ابتدا لازم است در اطراف صلواتهائى كه در ابتداى
دعا و يا در ابتداى فرازهاى دعائى قرار مى گيرد، مختصرى توضيح بدهيم كه نقش صلوات در ارتباط با دعاها چيست و چه مى باشد. مشاهده مى كنيم كه امام چهارم عليه السلام غالبا دعاهاى خود را با صلوات شروع مى كند و باز دنباله ى هر شرح و بيانى و در هر فراز و قسمتى از آن صلوات را تكرار مى كنند و از آن جمله، در همين دعاى مكارم الاخلاق. در فوائد صلوات گفته گفته اند كه اگر دعاى خود را با صلوات شروع كنى و يا خواهش خود را بين دو صلوات قرار بدهى، حتما آن دعا به بركت صلوات، مستجاب مى شود و اگر دعا توام با صلوات نباشد، استجابت آن معلوم نيست زيرا صلوات، خواهشى است مخصوص پيغمبر اكرم كه انسان از خدا، خواهش رحمت و بركت براى رسول خدا مى كند و از خدا تقاضا مى كند كه به اين شجره، خير و بركت بدهد. يك چنين تقاضائى صد در صد مستجاب است زيرا رسول خدا و ائمه ى معصومين، استحقاق هر نوع، و تا بى نهايت، رحمت و بركت را از خداوند متعال دارند، گرچه آنها شجره اى هستند كه نزول رحمت خدا بر شجره ى وجود آنها متوقف به خواستن مردم نيست، نمى توان گفت رحمت خدا در اثر تقاضاى مردم بيشتر شامل حال رسول خدا مى شود و در صورت عدم تقاضاى مردم، كمتر، زيرا تصور يك چنين مسئله اى به معناى اين است كه رسول خدا و اهل بيت او استحقاق شخصى ندارند بلكه بايستى براى رسيدن به نعمتها و بركات الهى از ديگران كمك بگيرند كه اگر مردم براى آنها فيض و بركتى خواهش كنند، آنها از بركات الهى بهره مند مى شوند و اگر خواهش نكنند محروميت پيدا مى كنند. انسانهاى كامل كه به مقام ولايت مطلقه و خلافت الهى رسيده اند مستحق فيض ابدى و نامتناهى خدا شده اند، آنها مالك اقيانوس فيض و رحمت خدا هستند. تقاضاى ديگران و يا عدم تقاضا براى آنها چيزى كم و زياد نمى كند زيرا آنها به كمال مطلق رسيده اند و كسى كه به كمال مطلق برسد مالك فيض نامتناهى خدا مى شود. مشاهده مى كنيم كه در احاديث معراجى، خداوند به رسول خدا مى فرمايد كه من فقط تو را خواسته ام و در آفرينش، توئى كه مطلوب واقعى من هستى، ديگران هر چه هستند، هر كه هست براى تو آفريده ام. بنابراين اگر تمامى اهل عالم، رسول خدا را نفرين كنند
و يا براى او دعا كنند، آن دعاها و نفرينها ذره اى در مقدرات رسول خدا و اولياء خدا تاثير ندارد وليكن با همه ى اينها در كتاب خدا و در فقه ائمه ى اطهار عليهم السلام دستور داده اند كه بندگان خدا براى پيغمبر و آل او دعا كنند و به اين كيفيت صلوات بفرستند. دستور اوليه ى صلوات، در قرآن است كه خداوند مى فرمايد: ان الله و ملائكته يصلون على النبى، يا ايها الذين امنوا صلوا عليه و سلموا تسليما. خدا و فرشتگان، بر پيغمبر صلوات مى فرستند، شما هم بر اين پيغمبر صلوات بفرستيد و تسليم حكم او شويد. صلوات، به معناى اين است كه انسانها خود را وابسته ى به دين خدا و پيغمبر و اهل بيت او كنند. در واقع، صلوات دعائى است كه نفع آن به خود انسان برمى گردد زيرا وقتى من براى رسول خدا و اولياء خدا دعا كنم، اين دعا و خواهش بين من و خدا و بين من و رسول خدا رابطه اى ايجاد مى كند كه بر اساس آن رابطه، محبت به خدا و رسول خدا پيدا مى كنم كه اين محبت، سرمايه ى آخرت من است و دين خدا به همين منظور به وجود آمده كه بين انسان و خدا و پيغمبران، محبت به وجود آورد، من نيز برگى از شجره ى انبياء باشم تا از اين شجره نيرو بگيرم. بنابراين، صلوات به منظور وابستگى انسان به خدا وضع شده است نه به اين منظور كه با ذكر صلوات، رسول خدا بيشتر استحقاق بركت و رحمت پيدا كند. از طرف ديگر، يكى از خواهشهاى قلبى و درونى رسول خدا اين بوده است كه انسانها هر چه بيشتر به آن حضرت و دين او وابستگى پيدا كنند و همراه او در خط دين او حركت كنند تا به زندگى بهشتى برسند. انسانها در قياس با پيغمبران و پيغمبر اسلام، مانند كودكان در ارتباط با پدر و مادر هستند. هر فرزندى كه خود را بدبخت كند، ضررى هم به پدر و مادر خود زده است كه ثمره اى از ثمرات زندگى آنها را ضايع كرده، و هر فرزندى كه خود را خوشبخت كند، به پدر و مادر خود خدمت كرده كه ثمره ى زندگى آنها را حفظ كرده است. هر انسانى كه خود را به جهنم بكشاند، به ميزان خود، يك نفر به امت پيغمبران ضرر زده كه خود را ضايع كرده، و هر انسانى كه خود را به بهشت بكشاند به ميزان يك نفر، شجره ى زندگى رسول خدا را زينت داده است كه وابسته ى به آن شجره شده است. پيغمبران هرگز
راضى نمى شوند و ناراحتند از اينكه يك انسانى جهنمى مى شود، و از طرف ديگر خيلى خوشحالند كه يك انسانى بهشتى شده است. رمز صلوات، اين است كه انسان، وابسته ى به دين خدا مى شود كه اين وابستگى براى خدا و اولياء خدا ارزش دارد. به علاوه، خود انسان صلوات گو از شقاوت بدبختى نجات پيدا مى كند. يكى از دلائل ذكر صلوات در افتتاح خواهشها اين است كه رسول خدا و ائمه ى اطهار، شجره ى خير و بركت هستند كه تمامى بركات و فيوضات الهى در دنيا و آخرت به وسيله ى آنها در اختيار مردم قرار مى گيرد. و سائط تكوينى، بركات الهى مى باشند كه خداوند آنها را در قرآن به عنوان يك شجره معرفى مى كند و مى فرمايد: ضرب الله مثلا كلمه طيبه كشجره طيبه اصلها ثابت و فرعها فى السماء توتى اكلها كل حين باذن ربها. يعنى خداوند براى شما مثل مى زند كه اين راهنمائيهاى طيب و طاهر و انسانهاى هدايت كننده، مانند درختهائى هستند كه ميوه هاى طيب و طاهر در اختيار شما مى گذارد، چنان درختهائى كه به اعماق زمينها ريشه دوانيده و از آسمانها سركشيده است. اين شجره به رسول خدا و ائمه ى اطهار تفسير شده است. همانطور كه يك باغبان براى رسيدن به ميوه هاى بهتر و بيشتر براى درختهاى باغ خود، دعا مى كند و مى گويد پروردگارا از اين درختها ميوه هاى بهتر و بيشترى به من عنايت كن، و از اين درختها به زندگى من بركت مرحمت فرما. در اينجا مى بينيم كه باغبان، درختهاى ميوه ى خود را دعا مى كند و مى گويد ميوه اى بهتر و بيشتر به اين درختها بده. گرچه دعا براى درختهاى باغ است وليكن در واقع، باغبان براى خودش دعا مى كند زيرا هر چه ميوه ى درختها بهتر و بيشتر باشد، ثروت او زيادتر است و هر چه كمتر و بدتر، ثروت او كمتر است. شجره ى وجود رسول خدا و ائمه ى اطهار، آن درخت تناور و بارورى است كه از ثمرات خود براى انسانها زندگى بهشتى و سعادت آخرتى به وجود مى آورد. ما هر چه بيشتر از خدا تقاضا كنيم كه به اين شجره ى طيبه بركت بدهد، در واقع بركات آن شجره به خود ما برمى گردد و ما هستيم كه بهتر و بيشتر مى توانيم از بركات وجودى آنها استفاده كنيم. پس همانطور كه دعاى باغبان براى درختها، دعا براى خود او مى باشد دعاهاى ما هم براى رسول خدا و ائمه ى اطهار (ع)
دعاهائى است كه نتايج آن به خود ما برمى گردد.
هر چه آنها بيشتر عظمت و عزت پيدا كنند، وابستگان به آنها بيشتر عظمت و عزت پيدا مى كنند، و هر چه آنها كمتر، وابستگان به آنها هم كمتر. پس در واقع تمام بركاتى كه به وسيله ى صلوات پيدا مى شود به همان انسانى برمى گردد كه صلوات فرستاده است، و اين را مى دانيم كه خداوند متعال به انسانها در صورتى عزت و بركت و سعادت آخرت مى دهد كه وابسته به شجره ى انبياء و اولياء باشند، اگر اين وابستگى نباشد، رابطه ى آنها با خدا قطع مى شود و با قطع رابطه، از بركات الهى محروم مى شوند. به تعبير ديگر آنها پدر و مادرهاى روحانى بشر هستند و انسانها فرزندان روحانى آنها مى باشند. همانطور كه اگر كودكان، رابطه ى خود را از پدر و مادر قطع كنند و از خانواده ى خود بگريزند، از فيض خدا محروم مى شوند، فرزندان روحانى ائمه ى اطهار هم چنين اند. اگر رابطه ى آنها از پدر و مادر روحانى قطع شود و از خانواده ى دين فرار كنند از بركات وجودى آن خانواده هم محروم مى شوند و اين محروميت، به معناى سقوط در جهنم است.
