان واقع مى شود و تقاضاى غفران، در برابر ذنب. لغات عفو و غفران، در برابر يكديگر، دو مفهوم متباين است. عفو، به معناى محو اثر است، چنانكه شاعر، در اين رابطه مى گويد: خط او طريق تعفوه الاعاصير. اعاصير، جمع اعصار، به معناى گردباد است، گردبادهائى كه در بيابان پيدا مى شود و آثار قدم يا راهها را محو مى كند. شاعر عرب، از اين محو اثر، تعبير به عفو كرده است. و اما كلمه ى غفران، در ارتباط با مغفر، كه كلاهخود را مغفر ناميده اند، مى شود، گفت، به معناى پيدايش نيروى مقاومت است كه مى توانيم از آن به پوششهاى تكاملى تعبير كنيم. كلاهخود را به اين دليل مغفر مى گويند كه مقاومت، به وجود مى آورد و سر را حفظ مى كند. از كثرت جمعيت هم به جم غفير، تعبير مى كنند. غفير به معناى اين است كه كثرت جمعيت، منشاء مقاومت است. و از آن طرف، عفو در برابر عصيان، و غفران، در برابر ذنوب قرار مى گيرد، و اين دو كلمه در ارتباط با وضعيت وجودى انسان، دو مفهوم مختلف دارد كه مى توانيم از آن به قصور و تقصير تعبير كنيم. قصور انسان، منشاء ذنب انسان مى شود، و تقصير انسان، منشاء عصيان. مقصر، به كسى مى گويند كه مى تواند فعل حرامى را ترك كند و نمى كند، يا فعل واجبى را بجا آورد و بجا نمى آورد. از اين فعل گناه و ترك واجب، تعبير به عصيان مى شود، و اين عصيان در روحيه ى انسان، اثرى باقى مى گذارد كه در واقع، آن اثر، يك مرض روحى به حساب مى آيد، امام باقر عليه السلام، از اين مرض روحى، تعبير به يك نقطه ى سياه مى كند، مى فرمايد: معصيت منشاء بروز يك نقطه ى سياه (و به تعبير امام: نكته سوداء) مى شود كه انسان را از خدا دور مى كند، و اين نقطه ى سياه قابل رفع نيست، مگر با توبه. توبه ى انسان كه قبول مى شود، خداوند، آن سياهى دل را محو مى كند و از اين محو اثر، تعبير به عفو مى شود، و گاهى هم منشاء بروز گناه، چه فعل حرام باشد و چه ترك واجب، قصور انسان است نه تقصير. قصور يعنى كمى عقل و كمى استعداد، عقل و ايمان قوى نداشته است كه در برابر گناه مقاومت كند و يا فعل واجب را بجا آورد. جاهل قاصر را مستضعف هم مى گويند. يعنى صاحب ضعف عقل و يا ضعف استعداد، ندانسته است كه گناه است و مرتكب شده، و يا در برابر نمايش گناه، مقاومت خود را از دست داده است. يك
چنين گناهى، از منشاء نقص عقل و يا استعداد پيدا مى شود و از اين ضعف عقل و يا استعداد، تعبير به ذنب شده است. ذنب و ذنب، با يكديگر رابطه دارند. دم حيوان را ذنب مى گويند، و همچنين دلو ميان چاه را هم ذنوب مى نامند. با توجه به اين حقيقت كه در وجود انسان، دو اقتضاء فعاليت مى كند: اقتضاى عقل و ايمان، و اقتضاى جهل و شهوت، مى توانيم يكى از اين دو اقتضاء را به جاى سر انسان بشناسيم، و اقتضاى ديگر را به جاى دم او. گاهى به اقتضاى عقل و انسانيت كار مى كند كه از اين اقتضاء، اطاعت و كمال پيدا مى شود، و گاهى به اقتضاى حيوانيت، كه از اين اقتضاء، گناه و معصيت پيدا مى شود. اگر انسان بخواهد در وضعى قرار بگيرد كه قصور و تقصير از او برداشته شود، به دو چيز احتياج دارد كه اين هر دو فقط به اراده ى خدا پيدا مى شود. اول، رفع آثار گناه و معالجه ى امراض روحى، دوم پيدايش قدرت و استعداد عقلى و ايمانى تا در برابر حوادث بتواند مقاومت كند. كودكان از آثار گناه معافند، يعنى در قلب آنها سياهى و امراض روحى وجود ندارد وليكن نيازمند به عقل و استعداد مى باشند كه خداوند نيروى ايمان آنها را بالا ببرد و قدرت مقاومت آنها را در برابر حوادث زياد كند، از اين ازدياد نيرو، تعبير به مغفرت و غفران مى شود. همانطور كه مغفر، يعنى كلاهخود، مقاومت انسان را زياد مى كند، غفران هم از پيدايش عقل و ايمان در وجود انسان حاصل مى شود و مقاومت انسان را در برابر عرضه ى گناه و معصيت و يا حركت در خط اطاعت، زياد مى كند. كسانى كه مرتكب گناه و معصيت نشده اند احتياج به غفران دارند، يعنى خدا نيروى آنها را اضافه كند، نقايص وجود آنها را برطرف نمايد تا بتوانند خدا را اطاعت كنند، و كسانى كه مرتكب گناه شده اند، به عفو غفران نيازمندند، عفو الهى، آثار گناه را از بين مى برد كه از آن تعبير به تكفير سيئات مى شود و غفران الهى، قدرت عقل و مقاومت را بالا مى برد، مانند سرباز كه در جبهه ى جنگ، روحيه پيدا مى كند و مشتاقانه به ميدان جنگ مى رود. پيغمبران، دائم در حال استغفار هستند و از خدا مى خواهند كه نيروى علم و ايمان آنها را بالا ببرد. يگانه عاملى كه اين دو حالت، يعنى عفو و غفران را در انسان به وجود مى آورد و انسان را مستحق عفو و مغفرت مى كند، همين
دعاها و نيايش مى باشد كه انسان را آماده براى پذيرش عفو و غفران الهى مى كند .
