و كان من دعائه عليه السلام فى مكارم الاخلاق و مرضى الافعال
بود بعضى از دعاهاى آن امام عالى مقام در تحصيل اخلاق كريمه و افعال پسنديده اگر انسان متحلى به آن حلى شود به صفت ربوبيت خواهد رسيد كه حقيقه نمونه ى خدا خواهد شد مثل الاعلى از براى ذات بارى تعالى مى شود لكن وصول به اين مرتبه ى عظمى حاجت دارد به جهاد نفسانى كه حقيقت آن كشتن قواى شهوانيه است و اطاعت معبود به حق در امتثال اوامر و نواهى اى مگس عرصه ى سيمرغ نه جولانگه تو است به عبارت اخرى بى رنج تحصيل گنج نشايد.
اللغه: ايمان در لغت تصديق و گرويدن و در اصطلاح شرع عبارت است از تصديق به وحدانيت خدا و نبوت و امامت، و يقين مقابل ظن و شك و وهم است و مراد به يقين در احاديث يا موت است يا توكل به خدا و رضا و تسليم
به آن از اينكه هر يك از ايمان و يقين و نيت از براى هر يك مراتبى هست و استدعا از خلاق عالم در هر يك وصول بر آن مرتبه ى فوق است و غرض وصول داعى است بر آن مرتبه ى فوق نه اينكه حصر بر خود باشد تا شايبه ى بخل در آن رود اگر چه در بعضى از ادعيه سابقه دفع توهم در نظاير آن ذكر نشد.
يعنى: اى خداى من رحمت فرست تو بر محمد و آل او و برسان ايمان مرا به ايمان كامل و بگردان تو يقين مرا فاضل تر و خوب و منتهى گردان تو نيت مرا به سوى بهترين نيتها و بگردان عمل مرا به سوى خوبترين اعمال.
تكمله: محقق طوسى (ره) از بعضى از رسائل او نقل شده كه از براى يقين سه مرتبه است مثل مرتبه ى معرفت آتش:
اول: مراتب علم اليقين و آن مرتبه ى است كه حاصل مى شود به برهان و حجت چنانچه آتش به توسط دخان معلوم مى شود و اين مرتبه اى است كه از براى اهل استدلال به براهين قاطعه است.
ثانى: مرتبه عين اليقين و آن مرتبه اى است كه به كشف و شهود حاصل شود مثل معاينه نار و اين مرتبه حاصل شود از براى مومنين خلص كه مطمئن است قلوب ايشان به ايمان.
و ثالث: مرتبه ى حق اليقين و آن حاصل شود به حال و اتصال معنوى كه درك به تعبير نشود مثل معرفت كيفيت نار كه نتوان تعبير بدان نمود، و اين مرتبه حاصل شود از براى اهل شهود و فناء فى الله و به تمام اين مراتب در قرآن مجيد اشاره شده قال تعالى: لو تعلمون علم اليقين لترون الجحيم ثم لترونها عين اليقين و قال الله تعالى: ان هذا لهوا الحق اليقين.
ختام: بدان كه اين فقرات ثلثه مذكوره در دعا هر يك لازم ذاتى آن
ديگر است كه از آن ديگر محال است منفك شود اگر چه ما بين مقام ايشان مغايرت است.
شاهد بر مقال آن است كه مثلا نيت احسن كه يكى از فقرات او است كه در اعمال صوريه خود كه بايد خود را در معرض اطاعت آورد حاصل آن شود كه تو را يافتم قابل تعظيم به اين عمل و آن را از جهت تو آوردم نه اينكه خوف از عقاب تو داعى شد يا اينكه شوق ثواب تو اگر چه اين قصد اخلال به عمل نكند خلافا للمشهور كه امثال اين قصد را باطل دانند و مبطل عمل، تحقيق حال در كتب فقهيه مسطور است لكن مثل اين قصد در عبادات غير كملين است مومن كامل امثال اين اضافات را اسقاط كند بلكه نظر آن آن است كه وراء تو را استحقاق اين نحو تعظيم نيست.
عاشق در دم مرا با وصل با حرمان چه كار و اين نحو نيت منفك از يقين افضل و عمل احسن نخواهد بود چنانكه هر كه داخل در مومنين كملين است از دو فقره ديگر منفك نيست.