اللهم صل على محمد و آله و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به و استعملنى بما تسئلنى غدا عنه و استفرغ ايامى فيما خلقتنى له و اغننى و اوسع على فى رزقك و لا تفتنى بالنظر و اعزنى و لا تبتلينى بالكبر و عبدنى لك و لا تفسد عبادتى بالعجب و اجر للناس على يدى الخير و لا تمحقه بالمن و هب لى معالى الاخلاق و اعصمنى من الفخر.
بيانات علمى در واگذارى كارها به خدا
واگذارى كارها به خدا و جملاتى كه دنباله ى صلوات دوم در فراز دوم ذكر مى شود، اين است كه عرضه مى دارد: و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به و استعملنى بما تسئلنى غدا عند. پروردگارا كارهاى مهمى كه فكر مرا تسخير مى كند و قدرت انجام آن را ندارم خود، عهده دار آن باش و مرا كفايت كن. و مرا به كارهائى وادار كن كه فرداى قيامت، مسئول آن هستم. عمر مرا در راهى صرف كن كه براى آن مرا آفريده اى. مرا بى نياز كن و روزى خود را بر من وسعت بده. چنان نباشم كه فريفته ى ثروت ديگران باشم. به من عزت بده و مرا به مرض تكبر و خود بزرگ بينى مبتلاء مكن. مرا در خط بندگى خود قرار بده و با خودپسندى، عبادت مرا فاسد مكن. خير مردم را بر دست من جارى كن و با منت و اذيت، آن خدمات را ضايع منما. بهترين اخلاق شايسته را به من مرحمت فرما و مرا از تفاخر و خودبينى حفاظت كن.
خواهشهائى كه امام چهارم عليه السلام در اين فراز، از خداوند متعال مى كند، آنقدر ارزشمند و مهم است كه اگر يكى از اين دعاها مستجاب شود، كافيست كه انسان به تمامى اسرار سعادت و خوشبختى نائل گردد مطالب قابل توجه در اين فراز چند
چيز است. اول: كشف علت غائى خلقت انسان و مصرف شدن وجود و سرمايه ها در راه رسيدن به آن علت. دوم: در وضعى قرار گيرم كه كسى از من بهتر و بالاتر نباشد تا فريفته ى آن مراتب بهتر و بالاتر باشم. سوم: در خط عبادت و بندگى خدا قرار گيرم و از عجب و رياء بركنار باشم. چهارم: در خط خدمات اجتماعى، به كيفيتى باشم كه آن خدمات را براى خود بزرگترين سرمايه بشناسم، منتى بر سر مردم نگذارم، بلكه منت آنها را قبول كنم كه به من توفيق خدمت داده اند.
در اطراف مطلب اول، حضرت از خداوند تقاضا مى كند كه عمر او و سرمايه هاى وجودى او در راهى مصرف شود كه براى آن خلق شده است، يعنى انسان و يا هر موجود ديگر، در راه رسيدن به علت غائى از خلقت خود، تلاش كند. علت غائى هر موجودى همان است كه براى رسيدن به آن و يا ظهور آن از شجره ى وجود خود، خلق شده است. در واقع علت غائى، مانند مقصد حركت در مسافرت است. انسان مسافر، در خط مسافرت آن همه تلاش و كوشش و حركت دارد تا خود را به مقصد برساند. به محض اينكه به مقصد رسيد فكر مى كند كه تمامى تلاش و كوششهاى او به ثمر رسيده است. پس مقصد در مسافرت، علت غائى مسافرت است. به همين كيفيت، هر موجودى براى رسيدن به يك سلسله نتائج مخصوصى خلق شده كه اگر به نتائج مخصوص از خلقت خود نرسد، خلقتش و زندگيش ضايع مى گردد. مثلا دانه هاى گندم در مزرعه، براى اينكه به ميوه و حبه برسند و آن را تقديم زارع كنند، تلاش مى كنند. به همين كيفيت، نمى توانيم در عالم، چيزى پيدا كنيم كه بدون علت غائى خلق شده باشد. حكماء مى گويند: وجود هر چيزى چهار علت دارد كه هر يك از آنها براى ظهور شيئى، علت تامه است، يعنى هر كدام به تنهائى علت تامه است نه هر چهار با هم. اگر سه علت از اين علتها باشد و يكى از آنها نباشد، ظهور شيئى محال مى گردد، نه اينكه سه چهارم شيئى، موجود مى گردد و يك چهارم آن در گرو علت چهارم است. هر كدام از اين چهار علت، به تنهائى، علت تامه اند كه يكى از آنها علت غائى شيئى و يا شخص است. ما مى توانيم علت غائى هر يك از مظاهر طبيعت را كشف كنيم. مثلا
خورشيد براى اينكه براى ما زندگى بسازد و ميدان زندگى ما را روشن كند، ماه و ستارگان هم به همين كيفيت. وليكن شايد نتوانيم علت خلقت خود و وجود خود را كشف كنيم بزرگترين كشفى كه درباره ى علت غائى خلقت انسان شده اين است كه مى گويند انسان براى عبادت خدا و رسيدن به معرفت، خلق شده است. اين كشف بر اساس آيه اى از آيات قرآن است كه مى فرمايد: ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون. كه تفسير به ليعرفون شده است. يعنى جن و انس براى عبادت و يا براى معرفت خلق شده اند، وليكن عبادت در اين آيه شريفه و آيات ديگرى نظير آن، خط حركت به سوى علت غائى مى باشد، نه اينكه علت غائى باشد. علت غائى، آن دانائى و توانائى است كه در انسان به وجود مى آيد كه بر اساس آن دانائى و توانائى، خليفه ى خدا مى شود و مى تواند مانند خداوند متعال، زندگى خود و ديگران را اداره كند. پيدايش يك چنين دانائى و توانائى در انسان، همان بهشت موعود است كه مقصد واقعى و اصلى از حركت انسان در دنيا و آخرت مى باشد. اين دانائى و توانائى، ثمره ى وجود انسان است. همچنانكه دانه و خوشه، ثمره ى زراعت گندم و يا ميوه هاى رسيده، ثمره ى درختها مى باشد. انسان در مسير عبادت و اطاعت خدا، به علم و معرفت مى رسد، يعنى خدا و حكمت خدا را در خلقت جهان و انسان، كشف مى كند. بر اساس همين علم معرفت، توانائى بر ساختن و آفريدن و زندگى كردن و اداره نمودن زندگى خود و ديگران پيدا مى كند، كه خداوند ضمن يك حديث قدسى مى فرمايد: بنده ى من به وسيله ى نافله ها و مستحبات ديگر به من نزديك مى شود، آن چنانكه گوش شنواى او و چشم بيناى او و دست تواناى او، من هستم و مانند من مى شود، همانطور كه من هر چه بخواهم، به محض خواستن و اراده كردن خلق مى كنم، بنده ى من هم چنان مى شود كه هر چه بخواهد به محض، خواستن و اراده كردن، مى آفريند. پيدايش يك چنين علمى كه مساوى با علم خدا است، چنان علمى كه از آن تعبير به عصمت مى شود، و خطا و اشتباه از انسان برداشته مى شود، آن چنانكه از وجود خدا برداشته شده است. پيدايش يك چنين دانائى كه توام با عصمت است و به همراه آن، توانائى كه قدرت توام با حكمت است، علت غائى خلقت انسان
مى باشد. يعنى انسانها به همين منظور خلق شده اند كه در يك چنين حالى و در يك چنين مقامى قرار گيرند كه در اين حال و مقام، مى توانند خليفه ى خدا باشند، و تا به اين حالت نرسيده اند در خط عبادت و اطاعت حركت مى كنند. جملات: و اكفنى ما يشغلنى...، در ارتباط به رسيدن به همين مقام است.
لطيفه اى كه در جمله ى و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به، قرار گرفته است، حركت انسان در خط تكامل و عبور از صراط مستقيم است كه اين حركت و عبور، همان علت غائى آفرينش انسان مى باشد. چنانكه گفته شد، انسان، خود راه است و خود، مسافر در اين راه، و همچنين خود او مقصد مى باشد، يعنى حركت ما به وسيله ى خود ما در ميدان وجود ما آغاز شده و به انتهائى مى رسد كه باز هم آن انتهاء، خود ما هستيم كه بعد از رسيدن به انتهاء، خواهيم دانست كه همه كس و همه چيز، خود ما بوده ايم. نهايت، در ابتداى حركت و يا پيش از حركت، خود را گم كرده بوديم و به خود نرسيده بوديم. اما پس از پيدايش حركت و جهت گيرى، خود را يافتيم و ديديم كه خود همه چيز مى باشيم.
