و كان من دعائه عليه السلام فى الاعتراف بالذنب و طلب التوبه من الله سبحانه و تعالى
بوده است از دعاء و تضرع آن سيد بزرگوار عليه الصلوه و السلام در اقرار نمودن به گناه و التماس قبول توبه و بازگشت آن به خداى سبحانه و تعالى كه پاك از عيوب و نقايص است و بزرگ و برتر است از هر بزرگى و برترى بدان كه اعتراف به معصيت و بازگشت نمودن از خوبى بنده است كه موفق شده است به اين خصلت حميده و خداى عزوجل دوست دارد بنده ى را كه اعتراف به معصيت خود نزد او نمايد و از او طلب عفو نمايد و گرنه او را صفت متكبرين است خصوصا تكبر نمودن به خداى عزوجل بلى اعتراف نمودن معصيت خالق نزد مخلوق ظاهرا جايز نباشد بلكه بتوان دعوى نمود كه نزد خالق نيز جايز نيست كه اقرار به معصيت نمايد مگر اينكه غرض او معذرت و طلب عفو نمودن باشد.
بار خدايا به درستى كه شان چنين است كه مانع مى شود مرا از سئوال نمودن از حضرت احديت تو سه صفت يعنى سه عيب و منقصت در من است كه هر يك باعث و سبب آن شده است كه از حضرت تو سئوال نمايم.
خلال: به كسر خاء جمع خله به فتح خاء است مثل خصال و خصلت لفظا و معنا اما خلال به فتح خاء به معنى وسط و اثناء است مفرد است از براى خلل به فتح خاء يا به ضم خاء به معنى فرجه و ثقب است.
و منه قوله تعالى: فجا سوا خلال الديار بدان كه انسان اگر تامل فى الجمله در وجود خود نمايد و ملاحظه ى الطاف و انعام و افضال خدا در حق خود نمايد به واسطه ى ارتكاب معصيتى از معاصى اگر چه گناه كوچك باشد نخواهد سئوال از خدا نمود به عبارت اخرى خجالت و حياء مانع او شود از سئوال پس انسب آن بود كه امام عرض نمايد كه مانع من شود گناه من از مسئلت نمودن. مى توان جواب داد از اينكه خداى عزوجل روف و فياض و جواد و حنان و منان و كريم و عطوف و رحيم است مطلق مخالفت او مانع طلب عفو نمودن نيست مگر اينكه مقام بى باكى و هتاكى و تجرى بيرون آيد اين است كه امام عليه السلام خصال سه گانه را مانع دانسته است نه مطلق معاصى ثلاث صفت است از براى خلال و غرض از صفت تخصيص است.
و مى كشاند مرا بر سئوال نمودن از تو يك خصلت، تحدو از حداء ابل است پس تعبير بلازم معنى شود يعنى برمى انگيزاند مرا يا اينكه مى راند مرا به سئوال نمودن از تو چنانچه بر معنى اخير در مجمع البحرين تصريح نموده است.
خله: به فتح خاء معجمه نه به ضم يا به كسر آن.
مانع شده است مرا فرمانى كه واجب نمودى تو به او پس تاخير انداختم
من او را و درنگ نمودم من از او.
ابطاء: در لغت مقابل سرعت است و غرض امام از اين عبارت يا معنى مجازى او است يعنى امتثال ننمودن و جاى نياوردن و يا اينكه مراد معنى حقيقى باشد و عصيان ابطاء مامور به از براى آن است كه امر حقيقت در فور است على الاطلاق يا اينكه اوامرى كه در آنها قرينه ى فور بوده است به سرعت به جاى نياورد.
و نافرمانى كه طلب نمودى ترك او را از من پس تعجيل نمودم به سوى او در جاى آوردن تعبير به سرعت نمودن در ارتكاب منهى عنه نه مخالفت شايد جهت آن باشد كه در سرعت كمال تجرى و بى احترامى است به خداى عزوجل از مثل اين معصيت و گذشتن كمال بعد است به خلاف مطلق مخالفت.
و نعمتى كه انعام نمودى تو به آن بر من پس من كوتاهى نمودم در ثناء گذارى به آن عقل فطرى حاكم است بر اينكه ثناء نمودن در مقابل نعمت نيكو است بلكه اگر كوتاهى نمايد ايمن از زوال او نيست و در لسان شرع بيان شد كه اگر شكر نمايد موجب زيادتى آن شود و اگر كوتاهى نمايد نعمت از او سلب شود بدان كه تقصير در شكرگذارى به دو نحو تواند بود يكى آن است كه نعمتى را كه خداى بر او داده است كفران نمايد و اعتناء به او ندارد بلكه در نزد او عدم است. و دوم، آن است كه مسامحه و مساهله نمايد در مدح و ثناء قسم اول موجب كفر و خلود در نار است و اين قسم در اغنياء و فقراء است لكن در اغنيا از حيث كبر و نخوت است و در فقراء از جهت استهزاء و ملامت مثلا شخص
فقير بعد از اينكه جد و جهد نمود و قرص نان جوى را تحصيل نمود بعد از خوردن او دو دست خود را به سمت آسمان بلند نمايد و گويد الهى شكر، و او را هيچ غرضى نيست مگر اينكه به زبان حال به خداى خود عرض نمايد كه اين چيست كه به من دادى و حال آنكه جماعتى را به طعام لذيذ و نفيس، متنعم ساختى اين شخص كافر و بدن او نجس است و اما قسم دوم موجب معصيت در رعيت نيست اگر چه باعث شود كه نعمت او كم شود لكن در امام و پيغمبر موجب معصيت است اين است نكته ى طلب عفو از ايشان از معاصى خودشان و گريه نمودن ايشان از براى معصيت خودشان.