تكامل انسان در مسير دعا
به دنبال دو بحث ثواب و عقاب و عفو و غفران، حركت و تكامل انسان، از طريق دعاها و نمازها شروع مى شود. انسان در خط تكامل، درست يك مسافر است. همانطور كه براى مسافر، سه اصل، رعايت مى شود تا سفر او به انتها مى رسد، يعنى اصل تصور مقصد و اصل راه حركت و اصل نيرو و بودجه ى مسافرت. اين سه اصل كه در ارتباط با يكديگر قرار مى گيرند، مسافرت و حركت به وجود مى آورند و در انتها انسان، به مقصد خود مى رسد. سفرهاى تكاملى هم به همين كيفيت است.
ابتدا، تصور مقصد كه مى گوئيم: انا لله و انا اليه راجعون. ما براى خدا هستيم و لازم است كه به سوى خدا برويم. يعنى خدا مقصد ما و هدف ما است و ببايستى خود را به خدا برسانيم و در اختيار او قرار گيريم، كه از اين حالت، تعبير به لقاء الله مى شود، و يكى از اسماء قيامت، يوم لقاء الله است، يعنى روزى كه انسان خداجو، خداى خود را يافته و در اختيار او قرار گرفته است. خدا مقصد خلقت و مقصد حركت مى باشد. تمامى آفرينش، به همين منظور ايجاد شده است كه انسان را به مقصد الهى خود برساند و بين انسان و خداى انسان، ارتباط به وجود آيد. و اما راه به سوى اين مقصد، همين دين خداست كه به وسيله ى انبياء و اولياء، ترسيم شده و نقشه ى آن را به ما داده اند. براى حركت در اين را به سوى مقصد، واجبات و مستحبات به وجود آمده، يعنى اعمال و افعالى كه انسان را تكامل مى دهد و او را پيش مى برد و به جلو مى راند و مى دواند تا وقتى كه آن حالت لقاءاللهى براى او حاصل گردد. محرمات دين، همان خطوطى است كه انسان را از صراط مستقيم، منحرف مى كند، به كفر و ضلالت مى كشاند و يا اينكه انسان را متوقف مى نمايد. در اين ميانه، بودجه ى مسافرت و انسان، دو نقش اساسى دارند كه تكامل و وصول به مقصد، منهاى اين دو نقش، قابل قصور نيست. نقش اول، آگاهى و آشنائى به آنچه خدا براى ما تهيه ديده است و ما به آنها نيازمند هستيم. نقش دوم، تقويت روحيه ى
حركت.
اين را مى دانيم كه بزرگترين عامل فقر، جهل انسان است. انسان جاهل، فقيرترين فقرا مى باشد. جاهل نمى داند كه چه چيز براى او خلق شده و به چه چيز، نيازمند است. روى جهل و نادانى، در فقر مطلق باقى مى ماند. بالاتر از گنجها و ثروتها، علم به آن گنجهاو ثروتها مى باشد. ابتدا گنجنامه ها را مى خوانند و مى دانند، و به دنبال آن، به سوى گنجها حركت مى كنند. نقش ابتدائى دعاها، نمايش دادن گنجها و ذخيره هائى است كه خداوند در طبيعت و يا وجود خود ما، براى ما مقدر كرده است و ما از آنها بى خبر هستيم. مولا اميرالمومنين (ع) در وصف انسان مى فرمايد: دوائك فيك و ما تشعر، و دائك منك و ما تبصر. يعنى اى انسان، تمامى دواهاى تو كه مى تواند مرض جهل و فقر را معالجه كند، در وجود خودت مى باشد. و تمامى مرضها نيز از وجود خودت پيدا مى شود. دعاها، كتابها و عبارتهائى است كه همين دواها و مرضها را به ما نشان مى دهد، به اضافه ى آنچه خداوند در آينده ها و در عالم طبيعت براى ما ذخيره كرده است، به ما معرفى مى كند.