خداوند انسان را برابر آفرينش خلق كرده است و در شناخت انسان اينطور مى گويد كه دو جهان نامتناهى آفريده، يكى از آنها آفاق و ديگرى انفس، و مى فرمايد: سنريهم اياتنا فى الافاق و فى انفسهم. ما آيات عظمت و قدرت خود را در نفوس و آفاق، به انسان نمايش خواهيم داد. گرچه ظاهرا در آيه ى شريفه، انسان، برابر عالم شناخته شده، وليكن در تفسير مولاى متقيان على عليه السلام و در اشعارى كه ايشان سروده اند، انسان، بالاتر از جهان شناخته شده است و ايشان فرموده اند كه عالم بزرگ، در وجود انسان است نه اينكه انسان، در جهان بزرگ باشد. بر اساس اين تفسير، ما هر چه مى خواهيم و به آن نياز داريم و بايستى در تكامل، به آن برسيم، همه ى اينها بايستى در وجود خود ما به وسيله ى خود ما باشد. اگر نياز ما و احتياجات ما در بيرون وجود ما باشد كه ما به غير خود نيازمند باشيم، پس آن غير، قهرا از خود ما كاملتر و بهتر و بالاتر خواهد بود زيرا محتاج اليه از محتاج، بزرگتر است و اين فرضيه
با برترى انسان از همه چيز، منافات دارد. پس بايستى بگوييم ماسواى انسان، نيازمند به انسان است نه اينكه انسان، نيازمند به ماسواى انسان باشد. دليل برترى انسان از آفرينش، همين است كه راه خداجوئى و خدايابى به وسيله ى انسان، در وجود خود انسان ترسيم شده است. يعنى انسان، خدا را در خود مى يابد و از خود، به سوى خدا راه پيدا مى كند، و عاقبت در وجود خود، به خداى خود مربوط مى شود. وجود انسان، يگانه ماشين يا وسيله است كه انسان را به معراج كمال مى رساند. آيا كسانى كه خدا را يافته اند و با خدا رابطه پيدا كرده اند، در بيابانها و يا صحراها و آسمانها، خدا را پيدا كرده اند، يا آنها در وجود خود، خدا را يافته اند و در وجود خود، با خدا رابطه پيدا كرده اند و يا به تعبير ديگر، راهنمايان طريقه ى توحيد كه آدرس وجود خدا را به انسان داده و او را به سوى خدا حركت داده اند، در كجا آدرس خدا را داده اند؟ در آسمانها يا در زمينها و يا در مشرق و مغرب؟ نه! آنها در وجود خود انسان، آدرس را داده اند، و به وسيله ى خود انسان، راه خداجوئى و خدايابى را ترسيم نموده اند. حديث قدسى در اين رابطه مى گويد: لا يسعنى ارضى و لا سمائى ولكن يسعنى قلب عبدى المومن. يعنى زمين و آسمان با اين بزرگى، لياقت ندارد كه ظرف وجود من باشد و مرا در خود جاى دهد وليكن قلب بنده ى مومن، چنين لياقتى را دارد و مرا در خود جاى مى دهد. اين حديث كه نمونه هاى بسيارى در احاديث ديگر دارد نشان مى دهد كه راه به سوى خدا، از خود انسان و از قلب مومن شروع مى شود، و فقط قلب انسان مومن است كه مى تواند جلوه گاه وجود خدا باشد و خدا، خود را به انسان نمايش دهد. و يا حديث ديگر كه مى فرمايد: انا عند قلوب المنكسره. من نزديك دلهاى شكسته هستم. پس همه جا خداوند آدرس وجود خود و راه حركت به سوى خود را از دل انسان و سر وجود انسان مى دهد. براى نمونه، شما يك ميوه ى كال و نارس را در نظر بگيريد كه اين ميوه، مى خواهد خود را به شيرينى و لطافت برساند تا يك ميوه ى شيرين و لطيف باشد. ممكن است بگوييد آن لطافت و شيرينى در كجاست كه ميوه ها خود را به آن برسانند؟ خواهيد ديد كه تمامى آنچه لازم دارند و تمامى مزه ها و شيرينيها و ارزشها، در وجود
خود آنهاست كه بايستى خود را در داخله ى وجود خود، به آنها برساند. انسانها نيز مانند ميوه ها و يا ساير پديده هاى طبيعت هستند كه آنچه مى خواهند و از آن جمله، لطف خدا و اراده ى حكيمانه ى او و ارتباط مستقيم با خدا و پيدايش حالت لقاءاللهى، همه ى اينها در داخله ى وجود خود آنهاست. بايستى در خود فروروند و خود را بيابند و راههاى حركت به سوى خدا را در وجود خود كشف كنند و از آن راهها به سوى خداى خود حركت كنند و در انتهاء، خداى خود و ماسواى خداى خود را، و تمامى خواسته هاى خود را در خود، به وسيله ى خود مى يابند و در آن موقع مى فهمند كه هر چه به شرق و غرب عالم زده اند و يا به شمال و جنوب رفته اند، همه ى اينها انحراف از خط خداجوئى و خدايابى بوده است. پس اين حركت، در خود و به سوى خود، آغاز مى شود كه چون كاريست بسيار مشكل، در واقع، حركت از همان خط باريكى است كه از موى باريكتر است. امام عليه السلام از خدا مى خواهد كه عهده دار يك چنين تحريك و تحركى بشود، و خدا انسان را برساند، نه اينكه انسان را به يك چنين حركتى مامور كند. مى گويد: پروردگارا، بر آنچه همت مى گمارم و بايستى كه خود را به آن برسانم، تو مرا كفايت كن. يعنى، تو مرا برسان و مرا به خودم واگذار مكن.
وصول به خدا و خود، و پيدايش حالت لقاء اللهى، محصول ساخت دوم انسان است كه از آن به تولد دوم تعبير كرده اند. حديث از امام روايت شده است كه فرمودند: ليس منا من لم يولد مرتين. كسى كه مرتبه ى دوم تولد پيدا نكند، از ما خانواده ى عصمت نيست. تولد اول كه انسان از عالم صلب و رحم وارد دنيا مى شود، مربوط به ساخت بدن و تجهيزاتى است كه در آينده پايه ى تكامل انسان خواهد بود. خداوند انسان را در رحم چنان مى سازد كه از هر شجره اى و از هر نوع زراعتى، خواه از نوع ماديات باشد و يا معنويات، و فضيلت و حكمت، از تمامى آنچه كه هست و بايستى باشد، بذرى در وجود انسان مى كارد.
انسان، هنگام تولد از مادر، يك معجونى است كه جامع تمامى خاصيتها، و دواها و داروها بوده، و ريشه ى تمامى مرضها و داروى همه ى مرضها، در وجود انسان نهفته
شده است. انسان، با چنين وضعيتى از مادر متولد مى شود كه باز اين كره ى زمين و عالم طبيعت، و اين فضاى خورشيد و ماه و ستارگان، براى او مادر ديگرى است كه در اينجا نيز بايستى ساخته شود و مجهز به تجهيزاتى گردد كه با آن تجهيزات، يك انسان خدائى و آخرتى شناخته مى شود، و با اين تجهيزات، از طبيعت، در ماوراء طبيعت، تولد پيدا مى كند كه اين تولد، تولد دوم ناميده مى شود. در اين تولد، انسان، مومن است، مسلمان است، راستگو و صادق است، چشم عقل او باز مى شود و هر چيزى را در اين عالم، به صورت يك نمونه از آنچه در ماوراء طبيعت است مى بيند. اساسا خود را براى خدا و براى آخرت مى بيند و مى داند كه خود او، با اين تجهيزات، مناسب زندگى مادى دنيايى نيست. در اينجا داستانى كه حكايت كننده ى يك واقعيت است از زبان عرفا و اهل دل نقل شده. مى گويند آنجا كه فرشته ى آفريننده و سازنده ى انسان، در رحم مادر براى طفل دست و پا و يا اعضاى ديگر مى سازد، هنگام ساخت هر عضوى، در معرض سئوال و اعتراض جنين قرار مى گيرد. آنجا كه براى جنين دست و پا مى سازد، بچه از فرشته مى پرسد كه كى هستى و چه كار مى كنى؟ جواب مى دهد كه فرشته ام و براى تو دست و پا درست مى كنم. كودك مى گويد: دست و پا براى چه و براى چه كارى؟ فرشته مى گويد: پاها براى جست و خيز و دويدن در خيابانها و كوچه ها و ميدانها، و دستها براى جنگ و مبارزه با عوامل طبيعت. جنين به اين عمل مى خندد و فرشته را مسخره مى كند كه كو ميدان، كو خيابان و بيابان، كو جنگ و جنگيدن كه اين فرشته مزاحم مادر من مى شود. و باز آنجا كه فرشته، چشم و گوش مى سازد، جنين مى پرسد كه چه كار مى كنى؟ مى گويد: براى تو عينك و سمعك مى سازم تا مناظر عالم را ببينى و صداها را بشنوى. جنين فرشته را مسخره مى كند كه كو مناظر و كو ستاره ها و كجاست سر و صداها؟ همينطور در برابر ساخت هر عضوى، مورد اعتراض جنين قرار مى گيرد كه مى بيند هيچ يك از اين اجزاء و اعضاى بدن، در دنياى رحم لازم نيست، همه ى آنها بى فايده و زيادى است! جنين اينطور فكر مى كند كه اگر به وزن يك گرم باشد بهتر است كه به وزن دو گرم و ده گرم باشد. پس از آنكه به اين عالم وارد مى شود و به عقل و هوش مى رسد، مى بيند كه
ارزش هر عضوى از اين اعضاء، مساوى با حيات و سعادت او مى باشد، و فكر مى كند كه اگر نابينا و يا ناشنوا و لنگ و چلاق بود، چه سرنوشتى داشت. همينطور براى تولد دوم.