تذئيل: از اينكه انسان به مقتضى مهيت و امنيت خود قابليت و استعداد تحصيل اين مراتب دارد به عبارت اخرى هر نفس تواند خود را به مرتبه ى انبياء و اولياء رسانيد غايت آن است كه لباس نبوت يا وصايت بر او نپوشند به واسطه ى حكمتى، تعجب از آن است كه بعد از اينكه خدا خبر دهد كه اى بنده اطاعت كن مرا تا اينكه تو را مثل خود گردانم پس انسان قابل و حضرت واهب العطايا هم فياض است و لذا سئوال نمايد كه توفيق بده مرا تا خود را به اين مرتبه ى عاليه رسانم پس چرا متابعت خدا ننمايد و بر او اعتماد نكند تا خود را قابل نمايد.
اللغه: الوفور به معنى زيادتى صيغه ى فعول مصدر است مثل ركوع و سجود و نشور و در مقام از توفير هست نه مثل عدو واو عاطفه باشد.
لطف: به معنى مهربانى و در مقام مقرب به طاعت و مبعد از معصيت.
تصحيح: به معنى درست نمودن.
مقدمه: از اينكه انسان خود را در مقام بندگى حق ببيند چونكه اين نحو را در خود فاقد مى يابد و لذا سئوال از خداى خود كند كه اى خداى من نيت ناقص مرا تو زياد كن و عمل فاسدم را اصلاح كن و يقينم را افضل نما.
يعنى: اى خداى من زياد نما تو به سبب مهربانيت نيت مرا و درست نما تو به سبب عنايات و الطافت كه دارى يقين مرا، و قبول صلاح كن به قدرتت آن اعمال را كه فاسد شده است از من.
اللغه: كفايت عنايت و مباشرت.
اهتمام: جد و جهد در شى ء. استعمال: طلب عمل نمودن يعنى به كار بردن. استفراغ: خالى ساختن. فاصبح فواد ام موسى فارغا، اى خاليا. يعنى: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و كفايت ده مرا امورى را كه مشغول سازد مرا سعى در آن امور و به كاردار مرا به چيزهائى كه سئوال مى نمائى مرا فردا يعنى در قيامت از آن و خالى نما اوقات مرا از براى جا آوردن آنچه مرا خلق نمودى براى آن يعنى در شب و روز غير از عبادت تو چيز ديگر به جاى نياورم.
اللغه: افتنان گمراه شدن.
عزيز: غالب، ابتلاء: آزمايش.
يعنى: بى نياز نما مرا و وسعت بده مرا در روزى خودت و گمراه نكن مرا به سبب نظر در مال و منال يا اينكه مفتون منما مرا كه منتظر رزق شوم و مياز ما مرا به اينكه من تكبر بر اقران خود كنم و مرا بنده ى مر خودت قرار ده.
تذنيب: افتادن در نظر دو احتمال دارد يكى آنكه نظر در مال و منال مردم داشته باشد و آن را سبب گمراهى من قرار نده و لذا متقين و زهاد غض بصر مى نمودند از اينيت ظلمه و ملابس و مراكب ايشان زيرا كه ايشان اخذ اين امور نمودند از براى نظر مردمان پس امورات دنيويه ايشان سبب افتنان خواهد بود. ديگر آنكه نظر به معنى انتظار باشد يعنى مرا مفتون مساز به انتظار رزق و هر دو معنى مناسبند.
اللغه: العجب، به سكون الجيم و ضم العين عبارت از بزرگ دانستن عمل است و بر خود باليدن گويا خيال كند كه فوق اين عبادت متصور نشود و در مقام بندگى من لايق ذات باريست و آنچه در خور معبود بود به جاى آوردم نه اينكه عجب مطلق خوش آمدن از عمل باشد بلكه انسان اگر عملى كند از عبادات و در آن عمل مسرور شود و مع ذلك خود و عمل خود را نزد خالق كم داند ضرر ندارد و از اينجا روشن شد فرق ما بين ريا و عجب زيرا كه ريا عمل از براى غير خدا
است و عجب از براى خدا است لكن در خيال خود گويد عملم خوش عملى بود و در خور معبود.
محق: نقصان و زوال.
فخر: اظهار بزرگى نمودن از حيث شرف و بزرگى و علم و آداب، و نسب و حسب و فرق ميان كبر و فخر آن است كه كبر را انسان ملاحظه كند در نفس خود كه من اكملم از جهت رتبه و شرافت، و فخر اظهار اين مراتب است بدون اينكه چيزى ملاحظه شود.
يعنى: فاسد مكن عبادت و بندگيم را به سبب عجب و جارى نما تو از براى مردم بر دستم خير را و ناقص منما تو او را به سبب منت گذاشتن من و عطا نما تو بر من محاسن اخلاق را و حفظ كن مرا از فخر نمودن.