نقش دوم دعاها، پيدايش نيرو و مقاومت براى حركت است كه از اين نيروها تعبير به توفيق مى شود. مثلا انسان، از روى دعاها مى فهمد كه فضاى وسيعى به نام آسمان هست، و اگر به اين گردشگاه برود، بهره برداريهاى او چندين برابر مى شود وليكن براى پرواز، نيرو و قدرت لازم دارد. به وسيله ى همين دعاها از جانب خداوند متعال در انسان، نيرو و قدرت به وجود مى آيد كه مى تواند به آسمانها يا به سوى هر چيزى كه دانسته و فهميده است سفر كند. دعاها انسان را در ارتباط با خدا قرار مى دهد كه خداوند متعال، مبدء و منبع تمامى نيروها و قدرتها مى باشد. ضمن دعا و نيايش، خداوند به انسان، قدرت مى دهد، در اثر اين قدرتها كه در بحث گذشته از آن تعبير به غفران شده است، روحيه ى انسان بالا مى رود، درك و شعور او خيلى زياد مى شود و بالاخره، چنان مى شود كه خدا مى داند، و نمونه هاى آن در زندگى پيغمبران، مشاهده شده است. پيغمبران، بر همان كارهائى قادر و توانا بوده اند كه خدا قادر و توانا بوده است. احياى مردگان و
شفاى مرضها و سفر به آسمانها، نمونه هائى از موفقيت پيغمبران است. به همين مناسبت، در وصف گفته اند: الصلوه معراج المومن. يعنى نماز، نردبان ترقى و تكامل است. صلاه، در لغت، به معناى دعا است، و همين نمازى كه ما مى خوانيم، سراسر آن خواهش و نيايش است. از همان ابتداى ورود به نماز، بعد از مختصرى حمد و تمجيد خدا، وارد نيايش و خواهش مى شويم كه ضمن هر جمله اى موفقيتى از خدا مى خواهيم. در بيان اهميت و عظمت دعا، خداوند مى فرمايد: قل ما يعبو بكم ربى لو لا دعاوكم. يعنى اگر شما از خدا خواهش نداشته باشيد، خداوند هم به شما اعتنائى نمى كند و براى شما ارج و ارزشى قائل نمى شود. دعا به معناى خواستن و خواهش كردن سرمايه هائى است از خداوند متعال كه در صورت اجابت، نياز وجودى انسان، برطرف مى شود و حالت غنى و استغناء حاصل مى گردد. با اين حساب، مى توانيم بگوئيم، دعاها از يك طرف، برنامه ها و بودجه هاى فرهنگى مكتب است، و از طرف ديگر، منبع نيروها و قدرتهائى است كه با كسب آنها انسان، نيرومند و مقاوم مى شود و مى تواند به حيات و حركت خود ادامه دهد.
رابطه ى علم و دعا
در اينجا لازم است بين دعاها و علم رابطه اى به وجود آيد كه آيا دو موضوع جداگانه است به طورى كه اگر انسان از خط دعاها موفق شود، از علم محروم مى گردد و يا اگر به خط علم و دانش برود از دعاها و نتايج آن محروم مى گردد، و يا اينكه اين دو قابل ادغام در يكديگر هستند به كيفيتى كه از خط دعاها علم حاصل گردد و از خط علم و دانش موفقيتهاى دعائى و نيايشى به دست آيد.