انسانها در صحنه ى زندگى، به اعمالى ماموريت پيدا كرده اند كه به نظر خودشان، آنها را لغو و عبث مى دانند و براى زندگى مادى و دنيائى آنها لازم نيست. مثلا نماز و روزه و يا حج و جهاد و يا ايمان و تقوا و يا عقل و فضيلت و صفات ديگر و يا اعمال ديگر كه ارزش مادى دنيائى ندارد، پول و ثروت را زياد نمى كند بلكه كم مى كند، همه ى اينها موارد اعتراض انسان واقع مى شود كه دين چيست و به چه منظورى آمده. شايد وسيله ايست كه مردم را سربند و سرگردان مى كند و يا به اصطلاح ماديون، دين براى جامعه، افيونى بيشتر نيست. حقيقتا عقايد و مسائل دينى، دخل دنيائى ندارد و براى زندگى دنيائى لازم نيست. به همين مناسبت ماديون عالم كه همه جا به دنبال مال و ثروت هستند، دين را مزاحم زندگى خود مى بينند و آن را رها مى كنند، وليكن نمى دانند كه مسائل دينى، علوم و عقايد دينى و اعمال دينى، همه ى اينها مربوط به ساخت دوم و تولد دوم انسان است. يعنى اينها اعمال و دستوراتى است كه ضمن اجراى آنها روحانيت انسان، براى زندگى آخرت ساخته مى شود آن چنانكه جسمانيت انسان براى زندگانى دنيا ساخته شده است. ايراد و اعتراض انسانها بر مسائل و معالم دينى درست مانند اعتراض جنين بر فرشته ى رحم مادر است كه او را مى سازد. از هر حكمى و از هر آيه اى و از هر دستور و اخلاقى كه خدا و پيغمبران به ما داده اند، عضوى از اعضاء آخرتى ما ساخته مى شود كه اگر يكى از اين دستورات را كم داشته باشيم و آن را تمرين نكنيم، به همان ميزان، يك نقص عضو روحى پيدا مى كنيم كه در اين دنيا محسوس نيست، بلكه در تولد دوم به ماوراء طبيعت و انتقال به عالم آخرت، محسوس مى شود. پس ما به همان كيفيت كه در عالم رحم تسليم فرشتگان بوديم، ما را ساختند و از خود اراده و اختيار نداشتيم، در اين دنيا نيز بايستى تسليم فرشتگان سازنده ى روح و ايمان و تقوى باشيم و از خدا بخواهيم كه ما را چنان بسازد و مجهز كند كه در زندگى آخرتى كم و كسرى
نداشته باشيم. اين است كه امام مى فرمايد در تولد دوم، مربوط به ما خانواده هستيد، كه در اين تولد، شناسنامه ى دينى و قرآنى پيدا مى كند، نه در تولد اول كه شناسنامه ى مملكتى دريافت كرده ايد. نظر به اينكه ساخت دوم انسان در زندگى دنيا يعنى ساخت روحى و ايمانى او، خيلى مشكلتر از ساخت بدنى و جسمانى او مى باشد. در اين جملات، امام چهارم (ع) از خدا درخواست مى كند كه امور او را كفايت كند، امر زندگى او را خود، به دست بگيرد و على ابن الحسين را به خودش واگذار نكند، و او را به آنجاها ببرد و در آنجاها كار بزند كه ساخت خدائى و آخرتى پيدا كند تا ديگر مسئوليتى در خط وصول به علت غائى نداشته باشد.
استخدام انسان در خط وصول به علت غائى
جمله ى دوم در اين فراز، به كار افتادن انسان در آن خطوط و مسائلى است كه در آفرينش مسئوليت آن را پيدا كرده است. در اينجا مى فرمايد: مرا در آن كارها و راهها كار بزن كه روز قيامت، مسئوليت آن را دارم و تو از من بازخواست خواهى كرد. روزگار و عمر مرا در آن راهها و اعمالى صرف كن كه براى انجام آن اعمال، مرا آفريدى. اين دو جمله ى زيبا مربوط به علت غائى از خلقت انسان مى شود كه باز مربوط مى شود به مباحث گذشته، يعنى تولد دوم انسان و آفرينش روحانى او.
علت غائى، يكى از كلمات حكمت است كه فرموده اند: حكمت، چهار اصل است كه هر كس اين چهار اصل را بشناسد، در مكتب خدا فارغ التحصيل شده و به مقام خلافت الهى رسيده است. كلمه ى اول: شناخت آفريننده، يعنى شناختن خالق جهان و انسان. كلمه ى دوم: شناخت مصالح ساختمانى آفرينش، يعنى شناخت روح و ماده و آنچه انسان و جهان از آن به وجود آمده و از آن تركيب يافته است. كلمه ى سوم: شناخت هندسه ى خلقت، يعنى آن قاعده ها و قانونها و فن و فرمولها كه بر اساس آن، انسان ساخته مى شود و يا مخلوقات و موجودات ديگر درست مى شوند. كلمه ى چهارم: هدف خدا از خلقت جهان و انسان، كه انسان بشناسد به چه منظورى خلق شده و چگونه بايستى فعاليت
كند تا به ثمرات وجودى خود برسد و هدف خدا از خلقت او تامين گردد. مثلا در كاشتن يك درخت، هر كدام از اين چهار اصل به تنهائى، منظور نظر دهقان و باغبان مى باشد. اصل آفريننده، خود دهقان است و مواد اوليه ى آفرينش، طبيعت است كه از آب و هوا و نور و حرارت استفاده مى كند. اصل سوم: هندسه ى كاشت درخت و يا ساخت درخت است. و اصل چهارم، ثمره، ميوه هائى كه از درخت به وجود مى آيد. دو اصل از اين چهار اصل، همراه خلقت موجودات و مخلوقات هست، يعنى هر چيزى كه خلق شده، در خلقت او مواد اوليه به كار رفته، و بر اساس نقشه ى معين كه هندسه ى خلقت اوست، آفريده شده وليكن دو اصل از اين چهار اصل، بيرون از خلقت خلايق است كه بايستى خود را به آن دو اصل برسانند تا در نتيجه، چهار اصل كه اركان اربعه ى حيات است، تكميل شود و ابديت پيدا كنند. دو اصل بيرون وجود، يكى اصل آفريننده است كه خالق ما و آفريننده ى ما، غير از مواد و مصالح ساختمانى وجود ما، و غير از هندسه ى خلقت ما مى باشد. خلقت ما دليل وجود اوست كه همه جا دليل، از مدلول جدا مى باشد. و اما اصل چهارم، ثمرات وجودى انسان است كه انسان بايستى در علم و حكمت بداند كه به چه منظورى خلق شده، هدف خدا از خلقت او چه بوده است و ثمرات شجره ى وجود او چيست؟
شناخت اصل چهارم در ابتدا خيلى ساده و در انتها خيلى عميق و عجيب است. پس از آنكه انسان، به عقل و دانش مى رسد و وارد مكتب آفرينش مى شود، در آن سالها و ماههائى كه خود را به انسانيت مى شناسد و درك مى كند كه برتر و بالاتر از ساير مخلوقات و موجودات است، دورنمائى هم از علت غائى خلقت، به نظر او نمايش پيدا مى كند، مى فهمد و مى داند كه فقط براى خوردن و خوابيدن و اين زندگى مادى دنيائى خلق نشده بلكه خداوند از خلقت او چيز ديگرى سواى ماديات خواسته است. اين دورنما از علت غائى، به وسيله ى پيغمبران و راهنمايان طريقه ى توحيد، تاكيد و تاييد مى شود و همه جا به انسان گفته مى شود كه تو اى انسان، براى رسيدن به علم و معرفت، در خط اطاعت و بندگى خدا ساخته شده اى. ثمرات وجودى تو، رسيدن به علم و دانش و
معرفت خداوند متعال و شناخت مصالح و مفاسد اعمال و پرهيز از مفسده ها و حركت به سوى مصلحتها مى باشد.
انسان شجره ايست كه سواى علم و حكمت و معرفت خدا، محصول ارزشمندى ندارد. انسان در هيچ مورد و محلى از آنچه موجودات ديگر در آن مورد و محل مصرف مى شوند، قابل صرف نيست. يعنى كار هيچ مخلوق و موجودى از آنچه در طبيعت هست، از انسان ساخته نيست. مثلا آيا انسان مانند حيوانات است كه به جاى آنها مصرف شود؟ يا مانند جمادات و نباتات و يا ماه و ستارگان و چيزهائى ديگر؟ انسان، يك موجود ناشناخته و مستقلى است كه در آفرينش نمونه و نظير ندارد تا خود را با آن قياس كند و جاى آنها مصرف شود. آيا ما مثل درختها هستيم كه برگ و بارى داشته باشيم، و يا مانند آب و غذاها كه تشنگى و گرسنگى كسى يا چيزى را برطرف كنيم؟ با هر چيزى كه خود را مقايسه كنيم، غير او هستيم و نمى توانيم مثل و مانند او باشيم كه عمل او را تقليد كنيم. نه يك ماشين هستيم بجاى ماشين آلات، و نه يك حيوان به جاى حيوانات. و نه هم يك كارگر و باربر به جاى ماشينها و يا حيوانات باربر. هيچكدام از آنها نيستيم تا به جاى آنها از ما كار بكشند. روى اين حساب، هر كس در تاريخ كه خواسته است انسان را مانند متاع و مال و ثروت، استثمار كند، با موانع بزرگى روبرو شده است. حيوانات باركش، در تمام عمر خود، بار انسان را مى كشند و مزاحمتى ايجاد نمى كنند، اما انسان باركش، هر روز مزاحم بارانداز و استثمارگر است. روى همين حساب كه انسان در آفرينش نمونه و نظير ندارد، جاى هيچ يك از اين موجودات و مخلوقات هم به كار گرفته نمى شود و به كار نمى افتد. در اينجا بايستى بگوئيم كه انسان، فقط و فقط، ابزار درك و معرفت و شجره ى علم و حكمت است. انسان، فقط به منظور دانستن و فهميدن و كشف حقايق و دقايق خلق شده است كه بايستى در راه اين كشفيات و كيفيات، جلو برود تا به مقصد نهائى برسد. چنان شود و چنان باشد كه خدا از او خواسته و براى رسيدن به آن مقصد، او را خلق كرده است. گرچه از طريق آيات و روايات و كلمات حكماء و دانشمندان گفته
شده است كه انسان، براى عبادت و اطاعت خدا خلق شده است، و خداوند هم در قرآن فرموده است: ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون. وليكن اين عبادت و اطاعت خدا هم، خط حركت به سوى مقصد است، نه اينكه به تنهائى مقصد باشد. يعنى خداوند، ما انسانها را براى وصول به دانائى و توانائى آفريده است، كه بعد از رسيدن به دانائى و توانائى كامل، در مقام خلافت الهى قرار مى گيريم. كار ما و آفرينش، به خود ما واگذار مى شود، وليكن راه وصول به يك چنين مقصد و حركتى فقط عبادت و اطاعت خدا مى باشد. در صورتى ما به دانائى و توانائى كامل مى رسيم كه پرورش ما به نهايت برسد و اين پرورش، فقط و فقط، به دست آفريننده ى ما و خالق ما مى باشد، و ما در صورتى تربيت الهى پيدا مى كنيم كه در خط اطاعت و بندگى خدا باشيم. اين خط عبادت و اطاعت، مكتب خداست و بدون ورود به مكتب، آموزش و پرورش، حاصل نمى شود. بنابراين، مقصد خلقت انسان، حركت و وصول به علم و معرفت كامل است. عبادت و اطاعت خدا، خط حركت به سوى اين مقصد مى باشد. در اين رابطه، امام عليه السلام عرضه مى دارد: پروردگارا، ما را در آن راهها كار بزن و راه انداز كه فرداى قيامت از من پرسش خواهى كرد كه چرا چنين و چنا نشدى. به اعمالى مرا مشغول كن تا ضمن انجام آن اعمال، چنان شوم و چنان باشم كه تو مى خواهى. و عمر مرا در آن راههائى مصرف كن كه هر روز به تو نزديكتر شوم و تو مرا براى آن خلق فرموده اى.