حاصل كلام: فرق ما بين امام و رعيت است در معاصى مثلا ترك توجه به خدا در رعيت معصيت نيست و در امام (ع) معصيت است.
و مى راند و مى كشاند مرا بر سئوال نمودن از تو مهربانى و بخشش تو بر كسى كه آمد خود به سوى تو.
و نازل شد آن كس به سبب گمان خوبى كه او را بود به سوى حضرت تو. اليك: متعلق است به قوله و فدنه به حسن ظنه، عقل حاكم است كه او واجب الوجود است و نقل خود خبر داد از رحمانيت و عطوفت خود توان قطع نمود كه هر كه به او توجه نمايد و غير او را نابود و عدم صرف داند خواهد رحمت او سبقت نمود بر غضب او و او را در مقام مرحمت و سرفرازى برآورد.
وفود: به معنى قدوم است و نزول.
به علت آنكه تمام نيكوئيهاى تو بخشش و زيادتى است و اجرت و عوض و عملى در مقابل آن نيست.
به علت آنكه هر يك از روزيهاى تو ابتدا نمودن است در روزى دادن نه اينكه عوض چيزى يا به استحقاق حقى باشد فرق ما بين نعمت و احسان مى شود به آنكه احسان عبارت است از مطلق نيكوئيها خواه انسان به آنها حاجت ضرورى داشته باشد يا نداشته باشد به خلاف نعمت كه او عبارت است از نيكوئيهاى ضروريه كه تعيش انسان بدون او يا محال است يا صعب و مى توان دعوى نمود كه قريب هم هستند در معنى، و كيف كان چون معلوم و واضح است احسان خداى عزوجل بر عبيد و مخلوق خود و اعطاء نعم بر ايشان از باب رافت وجود و كرامت است نه آنكه العياذ بالله استحقاق و معاوضه و مبادله باشد پس هر چه به هر كس دهد مسبوقست به تفضل پيش از آنكه او استحقاق او را داشته باشد اين جهت انسان را سبب شد كه سئوال از تفضل نمايد بناء على هذا كلمه ى اذ علت و سبب است از براى قول او و تحدونى.
پس اين منم حاضر اى پروردگار من كه ايستاده ام به درگاه بزرگى تو ايستادن فرمان بر دار خوار.
فاء در كلمه ى فها تفريع بر سابق است غرض آن است كه بعد از اينكه احسان و نعم حضرت تو تفضل است پس من نيز سئوال مى نمايم از جناب تو مثل كسى كه حقيقه سئوال كننده باشد قوله وقوف المستسلم مى شود منصوب به نزع خافض باشد اى كوقوف و مى شود مفعول مطلق باشد از براى واقف.
و سئوال كننده ام من تو را بر شرمسارى از خودم سئوال نمودن حاجت دارنده ى صاحب عيال، بدان كه سئوال كننده اگر در سئوال خود شرمسار و خجل است از مسئول و از جهت ديگر كمال احتياج به مطلوب خود داشته باشد لابد آن مسئول قضاء حاجت سائل نمايد اگر حكيم و عادل باشد. پس كسى كه اين دعا را خواهد بخواند از خود ملاحظه كند كه صفات مذكوره در آن هست يا نه اگر در خود ديد و ملاحظه نمود بخواند و گرنه ترك او انسب است
اللغه: استسلام انقياد و كوچكى نمودن. يعنى اقراركننده ام به اينكه من كوچكى ننمودم براى تو هنگام احسان تو مگر به بازايستادن از عصيان تو.
بيان: اين فقره به حسب فهم عبارت مشكل شده است، آخوند فيض مى فرمايد: يعنى اقراركننده ام به اينكه من فرمانبردارى ننمودم هنگام توفيق دادن تو مرا از جهت فرمان بردارى مگر به بازداشتن تو مرا از عصيانت پس در اين حالت مرا عملى نيست.
و بعضى ديگر معنى نمودند يعنى تمام نشد از من انقياد و خضوع از براى احسان تو مگر اينكه بازداشتى از معصيت با اينكه من خالى نيستم در حالى از حالات از نعمت تو بر من پس واجب آن است كه اصلا معصيت ننمايم تو را.