ابتدا در تعريف علم و دعا لازم است بگوئيم كه دعا آن حالت ارتباط و خواهش بين انسان و خدا مى باشد كه انسان در آن روابط فقط نقش يك گيرنده را پيدا مى كند و خدا نقش فرستنده. يعنى انسانى كه در خط دعا و نيايش است همه چيز را نقد به نقد و آسان مى خواهد. او فقط به خداى خود مى گويد بده و اجابت دعا هم به اين معنا كه بگير
آنچه مى خواهى، مانند رابطه اى كه كودكان با پدر و مادر خود دارند. هرگز در خط اين معنا نيستند كه آنچه به آن نياز دارند از كجا و به چه كيفيت حاصل مى شود، فقط آنچه مى خواهند، نقد به نقد از پدر و مادر خود مى خواهند. پس قهرا يك چنين حالتى با علم و دانش و احساس مسئوليت سازگار نيست. انسان خداى خود را غنى و توانا مى داند و مى تواند از قدرت او استفاده كند. و اما علم به معناى اين است كه انسان خود را در ارتباط با طبيعت و آنچه خدا ساخته و خلق كرده است قرار دهد و از تمامى موجوديهاى طبيعت استفاده كند. ببينيد در صحراها چه چيز خلق شده و راه استفاده از آنها چگونه است و يا در درياها و ساير منابع طبيعت. كسانى كه به جهان علم و دانش سفر مى كنند، همان كسانى هستند كه مستقيما در ارتباط با طبيعت و پديده هاى طبيعى آن هستند. از اين همه قانون و قاعده ها و فن و فرمولها در ساخت زندگى خود بهره بردارى مى كنند و تا اندازه اى مى توانند مشكلات خود را حل كنند. مسافرين به جهان طبيعت با كشف قاعده هاى طبيعى و ساخت مواد و ذرات و هندسه ى خلقت، طبيعتا به مقام والائى از علم و دانش مى رسند و با استفاده از همين كشفيات تا اندازه اى عوامل طبيعت را به اختيار خود در آورده و از حاكميت بر اين عوامل استفاده مى كنند، مانند كشفيات طبى و ساير علوم. شايد ما بتوانيم دو نفر انسان را كه مظهر حركت در اين دو راه هستند برابر يكديگر قرار دهيم و ارزشها و موفقيتهائى كه آن دو دارند با يكديگر مقايسه كنيم. ابتدا انسانى ساده و پاكدل و مومن و معتقد به خداوند متعال كه با خداى خود روابط خوبى دارد و صاحب دعاى مستجاب است، بسيارى و يا تمام مشكلات خود را از طريق دعا و نيايش برطرف مى كند وليكن آگاهى و آشنائى به حقايق طبيعت و اين همه آثار و خاصيتها و علم و هندسه ها كه خدا در طبيعت به وديعه گذاشته است ندارد. نفر دوم انسانى كه تا اندازه اى دستش به جيب طبيعت مى رود و مى تواند از منابع طبيعت استفاده كند. مثلا اين دو نفر انسان كه در بيابان تشنه مى شوند، يكى از راه دعا آب به دست مى آورد و ديگرى از فن و صنعت و استفاده از منابع زير زمين. و يا اگر به درد و مرض مبتلا مى شوند، يكى از آنها با دعا و ديگرى با دوا مرض خود را معالجه
مى كنند. آيا بيشتر مطلوب خدا از خلقت انسان، علم و دانش او مى باشد و يا دعا و نيايش او؟ انسان در خط دعا و نيايش، اسباب و ابزارى در اختيار خدا بيشتر نيست. و اما در خط علم و دانش مى تواند آزادانه و آگاهانه از منابع طبيعت استفاده كند. در هر صورت نمى توانيم بگوئيم كه انسانى كه موفقيت دعائى دارد پيش خدا محبوبتر از انسان دوم است، و نمى توانيم بگوئيم كه خدا بيشتر انسان را به صورت اسباب و ابزار در اختيار اراده ى خود مى خواهد، نه به صورت يك دانشمند آگاه و آزاد. انسانى كه عاقبت خليفه ى خدا مى شود، سرمايه ى خلافت او، علم و دانش است، نه دعا و نيايش، زيرا خليفه ى خدا به كسى مى گويند كه به هندسه ى خلقت آگاهى و آشنائى كامل دارد و آزادانه مى تواند در خط اداره كنندگى خود و بشريت حركت كند و مى تواند زندگى خود و مردم را چنان اداره كند كه خدا اداره كرده است. در واقع كار مديريتها و مدبريتها، به خود او واگذار مى شود. چنين انسانى خليفه الله است. و باز نه مى توانيم بگوئيم، عالم و دانشمند مى تواند از دعا و نيايش مستغنى باشد. پس بايستى خط دعا و نيايش، خطى باشد كه انسانها را به سوى علم و دانش تكامل دهد، و انسانى كه سالك اين راه است، هم بايستى به حقايق علم و دانش و اسرار طبيعت آگاه شود و هم اينكه با خداى خود رابطه ى حسنه داشته باشد كه در آن رابطه دعاى او مستجاب مى شود. اگر توانستيم كشف كنيم كه دين و دعاها و حركتهاى مذهبى در عين حال كه حالت عبوديت و نيايش به وجود مى آورد، علم و دانش هم به وجود مى آورد مشكل بالا حل مى شود. در جواب سئوال بالا مى گوئيم كه دين و حركتهاى دينى و عبوديت و نيايش و علم و دانش، همه ى اينها در يكديگر ادغام شده است. دين انسان وقتى به كمال مطلق مى رسد، كه متدين به آن دين در حالى كه يك بنده ى سالك و كامل است، يك عالم و دانشمند به اسرار طبيعت هم باشد. زيرا دعاها فقط نعمتها را يادآورى مى كند و در حاشيه ى اين يادآوريها اين همه مسائل علمى و تكاملى مطرح شده است. يعنى آنجا كه ما در دعاى خود مى گوئيم: اللهم انى اسئلك برحمتك اللتى وسعت كل شى ء. يعنى آن رحمت واسعه ى خدا را از او مى خواهيم، بلافاصله به دنبال اين خواهش و نيايش، تكامل علمى مطرح مى شود. يعنى ما بايستى