به دنباله ى سئوالات بالا كه از خدا خواهش مى كند عمر و سرمايه هاى وجودى او در راه رسيدن به علت غائى مصرف شود، از خداوند متعال، غنى و وسعت روزى طلب مى كند. عرضه مى دارد: پروردگارا، مرا بى نياز كن و از آن روزيها كه آفريده اى به من وسعت بده. چنان نباشد كه با پيدايش غرور و تكبر، آزمايش شوم. خدايا، به من عزت عطا فرما و مرا در خط اطاعت و عبادت خود قرار بده و اين اطاعت و عبادت مرا با عجب و ريا فاسد مكن. خير مردم را به دست من جارى كن و اين خير رسانى را با منت و اذيت، نابود مكن. اخلاق عالى به من عنايت كن و مرا از فخر و تفاخر، حفظ فرما. اين جملات زيبا، تماما در ارتباط با پيدايش غنى و بى نيازى از خلق و مصرف شدن در
راه وصول به علت غائى مى باشد. اساس همه ى موفقيتها، پيدايش غنى و بى نيازى و نابودى فقر و احتياج است، و اين حالت غنى و بى نيازى، غير از پيدايش ثروت و قدرت است. مفهوم غنى اين نيست كه انسان از نيازهاى وجودى خودش صرفنظر كند. مثلا براى رفع تشنگى، آب نخواهد و آب نطلبد، و يا براى رفع گرسنگى و برهنگى، از غذا و لباس صرفنظر كند، به برهنگى و گرسنگى عادت كند. بعضى غنى و بى نيازى را در اين مى دانند كه انسان، به آنچه نياز دارد، بى اعتناء باشد. مثلا دنبال آب و غذا و ثروت نرود كه از اين بى اعتنائى تعبير به زهد و قناعت مى كنند، و بعضيها پيدايش غنى و بى نيازى را به اين مى دانند كه انسان، مال و ثروت جمع كند و براى خود، از طريق جلب و جذب انسانها، كسب قدرت نمايد. وليكن حقيقت اين است كه هيچ يك از اين دو رقم، غنى و بى نيازى نيست، زيرا اساسا خداوند انسان را در ذات خود، محتاج و فقير به همه كس و همه چيز آفريده است و اين احتياج و نياز، از وجود انسان، قابل رفع نيست مگر در صورتى كه به آنچه نياز دارد، برسد نه اينكه از آنچه نياز دارد صرفنظر كند. پس بى نيازى به اين نيست كه از آب و غذا صرفنظر كنيم، بلكه به اين است كه به آب و غذا برسيم و از آن استفاده كنيم، و همينطور ساير چيزهائى كه نيازمند به آن هستيم. ما به جامعه ى انسانها نيازمنديم، اين فقر وجودى ماست كه بايستى با انسانها باشيم و با آنها زندگى كنيم و از محبت آنها و يا خدمات آنها استفاده كنيم. در صورتى، نياز ما از جامعه ى ما و انسانهاى جامعه برطرف مى شود كه آنچه از انسانها بخواهيم، براى ما حاصل شود، نه اينكه از انسانها كناره بگيريم و به جائى برويم كه انسان نباشد و با انسانى روبرو نشويم. بنابراين، مبارزه ى با فقر وجودى و نياز ذاتى به اين است كه بهره مند شويم و برسيم به آنچه نيازمند هستيم، نه اينكه صرفنظر كنيم از آنچه نيازمند به آن مى باشيم. پس تفسير غنى به معناى بى اعتنائى و صرفنظر كردن از آنچه نيازمند به آن هستيم، غلط است، بلكه تفسير غنى به معناى بهره بردارى از آنچه به آن نيازمند هستيم، درست است.
و اما تفسير دوم غنى به معناى جمع آورى مال و ثروت و قدرت كه بعضيها فكر
مى كنند در صورتى غنى هستند كه ثروت زياد لااقل تا آخر عمر داشته باشند و يا قدرت به ميزانى كه عده اى را به هر كيفيت، در استخدام و استثمار خود در آورند و از آنها كار و خدمت بكشند، بديهى است كه با پيدايش يك چنين ثروت و قدرت كاذبى باز هم نياز وجودى ما قابل رفع نيست و نمى توانيم استفاده كنيم از آنچه براى خود ذخيره نموده ايم. زيرا اولا اين ذخيره ها در معرض فنا و نابودى قرار مى گيرد، طبيعت و حوادث آن، آنچه را ما تهيه نموده ايم نابود مى كند، چنانكه مى گويند: مالت به شبى و عمرت به تبى. يعنى حوادث طبيعت يا دزدها مى توانند در يك شب، ذخيره ى تو را نابود كنند و يا با يك تب، سلامتى تو را از بين ببرند. شاعر عرب مى گويد: لدو للموت و ابنوا للخرابى. يعنى براى مردن متولد شويد و براى خراب شدن بسازيد. حقيقتا جمع مال و ثروت نياز ما را برطرف نمى كند و باز فقر ما به جاى خود و به حال خود باقى است. لذا شايد هم ثروتمندان و قدرتمندان، از ضعفا و بيچارگان، بيشتر فقير و نيازمند بوده اند. سعدى شيرازى مى گويد: ده درويش، در گليمى بخسبند يا بگنجند و دو پادشاه، در اقليمى نگنجند. يعنى اين ده فقير، از آن دو سلطان قدرتمند بى نيازترند. بنابراين جمع مال و ثروت و يا كسب قدرت از خط استثمار انسانها، غنا و بى نيازى به وجود نمى آورد كه ثروت را عوامل مرگ و مرض از بين مى برد و آن انسانهاى خدمتگزار و استثمار شده هر كدام قاتل مال و ثروت خواهند بود، پس اين دو فرضيه منشاء پيدايش غنا و بى نيازى نمى شود.
راه كسب غنا و بى نيازى همين است كه امام چهارم حضرت على بن الحسين عليه السلام مى فرمايد. يعنى انسان خود را به بزرگترين منبع ثروت و قدرت مربوط كند و در آنجا بيمه شود و آن بزرگترين منبع ثروت و قدرت، ثروت آفرين است نه ثروت خواه، قدرت آفرين است نه قدرت خواه، يعنى خداوند تبارك و تعالى.
وقتى انسان طورى حركت كند و در خطى قرار گيرد كه مطلوب و محبوب خدا باشد، بيمه خدا مى شود. خدا به انسانى كه بيمه او شده است، وعده داده كه همه جا نياز او را برطرف كند و او را به آنچه نيازمند است و از آن بهره بردارى مى كند برساند، او
را در نظر انسانها محبوب كند. بين او و انسانها، انس و آشنائى به وجود آورد تا هر كس افتخار كند كه در خدمت او قرار گيرد و او انس و محبت داشته باشد و همچنين وعده داده است كه همه جا براى بنده ى خود، از طريق انجام وظائفى كه به او محول شده است، آنچه لازم دارد بيافريند و تهيه كند. فقط در همين ارتباط است كه خيال انسان، راحت مى شود و آرامش قلبى پيدا مى كند و يقين دارد كه به آنچه مى خواهد و نيازمند به آن مى باشد خواهد رسيد.
يكى از وعده هائى كه خداوند به انسان وظيفه شناس داده است، اين است كه هرگز، او را محتاج به غير نكند، بلكه در هر زمان و مكانى كه نيازمند به كسى يا چيزى باشد خداوند نياز او را برآورد و او را به مقصد برساند. لذا فقط از همين خط سوم، حالت غنا و بى نيازى پيدا مى شود، و اين غنا و بى نيازى آنقدر وسعت و گسترش پيدا مى كند كه در آينده ها و مخصوصا در عالم آخرت، انسان به علم و نيروئى مجهز مى شود كه آنچه مى خواهد و لازم دارد با اراده و قدرت خود بدون رنج و زحمت، آن را فراهم مى كند. لذا امام عليه السلام غناى خود را به معناى سوم تفسير مى كند و آن را از خدا مى خواهد. نمى گويد كه خدايا مرا از آنچه آفريده اى بى نياز كن، مانند تفسير اول، و نمى گويد خداى مرا بر بندگان مسلط كن يا قدرت جمع مال و ثروت عنايت فرما مانند تفسير دوم، بلكه مى گويد تو به من غنا و بى نيازى مرحمت كن و در آنچه از روزيها كه آفريده اى به من گشايش بده.