و بعضى از فضلاء معنى ديگر نموده است يعنى فرمانبردارى ننموده ام وقت احسان تو مگر به ترك معصيت تو عملى ننموده ام عمل ديگرى را از اين بنده ى بى سرمايه هر قدر كه تامل نمودم اين سه معنى هيچكدام را مناسب با ذوق
نديدم زيرا كه مقام مقام آن است كه من مخالفت نموده ام نه اينكه، اطاعت نموده ام يا با توفيق يا بدون توفيق
شاهد: بر مطلب فقره ى سابقه و لاحقه و در سابقه عرض نمايد به خداى عزوجل كه سئوال كننده ام از روى حياء و شرمسارى، و در فقره لاحقه عرض نمايد آيا منفعت مى دهد مرا اقرار خودم بر معصيت خود و اعتراف خودم بر بديهاى خودم اگر مراد هر يك از سه معنى بود او را معصيتى نبود كه اعتراف نمايد ظاهر نظر قاصر آن است كه اين فقره از قبيل اخراج قبل از اسنادست چنانچه جماعتى از اهل علم در دفع تناقض استثناء گفته اند معنى عبارت آن است يعنى وقت احسان مگر كف از معصيت خودم فرمان بردارى ننموده ام معصيت ننموده ام به عبارت اخرى لم استسلم تعلق گرفته به مجموع مستثنى و مستثنى اين عرضى كه نمودم بر اذهان صافيه مخفى نيست. فتامل
گمان حقير آن است كه چيزى كه باعث شده است بر هر يك آن سه معنى دو چيز است يكى ظاهر عبارت به حسب استثناء متعارف و ديگرى فقره بعد قوله و لم اخل لكن گوئيم: ظاهر چنان است مگر اينكه فقره مقدم و موخر قرينه بر صرف ظاهر باشد و قوله (ع) منافات به معنى حقير ندارد زيرا كه مقصود امام عليه السلام آن است كه من هرگز از امتنان تو خالى نيستم و با اين حال معصيت تو را مى نمائيم.
بدان كه اين اختلافات در فهم كلام از براى آن بود كه اقلاع به معنى كف و بازداشتن باشد از شيى ء و اگر به معنى نزديكى باشد يا به معنى بادبان كردن كشتى باشد معنى كلام حاجت به تكلف ندارد.
هرگز خالى نبوده ام در همه ى حالات از نعمت دادن تو چگونه تصور شود كه موجود بعد از اينكه به عالم وجود داخل شد خالى شود از نعمت خالق و موجد زيرا كه نعمت بقاء وجود اگر از او گسيخته شود فناى صرف و عدم مطلق خواهد بود پس باقى بودن وجود اعظم نعمت است و او با او هست.
پس از اينكه امرم به اين حال رسيد آيا منفعت مى بخشد مرا اى خداى من اقرار نمودن من نزد تو به بديهائى كه مرتكب شدم من، آيا نجات مى دهد مرا از عقوبات تو اعتراف نمودن خودم به قبحهائى كه كسب نمودم بلى اعتراف و اقرار به نفع كمال منفعت و نجات در حق مكلف است زيرا كه نجات بنده از درياى معاصى به سه چيز است به ندامت و استغفار و ترك معصيت نمودن.
روايت شده است از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله كه زمانى كه بنده توبه نمود به سوى خداى خود و پشيمان شد از گناهان گذشته ى خود قطعات زمين بعضى بعضى را بشارت دهند كه بنده ى از بندگان مولى توبه نمود از معصيت خود و پشيمان شده است از گناهان گذشته خود چنان ندا دهند كه به آسمان نداى ايشان رسد ملائكه آسمان دنيا نداى آنها را شنوند و خوشحال شوند و بر آن بنده مدح و ثناء كنند و بر او دعاء كنند كه خدايا او را ثابت دار به طاعت خود و او را از آتش خود نجات ده.
پس لايزال دعاى او نمايند تا اينكه آواز دعاى ايشان برسد به عرش و كرسى و بشنوند كروبين و روحانيين و حمله ى عرش و خوشحال از اين عمل شوند و دعا در حق او نمايند تا اينكه دعاى آنها به درگاه حضرت عزت جل اسمه
رسد و او جل جلاله داناتر است به حال بنده ى خود از ايشان پس فرمايد خداى عزوجل كه: اى ملائكه چه واداشته است شما را كه دعا مى نمائيد از براى بنده ى من و حال آنكه او عاصى است به سوى من و حال آنكه خداى تعالى عالمتر است به حال بنده از ايشان، عرض نمايند: اى پروردگار ما اگر چه معصيت تو نموده است بنده ى تو لكن نادم شده است و برگشته است اميد غفران تو دارد پس خداى تعالى فرمايد: اى ملائكه ى من چه باعث شده است شما را كه خوشحال شديد به توبه نمودن بنده ى من؟ عرض نمايند: اى خداى ما او تو را شناخت به يگانگى و از براى تو شريك نگرفت شيطان او را فريب داد، و او معصيت تو نموده است الان برگشت و پشيمان شد و به سوى تو بازگشت نمود و از دشمن تو اعراض نمود پس خوشحالى ما اى خداى ما به واسطه ى هم و غم است كه داخل شده بر دشمن تو شيطان كه جهد و تعب او در اغواى وى ضايع شد، پس خداى عزوجل فرمايد: اى ملائكه ى من خوشحالى من زيادتر است از شما گواه باشيد من او را آمرزيدم من او را دوست مى دارم شما نيز او را دوست داشته باشيد پس ملائكه او را دوست دارند بدون آنكه او را ببينند و ثناء بر او نمايند بده مقابل از عملش پس دوستى او واقع شود از آسمانى به آسمانى پس واقع شود دوستى او تا به زمين پس تمام اولاد آدم او را دوست خواهند داشت بدون آنكه او را ديده باشند و به عمل او عمل خواهند نمود.