رحمت خدا و مظاهر رحمت خدا را بشناسيم و يك چنين شناختى توقف دارد بر اينكه مظاهر رحمت خدا يعنى طبيعت را بشناسيم. خداوند با آيات بسيارى در قرآن مى گويد: ابتغوا من فضل الله، اذكروا نعمه الله، سيروا فى الارض فانظروا كيف بدء الخلق، و امثال اين آيات، همه جا حركات علمى ما را مطرح مى كند. مثلا در اين آيه مى گويد تو بايستى بدانى خداوند طبيعت را چگونه و به چه كيفيت ساخته است و بدانى زمين و آسمان چيست و چه نعمتهائى كه در اين زمين و آسمان براى تو خلق شده است. در اينجا مى بينيم دعاها و عبادتها فقط نقش حركت و تحريك را ايفا مى كند. يعنى نعمتهاى خدا را به ما آدرس مى دهد. و در حاشيه ى آن همه جا دستور حركت و سفر به جهان علم و دانش مى دهد به كيفيتى كه مشاهده مى كنيم. موفقيت پيغمبران و در واقع معجزات آنها صنايع علمى آنها مى باشد. مثلا آنجا كه سقراط و بقراط با دوا و دارو و استفاده از علميات، مريضها را معالجه مى كنند، عيسى روح الله هم از همان قاعده و فرمولها در سطحى خيلى بالاتر و فراتر استفاده مى كند. آنجا كه مرده را زنده مى كند، يعنى قدرت افاضه ى روح به بدن و مردگان را دارد. معجزات پيامبران، صنايع علمى آنها است نه فقط دعاى مستجاب. خداوند در قرآن به حضرت عيسى مى گويد تو از گلها مرغ مى سازى به اذن خدا. اگر اين معجزه، دعاى مستجاب بود، بايستى لحن كلام تغيير مى كرد. مثلا بگويد از من خواهش كردى مرده را زنده كنم و براى تو مرغ و كبوتر بسازم و من هم دعاى تو را مستجاب كردم.
پس مى گوئيم در دين و دعا، علم و دانش و عبادت و نيايش در هم ادغام شده است. خداوند آن دعائى را مستجاب مى كند كه ما بدانيم چگونه و چطور است، كه اين را حكمت مى گويند. همه جا در قرآن اصرار دارد كه ما به بندگان خود علم و حكمت مى دهيم، و كسى كه علم و حكمت پيدا كند، خير و بركت بسيارى به دست آورده است. پس موفقيت پيغمبران و اولياء خدا فقط يك موفقيت دعائى و نيايشى و دعاى مستجاب نيست، بلكه حركت در مسير علم و حكمت است، يعنى آنجا كه به مقام خلافت مى رسند، به تمامى قاعده ها و فرمولها و فنون طبيعت آگاهى كامل دارند و بر اساس همان آگاهى
كامل، صنعت كامل پيدا مى كنند كه صنايع علمى آنها به صورت معجزات نمايش پيدا كرده است. با اين حساب در دين اسلام، در خط علم و دانش، دعا و نيايش مطرح مى شود تا در انتها انسان به مقام بزرگى از علم و دانش برسد، چنان علمى كه خداوند به او اذن و اجازه مى دهد كه صنايعى و موفقيتهائى مانند صنايع طبيعت داشته باشند.
براى تبيين و توضيح بيشتر ارتباط دعا و ايمان با علم و دانش، لازم است بدانيم كه انسانها دو نوع پرورش علمى پيدا مى كنند كه يكى از اين دو نوع پرورش،پايه و پله ى نوع ديگر است. اول پرورش علم از طريق تعليمات بين انسانها و تجربه ها و برخورد ما با طبيعت و حوادث آن، كه در اين برخوردها و تجربه ها و تعليمات، انسانها معلومات بسيارى به دست مى آورند و بسيارى از مشكلات زندگى خود و مردم را برطرف مى نمايند. پيدايش يك معلوماتى بين مومن و كافر مشترك است. يعنى كتابها و تجربه ها و درس و بحثها و مبادلات علمى و فرهنگى، بين تمامى انسانها آزاد مى باشد، هيچكس در كشف يك چنين دانشهائى نمى تواند محروميت داشته باشد بلكه همه مى توانند به طور مساوى يا متفاوت از آن برخوردار باشند و دين مقدس اسلام در فراگيرى يك چنين دانشها و تجربه ها بى نهايت مردم را تشويق و ترغيب كرده است و در اين رابطه مولا عليه السلام مى فرمايند: التجربه فوق العلم. يعنى تجربه از دانش بالاتر است. منظور از دانش در برابر تجربه، دانشهائى است كه از راه تعلميات (تعليمات) و مطالعات به دست مى آيد و تجربه هم معلوماتى است كه از طريق برخورد با حوادث طبيعت و آزمايشها حاصل مى شود.