جملات بعد در همين رابطه، همراه هر خواهش و سئوالى ضد آن را يادآورى مى كند. يعنى در مقابل هر مثبت و منفى از خدا تقاضا مى كند كه او را به مثبت ها برساند و از منفى ها حفاظت كند. مى گويد در زندگى من وسعت و گشايش بده تا هر چه بخواهم فراهم باشد و در برابر، مبتلاء به غرور و تكبر نشوم تا از آنچه دارم سوءاستفاده كنم و خود را به هلاكت اندازم. به من نيرو و عزت مرحمت كن و مرا به نخوت و تكبر مبتلاء منما، يا مرا به پيرى و فرسودگى كه ضد عزت و قدرت است مبتلاء مكن و مرا در خط اطاعت و عبادت خود قرار ده و عبادتهاى مرا با عجب و ريا فاسد و نابود مكن كه عجب و ريا، خودخواهى و خودمحورى به وجود مى آورد و اين خودخواهى، انسان را از
لطف خدا محروم مى كند. و باز براى جلب محبت انسانها، تا از طريق محبت منشاء قدرت انسان باشند. مى گويد پروردگارا خير مردم و نياز مردم را بر دست من جارى كن چنان باشم كه براى هر كس منشاء خير و بركت باشم. بتوانم به انسانها خدمت كنم و به آنها از وجود خود بهره اى برسانم و اين خدمات را با منت گذارى و اذيت به بندگان خدا نابود مكن، زيرا اگر در برابر خدمت به مردم منت بر سر آنها بگذارى و از آنها چيزى بخواهى و انتظار داشته باشى، با اين انتظار و منت گزارى، خدمت شما ضايع مى شود و از آن سلب خاصيت مى گردد و چنان هستى كه در برابر برداشتن پر كاهى از دوش مردم، گوهى (كوهى) سنگين به گرده ى آنها گذاشته اى و آنها را ملزم كرده اى كه بار تو را به دوش بكشند. بديهى است كه منت، خاصيت خدمت را از بين مى برد و به جاى اينكه انسان با اين خدمت، جلب محبت كند كسب بغض و عداوت مى كند و باز از خدا مى خواهد كه مجهز به اخلاق عالى باشد و از فخر و تكبر در امان، مشاهده مى كنيد كه تمامى معانى غنا و بى نيازى و شرايط غناى مطلق جملات بالا در ارتباط با پيدايش غنا به كمك خدا است.
معانى غنى و شرايط غناى مطلق
كلمه ى غنى را اگر با تعبيرات مختلفى بيان كنيم، معلوم مى شود كه بهترين و كاملترين غنى كدام است. غناى بالله، غناى عن الله، غناى بغير الله و غناى عن غير الله. از اين غنى، فقط غناى بالله مطلوب است كه خدا ما را به آن امر كرده و همه جا در كتاب خود، ما را تشويق فرموده كه او را وسيله ى موفقيت و سرمايه ى حركت و زندگى خود قرار دهيم، به كمك او و به اراده ى او به آنچه نيازمند هستيم برسيم. نه گرفتار محروميت باشيم كه به حوائج خود نرسيم، و نه هم وسيله ى غير خدائى داشته باشيم كه آن وسيله، منشاء شرك و كفر ما باشد. و اما غناى عن الله كه در واقع، كفر مطلق است كه انسان خود را بى نياز از خدا بداند، به غير خدا پناهنده شود و خود را نيازمند به خدا نشناسد، كه يك چنين طرز فكرى خلاف واقعيت و خلاف خلقت و فطرت انسان است. ما
در ذات و وجود، نيازمند به خدا هستيم و اگر چنين فكر كنيم كه از خدا بى نيازيم، گرفتار جهل مركب شده ايم و خلقت خود را فراموش كرده ايم كه خداوند مى فرمايد: انتم الفقراء الى الله. و اما غناى بغير الله، يعنى غير خدا را وسيله ى موفقيت قرار دادن، مال و ثروت را مايه ى موفقيت بدانم و يا انسانها و يا چيزى سواى خدا. هر كسى و يا هر چيزى را به عنوان عامل موفقيت بشناسم، خواهى نخواهى همان كس و يا همان چيز را مى پرستم، و براى حفظ موجوديت او كه سرمايه ى زندگى من است، با همه كس و با خدا هم مى جنگم. به همين دليل، طاغوتيان براى حفظ طاغوت، با خدا جنگيده اند. و اما غناى عن الخلق و غناى عن خلق الله، دو صورت دارد. صورت اول، به معناى بى اعتنائى به خلق خدا، رها كردن آنها و نخواستن آنها، و كناره گرفتن از آنها. غنى به اين صورت، نامطلوب بوده، برخلاف تقدير خداوند متعال است زيرا خداوند، جهان و انسان را به اين منظور آفريده است كه ميدان فعاليت و كوشش انسان بوده و بشريت بتواند از آن بهره مند شود. هر كس و هر چيزى كه در عالم، خلق شده، براى استفاده و بهره بردارى انسان، خلق شده است. غير انسان، از آنچه هست، بهره بردارى نمى كند. خداوند متعال غناى ذاتى دارد، از آنچه خود آفريده، مستغنى است. نمى توانيم بگوئيم كه خدا روشنائى آفريده تا به وسيله ى روشنائى ببيند و يا چيزهاى ديگر كه از آن بهره بردارى كند. و اما فرشتگان هم موجوداتى نيستند كه تغذيه داشته باشند، از فضا يا هوا بهره بردارى كنند، كه آنها نور مطلقند. فقط انسان است كه از آنچه هست، بهره بردارى مى كند و خداوند، همه كس و همه چيز را براى بهره بردارى انسان آفريده است. با اين حساب، بى نيازى و بى اعتنائى به خلق خدا، خلاف خلقت و فطرت انسان بوده و در شعاع اين بى نيازى، نعمتهاى خدا ضايع و معطل مى ماند. خداوند آبها و غذاها و هواها و انسانها و همه چيز را به اين منظور آفريده كه انسان بهره بردارى كند. پس صورت مطلوب، بهره بردارى از همه كس و همه چيز، به اراده ى خدا مى باشد. يعنى اگر انسان، در شعاع رضايت و كمك و اراده ى خدا از همه كس و همه چيز استفاده كند، اين بهره بردارى، مشروع است و قابل بقاء و دوام، و اگر خدا را رها
نموده، به خود بپردازد و به خود متكى شود، ضمن اينكه امكان بهره بردارى، فراهم نيست، بهره بردارى به اين صورت، حالت شرك و طغيان، در انسان به وجود مى آورد.
در اينجا لازم است در اطراف جملات ديگر اين فراز، مختصرى توضيح داده شود كه مشاهده مى كنيم امام چهارم عليه السلام در برابر هر خواهشى كه از خداوند متعال مى كند، جمله اى كه با آن خواهش، ضديت دارد يا نقيض آن به حساب مى آيد، ذكر مى كند. عرضه مى دارد: پروردگارا مرا بى نياز كن و از روزيهاى خود به من وسعت بده. چنانكه از همه كس و همه چيز و آنچه در دنيا و آخرت هست بهره مند شوم. وليكن در برابر يك چنين گشايش عظيم و عجيب، به صفت بطر آزمايش نشوم و مفتون به بطر، نگردم.
بطر، آن حالت خودبينى و خودمحورى و خودخواهى و استفاده ى بى اندازه از نعمتهاى خدا است كه در انسان به وجود مى آيد، از اينكه خود را به هر كارى موفق مى بيند و همه چيز، در اختيار دارد. پيدايش يك چنين حالتى، از اين است كه فكر مى كند نزد خداوند متعال ارزش شخصى و وجودى دارد، و او از ساير بندگان خدا بهتر و بالاتر است كه خداوند، حق بهترى و بالاترى او را رعايت فرموده و بر اساس همان برترى، او را در زندگى موفق نموده و اين همه به او گشايش داده است. خداوند در معرفى يك چنين حالتى كه انسان خود را مستحق آن چيزى مى داند كه به او داده شده است و فكر مى كند بخشش الهى، مربوط به ارزش وجودى اوست، نه لطف و عنايت خدا، در سوره ى فجر مى فرمايد: فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن. يعنى انسان، چنان حالتى دارد كه اگر خداوند به زندگى او وسعت و گشايش بدهد، مى گويد خداوند مرا بزرگوار داشته و دانسته، و بر اساس بزرگى و بزرگوارى من، به من وسعت داده است. يك چنين طرز فكرى كه انسان براى خود، ارزش وجودى
قائل شود و فكر كند كه خداوند او را به اين ارزش، شناخته و بر اساس آن وسعت داده است، كه اگر وسعت ندهد، حق او ضايع شده است، يك چنين حالتى را بطر مى نامند. انسان، بايستى بداند كه در خلقت و آفرينش، با انسانهاى ديگر تفاوت ندارد. هرگز خداوند در ماشين وجود يك انسانى دستگاه مخصوصى كار نگذاشته تا بر اساس آن، ارزش پيدا كند، و در نتيجه، انسانى را در خلقت، مجهز كند و در خلقت آن انسان ديگر، كسرى(كسى را) به وجود آورد و او را مانند ديگران، مجهز ننمايد. اگر انسانها در خلقت، با يكديگر تفاوت داشته باشند و بر اساس اين تفاوت، محروميت و موفقيت پيدا كنند، نه كسانى كه محروميت پيدا كرده اند مستحق مجازاتند و نه كسانى كه موفقيت پيدا كرده اند مستحق مدح و ستايش هستند، زيرا اين موفقيت و عدم موفقيت، مربوط به خلقت آنهاست نه مربوط به عمل و طرز فكر. ما نمى توانيم انسانى را بر بينائى ثنا بگوئيم و آن ديگرى را بر نابينائى ملامت كنيم كه اين بينائى و نابينائى، به خلقت آنها مربوط است و آنچه به خلقت مربوط است، به خدا مربوط مى شود. پس به طور كلى، هيچكس نمى تواند ادعا كند كه ارزش وجودى اضافى بر ديگران دارد، بلكه تمامى موفقيتهاى انسان، مربوط به لطف و عنايت خدا مى باشد. هر كس بيشتر خود را براى فيض گيرى و استفاده ى از لطف خدا آماده كند، بيشتر فيض مى برد و هر كس كمتر، كمتر، و آن كس كه از فيض خدا بهره مند شود، بايستى شكر خدا را بجا آورد و در برابر خدا و بندگان خدا، خاضعتر و خاشعتر گردد، بيشتر، از خود در برابر خدا، احساس حقارت كند و بيشتر به بندگان خدا خدمت نمايد. در واقع، بطر، ضد تواضع است. متواضع كسى است كه هر چه بيشتر بهره مند و ثروتمند مى شود، خود را فراتر مى بيند و هرگز راضى نيست كه از وضع ساير بندگان خدا، خارج گردد، و بطر، ضد اين تواضع است، يعنى خودبينى و خودمحورى كه انسان را از لطف بندگان خدا محروم مى كند.