سخط: بضم سين و فتح آن به معنى غضب است.
مقت: به معنى دشمن نمودن است فرق ما بين آنها به حسب اعتبار است يعنى آيا واجب نمودى تو براى من در اين مقام خشم و غضب خود را يا اينكه
لازم نمودى براى من در وقت دعا نمودن من دشمنى خود را بدان كه كينه و غضب را نسبت به خداى تعالى دادن مجاز است و اين صفات صفت انسانى است يعنى امرى جاى آورده شود كه سبب اين امور شود به عبارت اخرى: عقوباتى كه موجب سخط و غضب شود پناه بايست برد به خداى عزوجل اگر انسان مرتكب شود معصيتى را كه سبب سخط و غضب شود زيرا كه تحصيل رضاى او نمودن كمال صعوبت و اشكال دارد.
يعنى: پاك و منزهى از اين كه عفو ننمائى يا اينكه قبول توبه نفرمائى يا اينكه مايوس و نااميد نمائى.
مايوس نخواهم رفت از درگاه تو و حال آنكه به تحقيق باز نمودى تو در توبه ى به سوى خود را.
قبول توبه واجب است بر خداى عزوجل عقلا و نقلا لكن تحصيل او كمال صعوبت دارد. حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمودند كه: آيا مى دانيد كه كيست توبه كننده؟ عرض نمودند: نمى دانيم يا رسول الله (ص) فرمودند: اگر بنده ى توبه نمود و خصماء خود را راضى ننمود پس او توبه ننموده است، و اگر توبه و عمل خود را زياد ننمود او توبه ننموده است، و اگر توبه نمود و لباس خود را تغيير نداد او توبه ننموده است،
و اگر توبه نمود و حفظ زبان او نشد و قلب او باز نشد و دست او باز نشد او توبه ننموده است، كسى كه توبه نمود و آرزوى او كم نگرديد او توبه ننموده است، اگر توبه نمود و زيادتى قوت خود را نداد
توبه ننموده است زمانيكه مستقيم شد بر اين صفات او توبه نموده است.
نااميد نمى شوم از تو بلكه مى گوئيم گفتن بنده ى خوار ستم كننده بر خود استخفاف كننده ى به حرمت پروردگار خود حرمت آقائى و حرمت استخفاف عبارت از مخالفت مولى و ترك اطاعت او است بنده اگر مخالفت خالق خود نمود اعتنا ننمودن به او است و استخفاف او است به آقائى و عزت خالق خود و هتك حرمت او نمود و بر خود نيز ستم نمود و نفس خود را در معرض هلاكت و عقوبت بيرون آورد.
آن چنان بنده ى كه بزرگ شد گناهان او پس در نهايت بزرگى رسيد و برگشت روزگار او پس برگشت.
قوله جلت: يعنى پس بسيار بزرگ گشت معصيت او و اين نظير تاكيد است از براى عظمت، و همچنين قوله فولت تاكيد است از براى ادبرت يعنى برگشت روزگار او پس زيادتى در ادبار نمود به عبارت اخرى روزگار او خراب شد و تباه شد.
تا آنكه ديد مدت عمل و زمان او گذشت و نهايت عمر به سر آمد دنيائى كه محل تجارت و زراعت آخرت است سرمايه تجارت و اسباب زراعت را شيطان به غارت برد خود مثل تاجر مفلس و زارع بى بذر و عوامل شد.
و قطع داشت اينكه نيست ملجاء و پناهى مر او را از تو و جاى فرار از تو
را ندارد، كسى بخواهد خود را از عقوبت ديگرى حفظ نمايد بايست او را مكان فرارى باشد كه در آن مكان خود را داخل نمايد يا شخص پناه دهى او را باشد كه در پناه او خود را داخل نمايد و كه را حد آن است كه مطرود خالق عظيم را بتواند پناه دهد و يا جاى دهد.
روى آورد به سوى تو به بازگشت و خاص و خالص نمود براى تو توبه را.
حال يحول حولا: اذا تغير.
خفى: اى ستر.
حائل، و خفى: صفت صوت است، صوت كه از طبع خود بيرون نيايد و او را پنهانى و آهستگى حاصل شود سبب يا خوف و ترس است و يا حيا و شرمسارى و يا هر دو و در مقام هر دو است، بدان كه طاهر و نقى به حسب معنى قريب هم هستند و هر يك از آنها تعبير به ديگرى مى شود و تعبير مى شوند به نظافت و پاكى، قلب نظيف و پاك آن است كه خالى باشد از اوصاف رزيله و اعتقادات فاسده معنى قول او عليه السلام فقام اليك توجه نمودن به جانب او است بعد از اينكه چاره ى از براى كار خود نديده است و غير از او پناه و ملجاء نيافت يعنى پس روى آورده است به جانب تو پس خوانده هست به آواز متغير آهسته و خفى.
تطاطا: رباعى مزيد به معنى فروتنى نمودن حق العود انعطف يعنى كج و معوج شدن،
نكس الراس: سر را به زير آوردن است.