دفع شبهه: نسبت افساد به خدا دادن و حال آنكه مفسد عجب است از اين جهت است كه امثال اين نسبت مجاز است كقوله: لا تسلط علينا من لا يرحم پس معنى عبارت آن است كه منع نفرما لطف خود را از من آن لطفى كه سالم باشد به او عبادت من از فساد يا آنكه حفظ نما تو مرا از شر شيطان دال به سوى عجب تا آنكه فاسد نشود عبادت من از عجب با اينكه عجب مسبب از امتحان خدا است و خذلان او و لذا نسبت به خدا داده شد.
اللغه: حط از بالا به پائين آمدن و آوردن، قدر به فتحتين يعنى مقدار و مساوى
الاعراب: الا حططتنى استثناء مفرغ مستثنى منه محذوف اى حال من الحالات و ضمير قدرها راجع به عز هست اگر چه لفظ مذكر است لكن تعبير به مونث شود اى درجه ابداء مونث در مذكر بابيست واسع در معنى اشاره به آن نموده.
يعنى: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بلند نكن مرا در ميان مردم مرتبه ى در حالى از حالات مگر اينكه پائين آورى مرا نزد خودم مثل آن درجه و ايجاد نكن از براى من عزت ظاهرى در حالى از حالات مگر اينكه ايجاد كنى از براى من خوارى باطنى نزد نفس من به قدر عزت يعنى خود را كسى ندانم و خود را عدم صرف دانم تا اينكه سبب فخر و كبر و عجب حاصل نشود.
اللغه: تمتع انتفاع.
زيغ: انحراف و ميل نمودن، رشد، صواب و حق، بذله: به كسر باو فتح لام عبارت از جوانمردى و عطا از روى طيب، نفس مرتع چراگاه،
مقت: دشمنى.
الاعراب: ماء مصدريه زمانيه اى مدت كون عمرى، فاء در فاقبضنى رابط داخله بر جواب شرط.
يعنى: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و نفع بده تو مرا به راه
مستقيم كه بدل نكنم به آن راه يعنى معاوضه به آن راه نكنم به باطل و راه حقى كه منحرف نشوم از آن و نيت صواب و حقى كه شك نكنم در آن، و زندگانى بده مرا مادامى كه بوده باشد زندگانى من مصروف در راه تو پس اگر بوده باشد زندگانى من چراگاه شيطان پس بگير مرا به سوى خودت پيش از آنكه سبقت بگيرد دشمنى تو به سوى من يا اينكه محكم شود غضب تو بر من.
ايقاظ: فرق ما بين سبقت مقت و استحكام غضب به حسب ظاهر روشن نيست و از شارحين چيزى به نظر نرسيده و گمانم كه اين دو فقره اشاره به دو صنف از عقوبت است اول عقوبت دنيوى و ثانى عقوبت اخروى و لذا از آن تعبير به غضب و از اين تعبير به سبق شده.
تنبيه: اسباب نقصان عمر و زيادتى آن وجوهى هست كه از اخبار استفاده شود مثل صله ى رحم و قطع آن، صدقه و ترك آن، و صلوه در مسجد سهله و اسفار زياده و همچنين دعا بر زيادتى عمر كردن و نقصان شاهد اين فقره از دعاى امام (ع) كه طلب امانت مى كند از خدا اگر دعا سبب نبود طلب نمى نمودند.
اللغه: خصلت صفت و حالت.
عايبه: صفت صاحب عيب.
تانيب: سرزنش نمودن و يقال له التعبير و التوبيخ.
اكرومه: به ضم همزه و راء از كرم مثل اعجوبه از عجب.
شرح: يعنى اى خداى من وامگذار صفتى را كه عيب كرده شود از من
مگر آنكه اصلاح نمائى تو او را و وانگذار عيبى را كه سرزنش كرده شوم من به آن عيب مگر آنكه خوب نمائى او را و وانگذار صفت كرمى را در من كه ناقص باشد مگر اينكه اكمال نمائى تو او را.
اللغه: بغضه به كسر باء به معنى شدت بغض و عداوت، شنان به سكون نون و فتح آن به معنى عداوت، بغى: ظلم.
ظنه: به كسر ظاء به معنى تهمت.
ثقه: وثوق و اعتماد، ادنين: از دنو به معنى اقارب و عشاير.
ولايه: به فتح واو دوستى و به كسر آن حكومت.
عاق و عقوق: به معنى قطع، خذلان: ياورى ننمودن.
مبره: نيكوئى، مدارا: به ميل ديگرى راه رفتن و هر كار كه او كند تسليم نمايد و اين عمل در شريعت محبوب است.