و اما جمله ى دوم، عرضه مى دارد: پروردگارا، به من عزت ببخش و مرا به كبر و غرور، مبتلا مكن. عزت، آن حالتى را مى گويند كه انسان، در برابر تهاجمات طبيعى و انسانى و هر نوع عارضه اى كه ممكن است او را از مقصد و هدف باز دارد ، ايستادگى
و مقاومت مى كند. كسى كه تحت تاثير عاملى و حادثه اى قرار نگيرد كه ممكن است آن عامل و حادثه او را از حركت به سوى هدف بازدارد، يك چنين حالت تاثيرناپذيرى، عزت ناميده مى شود، و در اينجا بزرگترين عاملى كه از درون، عزت انسان را نابود مى كند، تكبر و غرور است. انسان متكبر، تحت تاثير هواى نفس خود قرار مى گيرد و هواى نفس او، از درون او را مى پوساند، عزم و اراده ى او را سست مى كند و او را از حركت به سوى هدف، بازمى دارد، زيرا انسان، بايستى احساس كند، صفرى است در برابر بينهايت، و موظف است كه خود را به بينهايت برساند، محبوب خدا و محبوب خلق خدا قرار گيرد و از آنچه هست و خدا خلق فرموده، بهره بردارى كند و هيچ حادثه اى هر چند بزرگ باشد، در او اثر نگذارد، با اينكه بزرگترين حادثه كه انسان را در خط تكامل متوقف مى كند و يا به قهقراء برمى گرداند، خود بزرگ بينى مى باشد كه از آن تعبير به تكبر مى شود. لذا امام عليه السلام، از خدا عزت مى خواهد. عزت الهى به معناى اين است كه انسان وجود خود را در دايره ى ولايت و اطاعت خدا قرار مى دهد و زمام امر و حركت خود را به دست خدا مى سپارد، و اين دايره، همان حصن محكم و متينى است كه شيطان و شيطنت و نفس اماره، در آن راه ندارد و نمى تواند روى انسان اثر بگذارد.
در جمله ى ديگر، عرضه مى دارد: پروردگارا، مرا بنده ى خود قرار ده و عبادت مرا با عجب و ريا فاسد نگردان. مرا بنده ى خود قرار بده. مى بينيم، هر دو طرف مثبت و منفى را از خدا مى طلبد و اراده ى خود را در اين ميانه، لغو و عبث مى داند. خدايا تو مرا بنده ى خود قرار بده و تو با عجب و ريا، عبادت مرا فاسد مگردان. آيا انسان نمى تواند خود را بنده ى خدا قرار دهد؟ و آيا مكلف نشده است كه بنده ى خدا باشد؟ و از آن طرف، آيا انسان نمى تواند با عجب و ريا مبارزه كند و حالت عجب را از خود، برطرف سازد؟ و آيا مكلف به ترك ريا و عجب نشده است؟ در صورتى كه فقط خدا بايستى انسان را بنده ى خود قرار دهد و خدا عجب و ريا را از انسان دور كند، پس در اين ميان انسان، چه كاره است و نقش او در عبادت و بندگى خدا چيست؟ اگر ما انسانها كسى و چيزى
نيستيم و كارى از ما ساخته نمى شود، پس چرا خدا ما را مكلف ساخته و از ما فعل و عمل خواسته است؟ و اگر ما كسى و چيزى هستيم و مى توانيم منشاء كار و عمل باشيم، پس چرا امام چهارم در اين جملات، اراده ى خود را به كلى لغو مى كند و دو طرف مثبت و منفى قضيه را از خدا مى طلبد؟
تمامى اين جملات، به همان آيه ى حمل بار امانت برمى گردد كه در مقدمه ى اين دعا تفسير شده است. خداوند از يك طرف ما را مكلف فرموده، و از طرف ديگر، ما را مامور كرده است كه براى كسب موفقيت، از بهترين و كاملترين وسيله ها استفاده كنيم. ما مى توانيم خود را بنده ى خدا قرار دهيم و عجب و ريا را از خود دور سازيم، و شايد اساتيد و مربيان ما هم مى توانند ما را بنده ى خدا قرار دهند و عجب و ريا را از ما دور كنند. در ميان اين همه وسائل، خدا نيز بهترين و كاملترين وسيله است. خدا، هم مى تواند ما را بنده ى خود قرار دهد و آنچنان اراده ى خود را بر ما حاكم گرداند كه ذره اى و يا لحظه اى از ما گناه و معصيت، ظاهر نشود. در ميان اين همه وسائل، خدا بزرگترين وسيله است و ما ماموريت داريم كه از اين بزرگترين وسيله استفاده كنيم. بر اساس همين انتخاب احسن است كه خداوند مى فرمايد: فبشر عبادى الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه. امام چهارم، از بزرگترين و بهترين وسيله، استفاده مى كند، اراده و تصميم خود را كنار مى گذارد، زيرا تصميم يك بنده ى ناتوان است. همچنين، اراده و تصميم ديگران را كنار مى گذارد، كه آنها نيز مانند انسان، ناتوان هستند. فقط متوسل به اراده ى خدا مى شود و عرضه مى دارد: پروردگارا، من از خود چيزى نمى دانم و نمى توانم، جز اينكه، خود را در اختيار تو قرار دهم، تو بهترين آفريننده و سازنده هستى، تو بهترين مدافع از شرور و آفات مى باشى. پس با اراده ى حكيمانه و قاهرانه ى خود، مرا بنده ى خود قرار بده و با همان اراده ى حكيمانه، عجب و ريا را از من دور كن، كه من در برابر ديو عجب و ريا مقاومت ندارم، و يا مقاومتم بسيار ضعيف است. جمله اى ديگر: پروردگارا، خير مردم را به دست من جارى كن و اين خيررسانى را با منت و اذيت، زايل نگردان.
كلمه ى منت و اذيت، يكى از عوامل بزرگ ضياع اجر و ثواب عمل صالح، شناخته شده و در قرآن، ذكر شده است كه خداوند مى فرمايد: لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى. يعنى صدقات و خدمات خود را با منت و اذيت، باطل نكنيد. مفهوم و معناى منت، اين است كه انسان، در برابر اطاعت خدا و يا خدمت به خلق خدا انتظار چيزى داشته باشد، به كيفيتى كه اجر خدمت به خلق و يا اطاعت خدا را از خدا يا خلق خدا طلبكار باشد. مثلا به انسانى خدمت كرده اى، تا پيش از خدمت، از او انتظارى نداشتى وليكن بعد از خدمت، خود را از او طلبكار مى دانى و در انتظار وصول طلب خود مى باشى، و يا اينكه خود را از خدا، در برابر اطاعت، طلبكار مى دانى و در انتظار وصول طلب هستى. اينكه خدمت خود را نرخ گذارى نموده و قيمت آن را از مخدوم خود، مى طلبى، منت مى نامند. منت، بزرگترين عامل فساد و افساد عمل صالح مى باشد. اگر در برابر خدمت، خود را طلبكار خدا مى دانى، از اين جهت به اشتباه رفته اى كه خيال مى كنى نفعى به خدا رسانده اى و خدا را محتاج بفوائد عمل خود دانسته اى، با اينكه خدا غنى و بى نياز است. خدا از صنايع و خلايق خود، نفعى نمى برد چه رسد به صنعت و خدمت انسان! آن چه كارى است كه از انسان صادر مى شود، و نفعش به خدا مى رسد تا انسان، در برابر اين منفعت رسانى، طلبكار خدا باشد؟! انسان و تمامى موجوديت او، صنعت خدا است و ملك طلق او. با همه ى اينها، خداوند انسان را در خط اطاعت قرار مى دهد تا از اين خط، به نتائج اعمال خود و نعمتهاى ديگرى كه خدا براى او خلق كرده است برسد. اطاعت خدا، خطى است كه زندگى ما را به ثمر مى رساند، و آن ثمرات را در اختيار ما مى گذارد. اگر ما در اطاعت خدا باشيم، به سوى بهشت موعود و نعمتهاى بينهايت، حركت مى كنيم. رابطه ى ما با دين خدا و خدا، رابطه ى كار و مزد نيست كه ما از اطاعت خود، نفعى به خدا برسانيم و در برابر، مزدى طلبكار شويم، بلكه اين اطاعت، به معناى رشد دادن شجره ى وجود ما مى باشد تا درختى شويم بارور و پرثمر، و بتوانيم از وجود خود بهره مند شويم. پس منت ما بر خدا، عامل محروميت ما از لطف خدا مى گردد و باعث مى شود كه مولويت و ربوبيت خدا را رها كنيم و تنها به نعمتى از نعمتهاى خدا
برسيم. در واقع، باعث مى گردد كه مال و ثروت را از خدا بيشتر بخواهيم و بيشتر دوست داشته باشيم، كه اين حالت ممكن است ما را به مال و ثروت برساند، وليكن از لطف خدا محروم مى كند.