انثنى: من ثنى يثنيه اى انعطف يعنى دو تا گرديدن اين عبارات كنايه است از اتصاف او به ذلت و خوارى يعنى فروتنى نموده است از براى تو پس خوارى نمود و به زير انداخت سر خود را تا دو تا شد و كلمه ى فاء مى شود به معنى حتى باشد.
رعشه: مرضى است كه در بدن حادث مى شود.
خد: صفحه ى رو را گويند در سابق ذكر نمودم كه اگر دعا كننده متصف به اين صفات نباشد يعنى او را از ترس خداى رعشه نداشته باشد و اشك چشم او بر صفحه ى روى او جارى نباشد اين نحو كلمات را نخواند و گرنه بر او عقوبت كنند از جهت كذب او.
يعنى به رعشه انداخته است ترس او هر دو پاى او را و غرق نموده است اشكهاى چشم او هر دو طرف صفحه ى صورت او را.
بدانكه حال بنده چون به اين صفت رسيد لابد مورد تفضل و عنايت و مرحمت خداى لايزال شود لكن فايز شدن به اين صفت موقوف است به عنايت حضرت احديت جل اسمه كه فتح باب معرفت توحيد بر او نمايد كه او را مستجمع جميع صفات كماليه و منزه از نقايص داند و گرنه به اين صفت نخواهد متصف شد
مى خواند او را به اى مهربانتر مهربانها بدان كه عذر جوينده و معذرت آورنده در مقام طلب عفو و بخشش از تقصير خود از آن كسى كه مخالفت او نمود او را به اوصافى خواند كه مناسب عفو و بخشش است پس خواندن خداوند كريم را در اين مقام به ارحم الراحمين سزاوارتر و انسب است علاوه در بعضى
از روايات وارد است كه: حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله مرور مى فرمودند به شخصى كه مى گفت: يا ارحم الراحمين فرمودند: سئوال نما چيزى را كه مى خواهى زيرا كه خداى عزوجل نظر نموده است به سوى تو.
و در روايت ديگر وارد است كه خداى عزوجل ملكى را موكل نموده بر بنده ى خود بنده همين كه سه دفعه گفت يا ارحم الراحمين ملك به او مى گويد سئوال نما هر چه را كه مى خواهى زيرا كه خداى عزوجل به جانب تو توجه نموده است و در روايت ديگر وارد است كه هر كه را به خداى تعالى حاجتى باشد هفده نوبت بگويد يا ارحم الراحمين حاجت او روا شود.
انتاب: از نوب نقل شد به باب افتعال، نوبت: قصد نمودن مرتبه ى بعد مرتبه ى.
مسترحم: طلب مهربانى نمودن غرض از ذكر اين ندا آن است كه: مى خواهد اظهار صفتى در خداى تعالى نمايد و اظهار صفتى در خود اما در خداى تعالى غنا و بزرگى و در خود فقر و كوچكى، شبهه ى نيست كه محتاج فقيرشان و صفت او نوبت به نوبت در صبح و شام به خانه ى غنى رفتن است و از او سئوال نمودن و شان غنى كريم دادن و قبول مسئول او نمودن است، و غرض ديگر آن است كه تو كسى هستى كه لايزال نوبت سئوال كنندگان از تو طلب مهربانى كنند و من نيز از آن كسان هستم.
يعنى: اى مهربانتر از هر كسى كه تناوب كردند و رفته اند او را طلب مهربانى كنندگان.
عطف مهربانى نمودن و مشفق بودن.
اطافه: دور گردانيدن و احاطه نمودن، كسى كه معصيت كسى نمايد آن كس از معصيت كننده بى ميل و بى رغبت است و معصيت كننده كه در مقام عفو و در گذشتن از او بيرون آيد به هر جانب كه او از روى بى ميلى توجه كند او نيز به همان جانب توجه نمايد.
پس گويا بر او طواف و احاطه نموده است.
يعنى: اى كسى كه مهربانتر است از هر كس كه طواف او نموده اند طلب آمرزش كنندگان.
نقم: به فتح نون و كسر قاف اسم مصدر به معنى تلافى و انتقام.
سخط: مصدر به معنى غضب.
رضا: به معنى خشنودى بدان كه اين صفات صفات مخلوقست و نسبت دادن اين اوصاف به خداى عزوجل مجاز است و غرض لوازم او هست مثلا راضى شدن كسى از كسى و غضب نمودن و انتقام كشيدن لازم آنها انعام و خوارى و ايلام است پس رضاى خدا اكرام و انعام او است و داخل نمودن در بهشت و غضب و انتقام خدا اهانت نمودن و داخل در جهنم نمودن است يعنى اى كسى كه در گذشتن او زيادتر از انتقام او است و اى كسى كه خشنودى او بسيارتر است از غضب او.
تحمد: باب تفعل معنى حقيقى قبول ثناء نمودن است و گاهى به
معنى طلب ثناء نمودن نيز آمده است.
و بعضى گفته اند: به معنى منت گذاشتن است و اين معنى در ظاهر كلام امام عليه السلام بعيد نيست لكن بعضى گفته اند: در اين صورت متعدى بالى شدن حسن ندارد، و مراد به حسن التجاوز آن است كه در مورد عقوبت و ايذاء اكرام و انعام نمايد.