نوع دوم، دانشها و آگاهيهائى است كه از آنها تعبير و نيرو و استعداد مى شود، يعنى پيدايش روح علم و دانش. با يك چنين روحى، انسان روحانى شده و يا اينكه از روح القدس استفاده مى كند. روح القدس، روح علم و عصمت است. چنين نيروئى كه از روح سرچشمه مى گيرد علم است كه چون در انسان پيدا شود انسان، حقايق را چنان كه هست مى بيند و مى داند و در گفتن و بيان كردن، خطاء نمى كند كه به دليل عدم خطاى در فكر، يك چنين انسانى را معصوم مى شناسند. پيغمبران و امامها و اولياء كامل خدا، از
روح عصمت برخوردار هستند، كه روح القدس ناميده مى شود. خداوند در معرفى علم حضرت عيسى مى فرمايد: و ايدناه بروح القدس. و باز در معرفى علم پيغمبر اسلام مى فرمايد: و كذلك اوحينا اليك روحا من امرنا، ما كنت تدرى ما الكتاب و لا الايمان. ما از عالم امر، يك چنين روح علمى در وجود تو دميديم و تو قبلا نمى دانستى كه كتاب و ايمان چه معنائى دارد. مشاهده مى كنيم كه در اين آيات يك نوع علم به معناى روح علم است. روح علم، نيرو و يا نورى است كه انسان، با آن نورانى شده و حقايق بسيارى را مى بيند و كشف مى كند. و خداوند در آيه ى ديگرى مى فرمايد: و من يرد الله ان يهديه يسترح صدره للاسلام. و باز مى فرمايد: و من لم يجعل الله له نورا فما له من نور. و در احاديث، وارد شده است كه: العلم نور يقذفه الله فى قلب من يشاء، و من اخلص الله اربعين يوما فجر الله فى قلبه ينابيع الحكمه. اين احاديث و آيات و به همراه آن بسيارى از واقعيتهاى قابل لمس و قابل مشاهده در داستان پيغمبران و اولياء خدا، همه ى اينها روى هم دلالت مى كند بر اينكه بسيارى از انسانها در ارتباط با خدا به مقامى از علم و دانش رسيده اند و علومى را از خداوند متعال گرفته اند كه يكى از نمونه هاى بارز آن پيغمبر اسلام است كه به اتفاق قضاوتهاى تاريخى ايشان از انسانها درس و سواد نياموخته اند و قلم و كاغذ به دست نگرفته اند. خط ننوشته و نخوانده اند، كتابى را مطالعه نكرده اند و استادى را نديده اند. با همه ى اينها در علم و دانش و حكمت، سرآمد جهان بشريت شناخته شده اند كه در اين رابطه حافظ شيرازى مى گويد:
نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد
منظور او از اين نگار، شخص رسول اكرم است. و به طور كلى هيچ پيغمبرى و به خصوص پيغمبران بنام و مشهور، علم و دانش خود را از انسانها و از اساتيد انسانى فرانگرفته اند و هرگز در تاريخ، يك چنان دانشگاهى و يا استادى پيدا نشده است كه پيغمبر بپروراند و شاگردان خود را به مقام نبوت برساند. همه ى پيغمبران در بيابان و صحرا و در ارتباط با خدا و طبيعت به نبوت رسيده اند. گاهى در دوران كودكى مانند
ضرت عيسى و يحيى و حضرت امام جواد عليه السلام، و گاهى در دوران چهل سالگى و بالاتر. نه در سنين بالا استاد بشرى داشته اند و نه هم در سنين پائين. تمامى اين نمونه ها دلالت مى كند بر اين كه انسانها سواى آنچه از كتاب و استاد و يا از طريق آزمايش و تجربه به دست مى آورند، در ارتباط با خداوند متعال، تغذيه ى روحى مى شوند و درجات فهم و استعداد آنها بالا مى رود. انفكاك و افتراق اين دو رشته از يكديگر كاملا واضح و روشن بوده است. در همان زمانها كه موسى ها و عيسى ها در شعاع تعليمات الهى به مقام شامخى از علم و دانش رسيده اند. متفكرين و دانشمندان ديگرى هم مانند افلاطونها و سقراطها و دانشمندان طبيعى و فلسفى بسيارى پيدا شده اند كه آنها نيز كتابها نوشته اند و صفحاتى را پر كرده اند. غالبا مشاهده شده است كه اين دو نوع دانشمند و دو نوع دانش، شايد كه از حالات و تفكرات يكديگر بى خبر بوده اند. مسلما دانشمندان علوم تجربى و طبيعى و تفكرى، از جهان فكرى پيغمبران و روحانيت آنها و ارتباط