مقه: اصل او ومق كوعد وعده به معنى دوست داشتن و وثوق داشتن
ملابس: مخالط را گويند كه در ظاهر طريقى معامله كند و در باطن طريق ديگر.
مرارت: تلخى و زهره.
امنه: من الامن مصدر است.
مقدمه: از اينكه انسان متحمل بار تكليف شده است لابد است كه
اصلاح امر معاش خود كند و معاد خود كه افساد هر يك مانع است از اطاعت در اوامر و نواهى خدا و اين مطلب حاجت به برهان ندارد بعد از شهادت وجدان از اين جهت است كه ناس مامورند به الفت با همديگر و رفت و آمد با هم و در جمعه و جماعات با هم جمع شوند و قضاء حوائج يكديگر نمايند و مدارا با يكديگر.
آسايش دو گيتى تفسير اين دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا
از اين جهت است مامور به حلم و كظم غيظ است چه خوب ارشاد و دلالت كند حضرت سبحان به خليل خود محمد مصطفى صلى الله عليه و آله كه: اگر بدخو و بدقلب باشى مردم از اطراف تو پراكنده شوند و در سوره ى حم در مقام ارشاد حقيقت به عبد خود مى نمايد كه اگر مى خواهى دشمن جانى تو خويش و قوم جانى تو شود او در مقام بدگوئى و ذم تو بيرون آيد تو در مقام مدح و ثناء او در آى كه او دوست جانى تو شود و از اين جهت مردم مامورند كه افعال و اقوال همدگر را حمل بر صحت نمايند و لذا امام (ع) از باب اينكه امر معاش مختل نشود دعا مى كند اين فقرات را و اين فقرات هم از اخلاق حسنه و افعال مرضيه منافات به عنوان ندارد.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و تبديل نما تو عداوت از اهل عداوت را به دوستى ايشان و حسد اهل ظلم و كينه را به مهربانى ايشان و از تهمت اهل صلاح و سداد به وثوق آنها و از عداوت اقارب به دوستى آنها و از قطع رحم ذوى الارحام به نيكوئى ايشان و از خارى و ذلت و يارى نكردن اقارب به يارى ايشان و از دوست داشتن مداراكنندگان
به ثبوت و وثوق ايشان و از رد مخالطين معاشرت به نيكوئى يعنى از برگرداندن مخالطين كه باطن ايشان با من درست نيست به معاشرت به نيكوئى و از تلخى خوف ظلام به شيرينى امن.
اللغه: يد به معنى قدرت و قوت و سلطنت. لسان: به معنى حجت چنانچه در اساس اللغه است.
ظفر: بالتحريك به معنى غلبه كردن.
مكر: به معنى خدعه است، كيد: دشمنى نمودن، صهد: به معنى غلبه و قهر. توعد: ترسانيدن.
تسديد: ارشاد به كار خوب از قول در عمل.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد و بگردان از براى من قوت و قدرت بر كسى كه بر من ظلم كرده است و حجت و دليل از براى من بر كسى كه جدال و نزاع كرده است مرا، غلبه بر كسى كه عداوت كرده است مرا، و عطاء بكن از براى من خدعه را بر ضرر كسى كه دشمنى كرده است مرا، قدرت بر ضرر كسى كه مقهور كرده است مرا، و تكذيب از براى كسى كه عيب كرده مرا، و سالم بودن از كسى كه ترسانيد مرا، و توفيق تو مرا از براى اطاعت كردن كسى كه ارشاد به خوبى كند مرا، و متابعت كسى كه ارشاد كند مرا.
ختام: اين امورى كه از خداى تبارك و تعالى سئوال شد منافات با
مرضى از افعال كه در عنوان دارد ندارد زيرا كه اين امور كه سئوال شد از صفات حسنه است در انسان زيرا كه نفس انسانى بايست متصف به صفات عاليه باشد يكى از صفات عاليه ى انسان آن است كه بتواند غلبه بر خصم كند چنانكه اوليا و انبياء اين مطلب را از خدا مى خواسته اند آيه ى فاعتدوا عليهم به مثل ما اعتدى عليكم و لو ان لى بكم قوه او آوى شاهد بر مقال است اگر اين صفت بد بوده است پيغمبر سئوال نمى كرد اين مطلب را.
اللغه: الغش تدليس و خدعه نمودن.
نصح: نصيحت و راه نمودن.
هجران: مفارقت نمودن، ثواب عمل را عوض دادن، بذل: بخشش.
مكافات: مجازات، غضى: عفو.