يعنى: اى كسى كه منت گذاشته است به سوى بندگان خود به خوبى در گذشتن.
عادت: معنى او واضحست.
انابت: بازگشت نمودن، بدان كه اگر خداى عزوجل قبول انابه عبد نكند او را بايست مبتلا نمايد به امراض و اسقام و خوف و عذاب دنيوى و او را مبتلا نمى كند.
علامت قبول انابه ى او است، بلى در بعضى اشخاص خداى عزوجل قبول انابه ننموده است و لكن تاخير عقوبت ايشان نمود از جهت حكم و مصالحى كه خود مى داند و بس.
يعنى: اى كسى كه عادت داده است بندگان خود را در قبول نمودن توبه و بازگشت نمودن.
از حضرت امام محمد باقر عليه السلام مروى است كه: هر وقتى كه مومنى رجوع كند به استغفار و از خداى طلب غفران نمود و توبه كرد خداى عزوجل عود نمايد به آمرزيدن زيرا كه خداى عزوجل غفور و رحيم است.
استصلاح: طلب صلاح نمودن.
فاسد: مقابل صحيح است نظير مريض، شبهه ى نيست كه گناه بندگان را ضعيف و مريض نمايد و اطلاق مرض بر معصيت نيز شده است چنانچه در بعضى از روايات وارد است كه دواى معصيت توبه نمودن است، طلب صلاح خداوند تعالى از ايشان به توبه واضح است زيرا كه بابى از براى ايشان فتح نمود كه اگر در آن باب داخل شوند خواهند خوبى و بهبودى يافت.
يعنى: اى كسى كه طلب صلاح و صحت نموده است بدى و ناخوشى ايشان را به بازگشت و توبه نمودن.
اى كسى كه راضى شد از كارها و اعمال آن بندگان به اندك، و اى كسى كه جزا داده است اندك و كم ايشان را به زياد و بسيار هر دو فقره واضحست.
اما فقره ى اولى شبهه ى نيست كه عبادات بدنيه بالنسبه به انسان اندك است و انسان تواند زياد از يك ماه روزه بگيرد و زياده بر پنج وقت نماز بخواند و زياده بر يك نوبت حج به جاى آورد و مع ذلك ايشان را به كلفت و مشقت داخل ننمود و راضى شد از ايشان به فعل اندك و كم.
و اما فقره ى دويم، شبهه ى نيست كه بنده بعد از اينكه تمام حركات و سكنات او از خالق است و خود هيچ ندارد چگونه شود كه او را استحقاق ثواب انعام و اكرام در فعل خود كه در مقام اطاعت آيد باشد و معذلك در اندك فعل او حسنات وافره و ثوابات متكاثره دهند جل جلاله و عظم نواله.
ضمان: ملتزم شدن.
اجابت: قبول نمودن سئوال.
يعنى: اى كسى كه ملتزم شده است از براى ايشان قبول نمودن دعاء و اى كسى كه وعده داده است ايشان را بر نفس خود به سبب تفضل او خوبى جزاء را، خداوند كريم مهربان از كمال رافت و عنايت وجود خود كه نسبت به بندگان دارد وعده داده است كه ايشان كه مرا بخوانند من خواهم اجابت آنها نمود و منفعتى ندارد بندگان از براى خداوند مگر اينكه او را بخوانند و خواندن ايشان مر خدا را اطاعت و بندگى نمودن است و اگر بندگان جاى آورند مطلوبات خداى را بر ايشان ثواب حسن خواهد داد و در نزد او است ثواب حسن و خوب.
عدت: از عائده به معنى احسان است و مهربانى و احتمال دارد از عود باشد به معنى عود احسان به او در دفعه ى ديگر افعل تفضيل در اين فقرات به اضافه تمام شده است و ما نافيه است.
يعنى: نيستم من گناهكارتر از كسى كه نافرمانى تو نمود پس آمرزيدى تو او را، و نيستم من ملامت داشته تر از كسى كه عذر جست به سوى تو پس قبول فرمودى تو از او، و نيستم من ستمكارتر از كسى كه بازگشت نمود به سوى پس احسان نمودى تو بر او، بدان كه در اين فقرات امام عليه السلام خود را ترجيح نداده است بر غير تا اينكه گفته شود كه اين كبر و خودپسندى است
بلكه عرض نمود كه من از اينها بدتر نيستم نه اينكه من از اينها بهترم، پس مى شود كه خود را مثل آنها فرض نموده باشد.