آنها با خدا آگاهى نداشته اند و شايد هم بسيارى از پيغمبران از وضعيت فكرى و تجربيات دانشمندان نوع اول بى خبر بوده اند. وليكن در دين مقدس اسلام اين دو خط و اين دو نوع تعلميات (تعليمات) در يكديگر ادغام شده است. بى نهايت، انسانها را دين مقدس اسلام به فراگيرى علم و دانش و سواد و تجربه و تفكر در مسائل طبيعت و كشف قاعده ها و قانونهاى علمى تشويق فرموده، و از آن طرف تمامى دانشجويان و دانش آموزان پيرو خط خود را در ارتباط با خدا قرار داده است. در عين حال كه انسانها را به درس و بحث و علم و كتاب و تجربه تشويق مى كند و دانش آموزى و دانشجوئى را بزرگترين عبادت و بزرگترين جهاد مى داند، سر رشته ى دانشجو و دانش آموز را به دست خدا مى سپارد. به انسان دانشجو دستور مى دهد كه كتاب و قلم بردار و به دانشگاه برو، در محضر درس استاد بنشين و در آن حال در ارتباط با خدا باش. از خدا كمك بگير تا نيروى فهم و استعداد تو را بالا ببرد و تو را به نور علم روشن كند. در همين جا روى ميز دانشگاه به دانشجو مى گويد: ليس العلم بكثره التعلم، بل هو نور يقذفه الله فى قلب من يشاء. و رسول خدا مى فرمايد: كه مثل قلب در بدن
انسان مانند چراغ اطاق است كه هر چه بهتر و بيشتر روشن گردد خود را و آنچه در خانه است بهتر و بيشتر نشان مى دهد. پس مى شود گفت كه دين مقدس اسلام در دستورات دانش آموزى و دانشجوئى خود، انسانها را از مسير علم و دانش طبيعى و تجربى در ارتباط با خدا قرار مى دهد تا همراه فراگيرى علم و دانش به نور ايمان و تقوا هم مجهز شوند و در رديف اولياء خدا و پيغمبران قرار گيرند. از يك طرف آن همه برنامه هاى علمى و تجربى و تفكرى طرح نموده، و آن همه فرضيه هاى علمى داده، و از طرف ديگر دانشجو و دانش آموز را در ارتباط با دعا و نيايش قرار مى دهد تا اينكه دانشجو را به همه كس و همه چيز مربوط كند و براى او محروميتى به وجود نياورد. و مشاهده مى كنيم كه اولياء خدا و مخصوصا امام چهارم حضرت زين العابدين عليه السلام از مسير دعا و نيايش و جملات دعائى در ارتباط با خداوند متعال درهاى علم و حكمت را به روى انسانها گشوده اند.
مكارم الاخلاق، بزرگترين پديده ى علمى است
از بزرگترين پديده هاى علمى و بهترين درسها كه از امام چهارم (ع) به ما رسيده است دعاى مكارم الاخلاق است كه در اين دعا امام چهارم (ع) ضمن فصلهاى متعدد و مختلف كه هر يك از آن فصول با صلوات افتتاح مى شود، قسمتهاى مختلف و متنوع اخلاقى را با تمام لطائف و دقايق آن روشن كرده اند. قبلا بايستى اين حقيقت را بدانيم كه اخلاق از بزرگترين نعمتهاى خداوند متعال است و يگانه سرمايه اى است كه با آن سرمايه، انسان به مقام خليفه اللهى و يا لقاءاللهى مى رسد. تنها عاملى كه ارزش انسان را پيش خدا بالا مى برد و مايه ى محبوبيت انسان در نزد خدا مى شود فقط اخلاق است. اگر بخواهيم بين احكام و اخلاق اسلامى تفكيك و امتيازى قائل شويم و ضمن يك مثل و تشبيه، حقيقت اين دو را ترسيم كنيم، بايستى بگوئيم كه احكام و عقايد، فقط كلاس دانشگاه انبياء و خط ورودى مكتب خدا مى باشد. آنجا كه دانشگاه اسلامى باز مى شود و ضمن شرايطى دانشجويان را به مكتب فرامى خوانند و قبول مى كنند، آن