از اخلاق ابليس، گمراه كننده ى آدم، نقل كرده اند كه بعد از رانده شدن و مطرود شدن، عرضه داشت پروردگارا: مزد عبادتهاى گذشته من كجا رفته كه سالها تو را اطاعت كردم. خداوند فرمود: در برابر عبادتها چه مى خواهى؟ عرض كرد، عمر طولانى تا روز قيامت، تا بتوانم انسانها را گمراه كنم. خداوند فرمود: تو را تا روز قيامت مهلت دادم، در نتيجه ى عبادت، عمر چند هزار ساله مهلت گرفت وليكن از لطف خدا و محبت اولياء خدا، و در نتيجه از زندگى بهشتى، محروم شد. ابليس كسى بوده است كه در برابر اطاعت و عبادت، منت بر خدا گذاشته است. يعنى براى رسيدن به نعمت، خدا را اطاعت كرده، نه براى لطف خدا و همچنين خدمت به انسانها. آنچه روح و جان زندگى بشر است، محبتى است كه بين انسانها پيدا مى شود، تمام لذت و خوشى فرزندان، از محبت پدر و مادر است، نه از آب و نان، و همچنين آسايش پدر و مادر از محبت و علاقه ى فرزندان، نه آب و نانى كه از آنها استفاده كند. به همين كيفيت آنجا كه دو نفر انسان، در ارتباط و معاشرت با يكديگر لذت مى برند و نشاط و آرامش پيدا مى كنند، همه ى آن خوشى ها، مولود محبت آنها به يكديگر است. اگر لطف و محبت از ميان انسانها برداشته شود، آسايش آنها به صفر مى رسد و تمدن آنها به زندگى بيابان و جنگل. تنها عامل جلب محبت، احسان و خدمت به مردم است، هر كس به كسى يا چيزى خدمت كند بر اساس همان خدمت، محبت به آن پيدا مى كند. شما زمينى يا درختى را كه پرورش مى دهيد و آباد مى كنيد، علاقه به آن پيدا مى كنيد. درخت باغچه ى
خود را از درخت بيابان و جنگل بيشتر دوست داريد زيرا به درخت باغچه ى خود خدمت كرده ايد و به درخت جنگل نه. خداوند براى پيدايش اين محبت كه اساس سعادت و آسايش بشر است، انسانها را مكلف، به احسان و خدمت به يكديگر كرده، تا از اين خدمت، محبت به وجود آيد و از آن محبت، تمدنى به نام مدينه ى فاضله. تنها عاملى كه محبت را فاسد مى كند و به جاى اينكه بين دو نفر انسان در اثر خدمت محبت به وجود آيد، عداوت پيدا مى شود. منت گذارى بر انسان مخدوم است، اگر به انسانى خدمت كردى بايستى به او بفهمانى كه اين احسان و خدمت، به منظور احترام به انسانيت توست، به دليل اينكه تو را دوست دارم، نه به انتظار اجر و پاداشى كه در برابر اين خدمت، از تو استفاده كنم و نه اينكه اين مطالب را اظهار كنى، بلكه او از قيافه ى تو، و عمل تو چنين دريافت كند. انسان مخدوم، اگر خادم، را در خدمتگزارى خالص و بى ريا ببيند، بذر محبت او را در دل مى كارد و مى پروراند، تمامى هدف و همت خود را چنان قرار مى دهد كه بتواند به آن انسان خادم، خدمت كند و در برابر احسان، به او احسان نمايد، وليكن اگر خدمت خادم را ناخالص ببينيد و چنين احساس كند كه در برابر خدمت خود به انتظار پاداش نشسته، يا اينكه خود را برتر و بالاتر دانسته است، آن خدمت، در دل انسان مخدوم استقرار پيدا نمى كند و محبت به وجود نمى آورد، بلكه انسان مخدوم همه وقت و همه جا خود را زير فشار مسئوليتى مى بيند كه از انسان خادم، به او تحميل شده است. لذا در اين فراز، امام چهارم (ع) عرضه مى دارد: كه پروردگارا، به من توفيق خدمتگزارى به مردم بده، و خير آنها را بر دست من جارى ساز، و خاصيت اين خدمات را با منت گذارى، زايل نگردان.
در جمله ى آخر اين فراز عرضه مى دارد: پروردگارا، به من اخلاق عالى، عنايت بفرما و از فخر، مرا حفظ كن. كلمه ى فخر و مفاخرت را فاسدكننده ى اخلاق عالى قرار مى دهد، معالى اخلاق، در اين قسمت آن اعمال و اخلاقى است كه به انسان، نسبت به ديگران برترى مى دهد.
قهرا انسان خادم، يك برترى طبيعى بر انسان مخدوم پيدا مى كند كه در اين رابطه از رسول خدا پرسيده اند كه چه كسانى سيادت بر مردم پيدا مى كنند، حضرت جواب
دادند: سيد القوم خادمهم. خدمتگزار به جامعه بر آنها سيادت پيدا مى كند، و در حديث ديگر فرموده اند: من نعم الله تعالى عليكم حوائج الناس اليكم. يعنى آنجا كه نيازمندى، براى رفع نياز به شما پناهنده مى شود و از شما كمك مى خواهد، اين يك نعمتى است كه به طرف شما روى آورده، كه وقتى شما حاجت او را برآورى، قهرا بر او برترى پيدا مى كنى و او يك وابستگى طبيعى به شما پيدا مى كند. دو نفر كه به يكديگر مى رسند، كسى كه در اين رويارويى قيافه اش بازتر است و سبقت به سلام مى گيرد، برطرف مقابل حق پيدا مى كند، از او برتر و بالاتر شناخته مى شود كه زودتر به او سلام داده و همينطور خدمات ديگر. معالى اخلاق، در اين جمله جمع معلى، اسم مكان است مانند مساجد، كه جمع مسجد است و يا مقاتل، جمع مقتل، و يا اينكه معالى، جمع معلى، بر وزن مفتاح باشد، يعنى اسم آلت، يعنى آن اخلاقى كه ابزار برترى مى گردد. معالى، نام است بر اين آن اعمال و افعالى كه باعث برترى انسان نسبت به ديگران مى شود، و پيدايش اين برترى، مستقيما از مسير فيض رسانى به طرف داير مى شود، نه از مسير فيض دارى. مثلا ثروتمند، به دليل زيادى ثروت از ديگران بالاتر نيست، بلكه به دليل خدمت به ديگران كه از ثروت خود آنها را بهره مند مى كند بالاتر است، و همچنين عالم و دانشمند، به دليل علم و دانش برتر و بالاتر از ديگران نيست، بلكه به دليل تعليمات، و بهره رسانى از علم و دانش خود. به همين كيفيت، ملاك برتر شدن از ديگران، بهره رسانى به آنها مى باشد كه خداوند در كتاب خود اهل تقوى را تعريف و توصيف مى كند و مى فرمايد: و مما رزقناهم ينفقون. يعنى اهل تقوى، از آنچه دارند به ديگران بهره مى رسانند. پس قاعده ى كلى، در پيدايش برترى كه از آن به معالى اخلاق، و يا اخلاق عالى تعبير مى شود، بهره رسانى به ديگران است. بعضيها صرف داشتن و دارا بودن، انسان را چه دارائى مالى باشد و چه علمى، دليل مقام و برترى دانسته اند، كه چون فلانى ثروتمند است و آن ديگرى دانشمند و ديگرى هنرمند، پس برتر و بالاتر است، به اين دليل براى گنجى كه زير خاك، دفن است ارزش قائل مى شوند؟! بلكه دليل برترى، فيضى است كه از شما به ديگران مى رسد، نه فيضى كه در وجود شما پنهان مى ماند. پس معالى اخلاق، به معناى آن مكانها و رابطه هائى است كه
يكى را بر ديگرى بالاتر و برتر مى كند و آنها زمانها و مكانهائى هستند كه منشاء ظهور فيض و بهره رسانى از يك انسان، به انسان ديگر مى شود. بنابراين ارزش گنجها و دانه هاى قيمتى وقتى است كه در اختيار انسان قرار مى گيرد و به انسان، خدمت مى كند، اگر يك چنين بهره رسانى نباشد، گنج زير خاك، خيلى كمتر ارزش دارد از خاكهائى كه در خدمت انسان قرار گرفته است. با اين حساب، ملاك برترى بر ديگران، بهره رسانى، به آنها مى باشد كه در اينجا رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايند: افضل الناس نفعهم للناس. برترين مردم، نافعترين به حال آنها مى باشد، و دليل بهتر آيه ى شريفه است كه مى فرمايد: ان اكرمكم عند الله اتقيكم. بزرگوارترين شما، باتقواترين شما مى باشد. با توجه به كلمه ى كرم و اكرم، اين حقيقت معلوم مى شود كه بزرگوار، خدمتگزار به مردم است زيرا كرم، در جائى مفهوم و معنى پيدا مى كند كه انسان از وجود خود، به ديگران بهره مى رساند و مزد و منتى بر آنها ندارد، بلكه ذوق و شوق پيدا مى كند كه به آنها خدمت كرده است.
از اين بهره رسانى كه برترى پيدا مى شود، انسان برتر و بهره رسان، گاهى مبتلاء به فخر و تكبر مى شود. فخر در اينجا عبارتست از، اعلام برترى شخص برتر يعنى شما كه به كسى خدمت كرده ايد ضمن خدمت و يا بعد از خدمت، اگر چنان وانمود ساختيد كه از مخدوم خود برتر و بالاتر هستيد، به او فهمانديد كه من، از شما بالاترم كه براى شما منشاء فيض و خدمت شده ام، اين اعلام به برترى و يا اعتقاد به اين برترى، فخر است كه از آن به فخرفروشى هم تعبير مى شود. يك چنين حالتى، انسان را در افكار بندگان خدا تنزل مى دهد و برترى انسان را ضايع مى گرداند. بلكه در اينجا انسان خدمتگزار، بايستى از مخدوم خود تشكر كند كه منشاء خدمت شده است زيرا اگر مخدوم نبود شما توفيق خدمت پيدا نمى كرديد و در نتيجه مقام و مرتبه ى شما بالاتر نمى رفت، انسان مخدوم و يا نيازمند به خدمت شما، مانند فضا و هوائى است كه مايه ى پرورش خدمت شما و برترى شما شده است. پس فخرفروشى در برابر خدمات و بهره رسانى، برترى انسان را از بين مى برد كه در اينجا امام عليه السلام مى فرمايد: به من اخلاق عالى مرحمت كن و از فخرفروشى بر كنارم دار.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله و اكفنى ما یشغلنى الاهتمام به و استعملنى بما تسئلنى غدا عنه و استفرغ ایامى فیما خلقتنى له و اغننى و اوسع على فى رزقك و لا تفتنى بالنظر و اعزنى و لا تبتلینى بالكبر و عبدنى لك و لا تفسد عبادتى بالعجب
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