و مى توان دعوى نمود و گفت: بر فرض اينكه نفس خود را بر آنها ترجيح داده باشد كه اين كبر نيست بلكه غرض اظهار نمودن است كه من اليق و سزاوارترم بر تفضل بعد از اينكه بناى كار تو احسان نمودن به گناهكاران است مثلا در عرف و اصطلاح خود مى گوئيم: من اگر چه به مولاى خود عصيان نموده ام لكن من بدتر از فلان نيستم كه با آن كثرت مخالفت به آقاى خود وهتك حرمت او و معذلك از او در گذشت من اولى هستم كه از من درگذرد، و معنى آن حديثى كه در زبان عوام معروفست كه خداى عزوجل به موسى عليه السلام فرمود برو و حاضر نما در نزد من كسى را كه بدتر و پست تر از خودت باشد و نتوانست پيدا كند بدتر از خود را به زعم خود حتى آنكه نتوانست خود را ترجيح به سگ دهد نمى دانيم چه مقصود است و مى توان گفت كه اين روايت منافات با مطلب ما ندارد زيرا كه كبر و خودپسندى مذمومست و غير او عيب ندارد و به عبارت اخرى كبر دو نحو است يك نحو كبر مقصود ذاتيست و نحوى ديگر بالتبع آنچه مذمومست قسم اول است.
اشفاق: ترسيدن.
فرط: از اندازه و حد بيرون رفتن جار و مجرور متعلق است به مشفق مشفق به كسر است با تنوين واو عطف بيان است از براى نادم و همچنين خالص و عالم كه بعد از اين مذكور است.
يعنى: بازگشت مى نمايم به سوى تو در اين مقام بازگشتنى پشيمان از
آنچه كه از پيش صادر شده است از او و ترسناك است از آنچه جمع شده.
يعنى: محض حياء از آنچه افتاده در او، حياء شرمسار شدن و منفعل از كردار و رفتار و گفتار خود شدن است انسان يا از جهت معصيت خود به ولى نعم از او شرمسار شود و يا اينكه تقصير در اجلال و اكرام او نموده است شرمسار شود بر هر تقدير انسان كه از كردار و رفتار و گفتار خود شرمسار شود و توجه نمايد به معبود خود به انابه و بازگشت مولى بزرگ و عظيم اولى به قبول انابه ى او است و لذا عرض مى نمايد امام عليه السلام كه بازگشت من بازگشت كسى است كه از كردار و رفتار خود شرمسار محض و خالص است.
دانا است به اينكه درگذشتن از گناه بزرگ بزرگ نمى نمايد در نزد تو چون تائب و منيب بعد از جنايت خود مر كسى را كه عصيان او نموده است يك نوبت عفو و بخشيدن او را بسيار مشكل و صعب مى داند در اين صورت بازگشت نيز بسيار مشكل است و اگر يك نوبت بخشيدن و عفو نمودن در نزد او چيزى نيست و عظم و قدرى ندارد پس بازگشت او به سوى او سهل است اگر تمام كاينات نافرمانى او نمايند و او همه را عفو كند و بگذرد نزد او شان و وقعى ندارد در اين صورت بازگشت و انابه نيز سهل است اين است سبب تكاثر معاصى و تعاقب توبه عقيب هر معصيت نه اينكه سبب آن باشد كه العياذ بالله معصيت كار او را اعتنا نداشته باشد و او را خوار و ذليل بداند.
و اينكه به درستى كه در گذشتن از گناه بزرگ دشوار نيست بر تو و اين
فقره نيز قريب است به فقره ى گذشته.
احتمال: قبول حمل نمودن يعنى بار به دوش گرفتن و مراد در مقام عفو نمودن است.
جنايات: جمع جنايات است و در لغت به معنى معصيت نمودن است و در اصطلاح عبارت است از جراحات وارده در بدن.
فحش از حد خود تجاوز نمودن.
تكاد: گران آمدن و مشكل شدن.
يعنى: به درستى كه برداشتن گناهان از حد در گذشته مشكل و گران نيست بر تو.
انس بن مالك مى گويد كه: شنيدم از حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله كه فرمود كه: خداى عزوجل فرموده است اى پسر آدم اگر نزد من آئى و مرا بخوانى و اميد بر من داشته باشى مى آمرزم تو را از آنچه بر تو است.
اى پسر آدم و باك ندارم اى پسر آدم اگر گناهان تو تمام زمين را بگيرد و بيائى مرا و ملاقات من نمائى و از جهت من شريك قرار ندادى خواهد آمرزش من بر تو رسيد به قدر اينكه زمين را بگيرد.
و به درستى كه دوستترين بندگان تو به سوى تو كسى است كه ترك
سركشى كند بر تو و دورى گزيند از ايستادگى بر گناه تو و ملازم و مصاحب باشد طلب آمرزش را، تكبر نمودن بر دو قسم است: يكى اظهار منيت و بزرگى و برترى و فخر بر ابناء جنس خود و مثل خود نمودن است و ديگرى بر خداى خود كبر و بزرگى فروختن است كبر بنده بر خدا آن است كه او را نخواند و حاجت خود را به او طلب ننمايد و در دفع شرور و وصول خير به جانب او توجه ننمايد.
و من بيزارى مى جويم به سوى تو از اينكه برترى نمايم و پناه مى جويم به تو از اينكه ايستادگى در گناه كنم و طلب آمرزش مى كنم از تو آنچه كوتاهى كردم در آن و استعانت مى جويم به تو بر آنچه عاجز مانده ام از آن.
برء: را تفسير نموده ام به بيزارى، برء: در لغت به معنى دورى و زايل شدن است چونكه متعدى بالى شده است به معنى التجاء است.
تقصير: سستى و كوتاهى كردن در امر است و در عرف اطلاق مى شود به ترك اطاعت.