شرايط ورودى، التزام به عقايد و احكام اسلامى مى باشد. شرايط پذيرش دانشجو در مكتب انبياء اين است كه عقيده ى به خدا و زندگى قيامت و عمل صالح داشته باشند و ظهور عمل صالح به اين است كه احكام الهى را عملا تمرين كند. نماز بخواند و روزه بگيرد و زكات بدهد، و همچنين امر به معروف و نهى از منكر كند. ترك محرمات و التزام به واجبات، همه ى اينها شرايط پذيرش دانشجو در ورود به دانشگاه است. و شما مى دانيد كه به محض ورود به دانشگاه، انسانها دانشجو نشده اند و يا به مقامى از علم و دانش نرسيده اند، بلكه بعد از ورود، لازم است مرتب سر كلاسها حاضر شوند، درس و دانش فراگيرند و رشد علمى پيدا كنند تا موفق به اخذ دانشنامه بشوند. اسلام و قرآن، يك دانشگاه است در ارتباط با بزرگترين استادها، يعنى خداوند متعال. كسانى كه معتقد به اصول بوده و ملتزم به ترك محرمات و فعل واجبات هستند اينها فقط مسلمانند، وليكن اگر تصميم گرفتند كه در اين مكتب تربيت شوند و ارزش پيدا كنند، آن چنان كه مورد قبول خدا و اولياء او قرار گيرند، اين رشد و پرورش و تكامل ايمانى و اسلامى فقط از مسير ظهور اخلاق حسنه و رشد علمى انسان در تخلق به اين اخلاقها ميسر مى شود. يعنى اولين نمره ى قبولى و تكاملى در اين دانشگاه، ظهور رشد اخلاقى مى باشد. به همين مناسبت حضرت رسول اكرم، يگانه هدف بعثت خود را تتميم و تكميل مسائل اخلاقى مى داند و مى فرمايد: بعثت لا تمم مكارم الاخلاق. يعنى من به همين منظور مبعوث شدم كه اخلاق كريمه ى بندگان خدا را به تمام و كمال برسانم. بزرگترين مدالى كه خداوند در قرآن به حضرت رسول (ص) داده است همين آيه ى شريفه است كه مى فرمايد: و انك لعلى خلق عظيم. يعنى تو داراى خلقى بس نيكو و عظيم هستى. و بر اساس همين خلق عظيم، رحمت عالميان شناخته شده است و خداوند فرموده است: و ما ارسلناك الا رحمه للعالمين. تو مظهر رحمت خدا براى تمامى اهل عالم هستى. پس همانطور كه يگانه نشان و مدال مخصوص حضرت رسول اكرم (ص) رشد اخلاقى آن سرور است، امتياز مخصوص دين او و خط تكاملى او كه براى امت ترسيم كرده است همين مسائل اخلاقى مى باشد كه ائمه ى اطهار عليهم السلام و
مخصوصا امام چهارم، آن مسائل اخلاقى را توضيح داده و تفسير نموده اند. پس هر كس مى خواهد بداند كه آيا به اندازه ى يك قدم در خط اسلام حركت كرده است و يك نمره ى كوچك قبولى دارد يا نه، بايستى به اخلاق خود مراجعه كند و ببيند كه از مسائل اخلاقى چقدر و چه اندازه برخوردار شده است. قبلا بايستى اين مسئله روشن گردد كه ظهور مسائل اخلاقى و صفاتى كه به عنوان خلق، شناخته مى شود بين انسان و خدا و يا انسان و انسانهاى ديگر، ممكن و ميسر مى شود. ظهور صفات اخلاقى و اخلاق حسنه در حالات تك و تنهائى و يا خودگرائى، ممكن نيست زيرا خلق به معناى نمايش خلقت است. كلمات فعل، بر وزن قفل، از نظر قواعد ادبى دلالت مى كند بر نمايش فعل. يعنى آنجا كه فعل انسان و يا صفت او و يا عمل او به صورت جنگى نمايش داده مى شود و يا به نمايش گذاشته مى شود، براى نشان دادن اين نمايش، كلمه ى فعل به كار مى رود. پس خلق، يعنى نمايش خلقت، يعنى چنانكه خلق شده اى، خلقت خود را به نمايش بگذارى و از اين خلقت، جنگى و خلاصه اى در اختيار ديگران قرار دهى. بديهى است كه يك چنين نمايشى در حال تنهائى، بدون ارتباط با خدا و يا بندگان خدا ممكن نيست. پس همه جا ظهور صفات اخلاقى و اخلاق حسنه، در ارتباط با غير خود ممكن و ميسر است. به همين مناسبت، امام چهارم عليه السلام مكارم اخلاق را در ارتباط با خدا مطرح مى كند و ضمن جملات دعا و نيايش، اخلاق كريمه را به نمايش مى گذارد و ظهور اولين مرتبه ى اخلاق را بعد از ارتباط با خدا به صورت دعا و نيايش، با كلمه ى صلوات بر آل محمد افتتاح مى كند تا بدين وسيله نشان دهد كه اولين صفت اخلاقى انسان كه به نمايش گذارده مى شود ارتباط يافتن با محمد و آل محمد، و طلب رحمت و بركت براى آنها مى باشد. در اينجا لازم است دليل افتتاح دعاى مكارم الاخلاق را با صلوات و تمامى دعاهاى ديگر كه دستور داده اند دعاهاى خود را با صلوات افتتاح كنيد و آن دعاها را بين دو صلوات قرار دهيد، بيان كنيم.
فارسی
فیوضات تعلیمى و تكوینى
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