وجوب: در لغت به معنى لزوم و ثبوتست.
استيجاب: استحقاق داشتن.
عافيت: زايل شدن مرض و درد.
يعنى: بار خدايا رحمت بفرست بر محمد و آل او و ببخش مرا آنچه كه
واجب است بر من از براى تو و عافيت ده مرا از آنچه سزاوار شده ام او را از تو، بدان كه خداى عزوجل مر بندگانى را كه توانى و تقصير در حق او نمودند و مراعات تعظيم و تكريم او ننمودند مى تواند مواخذه و عقاب نمايد و او را در معرض عقوبت در آورد و او را مبتلا به امراض و اسقام نمايد، پس تواند بنده ى گناه كار و روز تباه كه از خداى مهربان بخشش طلب نمايد و محو آنچه از قبل اوست كه استحقاق آن دارد.
اسائه: بدكار و روزگار تباه، اهل اسائت كسانى هستند كه عمل بدى كنند و ترس ايشان از عقوبت خداى ايشان كه بدترين عقوبات است، كه عقوبت آتش است يعنى پناه ده مرا از آنچه كه مى ترسند از آن بدكاران.
ملاء الرجل ملائه: اى غنى ملى ء مهموز اللام صيغه ى فعيل عبارت است از غنى مقتدر، فرق ما بين عفو و مغفرت آن است كه عفو اسقاط عذاب جسمى است و مغفرت اسقاط عذاب روحى است.
تجاوز: در گذشتن و او اعمست از عفو و مغفرت نكته ى تعبير به تجاوز از باب تفاعل آن است كه خداى عالم مطالبه نمايد از بنده ى معصيت كار به معصيت او و بنده ى گناهكار طلب كند از خداى خود به عفو و مغفرت او تا آنكه خود را نگهدارد از عقاب او پس از اينكه خدا او را آمرزيد پس مطالبه ى هر دو طرف ساقط شد پس صحيح است اطلاق تجاوز چنين ذكر نموده اند بعضى. يعنى: به درستى كه تو توانگرى به عفو اميد داشته شده مر آمرزش را مشهورى به درگذشتن.
مطلب مصدر ميمى است و اين جا اسم مكان است يعنى محل طلب نيست از براى حاجت من و راى تو و نيست از براى گناه من آمرزنده ى غير از تو
حاشا: كلمه اى است كه در عرف استعمال مى شود در مقام تنزيه مثل سبحانك به عبارت اخرى صفتى كه بخواهند از كسى نفى كنند بعد از توهم اثبات او مثلا كسى كه در او توهم دزدى باشد به او گفته شود حاشاك.
يعنى: تو منزهى از اين صفت كه غير از تو محل حاجت باشد و يا آمرزنده ى وراى تو باشد در مقام نفى اين توهم گفته شود حاشاك يعنى تو منزهى از اين كه غير از تو محل حاجت باشد و يا آمرزنده باشد بلكه اين صفت از مختصات تو است و غير را در او مدخليت نيست، زيرا كه محالست صدور مغفرت گناه از غير خدا و محال است كه در امور دنيويه را بتواند قضا نمود و جاى آورد غير از خدا پس حاشا در مقام تنزيه است نه در مقام ديگر.
و نمى ترسم من بر نفس خودم مگر از تو زيرا كه وراى ذات اقدس حضرت بارى كسى نيست كه محل خوف و بيم و ترس باشد هر كس در جنب قدرت و عظمت و بزرگى او عدم صرف و صرف عدم است عاصى را فرار از هر كسى ممكن است الا از جانب وى اين است كه عرض مى نمايد و لا يمكن الفرار من حكومتك خلاصه ى كلام خايف و ترسان فرار مى كند و گريزان شود از خدا به خدا و پناه به ايست برد از او به خود او.
چون در فقرات گذشته بيان شد كه اميد آمرزيدن به جانب او و خوف
از حضرت او است الان در مقام بيان دليل است از براى دعوى خود عرض نمايد به خداى عزوجل كه: به درستى كه تو سزاوارى كه ترسيده شوى و سزاوار اين هستى كه بيامرزى مر كسى را كه به تو ايمان آورده و به سوى تو بازگشت نموده.
انجاح: به جاى آوردن،
آمين: اسم فعل است به معنى استجب مروى است از جناب ختمى مآب صلى الله عليه و آله كه آن بزرگوار فرمود كه: جبرئيل تعليم من نمود آمين را و گفت كه آمين مثل مهر نمودن كتابست، و در حديث ديگر است كه او خاتم خداى عالميان است مهر نموده است دعا را به آن يعنى به آمين گفتن محفوظ ماند از آفات، و در حديث ديگر او در جنت است در بهشت.
يعنى: رحمت بفرست بر محمد و آل او و روا كن حاجت مرا و برآور مطلب مرا و بيامرز گناه مرا و ايمنى ده از ترس نفس مرا به درستى كه تو بر هر چيز توانائى و اينها بر تو سهل و آسان است اجابت كن اى پروردگار عالميان.
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
و كان من دعائه علیه السلام فى الاعتراف بالذنب و طلب التوبه من الله سبحانه و تعالى
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