شرح: اى خداى من صلوات فرست بر محمد و آلش و ارشاد نما تو مرا براى آنكه مقابلى كنم كسى را كه خدعه كرده است مرا به نصيحت يعنى از خدعه كردن به او يارى در عوض كنم و جزا دهم كسى را كه مفارقت كرد مرا به نيكوئى و جزا دهم كسى را كه محروم كرد مرا به بخشش، و مجازات كنم كسى را كه ترك من كرد به صله و مخالفت كنم كسى را كه غيبت كرد مرا به خوبى و اينكه شكر كنم من خوبى را و چشم بپوشانم از بدى.
ختام مسك: اى برادر اگر خواهى رستگار در دنيا و آخرت شوى و سر آمد امثال و اقران خود باشى عمل نماى كه تو را موفق گردانند بر اتصاف به اين
صفات بينى و بين ربى كه هيچ حكيمى را قدرت بر ايجاد اين نحو كلام نيست زيرا كه تمنا نصيحت است در مقابل غش، و خوبى گفتن است در مقابل غيبت در روايت است كه هر كه را غيبت كنند نصف گناه او آمرزيده مى شود، و در روايت ديگر منقول است از حضرت صادق (ع) كه آن جناب فرموده است كه: قسم به خداى عظيم كه دروغ مى گويد كسى كه دعوى كند كه من از اولاد حلالم يعنى حلال زاده هستم و حال آنكه غيبت كند و حرمت آن از بديهيات شرع است.
و در روايت ديگر است: هر كه شكر نعمت مردم نكند شكر نعمت خدا هم نمى كند.
و در روايت است كه هر كه هجران از برادر دينى خود كند فوق سه روز آن هجران حلال نيست و چشم پوشيدن از بديهاى مردم علاوه بر نقل اهل بيت فوائد دنيويه و اخرويه ى زياد بر آن مترتب است و تفصيل را مجال نيست خلاصه ى كلام مدار در اين فقرات طلب توفيق خوبى نمودن است.
اللغه: زيور آلات كه بدان شى ء را زينت كنند.
صالح و متقى اگر چه به حسب مفهوم متغايرند لكن به حسب مصداق متساويند نظير ناطق و انسان و كذالك حلى و زينت و اين مرتبه ى تقوى و صلاح فوق مرتبه ى عدالت است بلكه عدالت بعضى از شئونات او است يكى از صفات متقى آن است كه اگر اجل موجود نبود روح او در بدن باقى نمى ماند از بابت خوف خدا و شوق لقاى آن اگر حقيقت حال متقى را بخواهى نظر نماى به روايت همام كه حضرت اميرالمومنين (ع) از براى او بيان مى نمايد و اين روايت در كافى و نهج البلاغه مذكور است از باب تيمن و تذكره از براى
افراد انسانى كه هر صبح و شام بدان نظر كنند ذكر مى نمائيم.
روايت شده است اينكه بود صاحب و يارى از براى اميرالمومنين عليه السلام كه گفته مى شد همام و بود مرد عابدى عرض نمود خدمت آن امام (ع) كه: وصف نما از براى من متقين را مثل اينكه من ايشان را ببينم آن امام تاملى در جواب كرد بعد فرمود: اى همام بپرهيز از خدا و خوبى نما تو پس به درستى كه خدا با كسانى است كه پرهيزگارى نمودند و آن كسانى كه آنها خوبى نمودند پس همام به همين قدر قناعت از كلام امام ننمود تا اينكه سوگند داد حضرت را پس امام حمد خداى و ثناى او را به جاى آورد و صلوات بر نبى فرستاد پس فرمود:
اما بعد: پس به درستى كه خداى سبحان خلق فرمود: خلق را در وقتى كه بى نياز بود از ايشان و ايمن بود از مخالفت ايشان يعنى از مخالفت ايشان ضرر نمى رسيد بر او به علت آنكه آن ذات مقدس ضرر نمى رساند او را معصيه عصيان كننده و منفعت نمى رساند او را طاعت كسى كه اطاعت كند او را.
بعد از خلقت تقسيم كرد ميان آنها روزى و معاش آنها.
و نهادشان از دنيا در جاهاى ايشان يعنى اعطاء مكان به ايشان نمود پس متقون در دنيا ايشان هستند اهل فضائل و كمالات تكلم كردن ايشان حق است و صواب و خير و ارشاد.
لباس آنها ميانه روى است.
راه رفتن ايشان فروتنى است.
مى پوشانند ديده هاى خود را از امورى كه خدا حرام كرده بر ايشان.
نگه مى دارند گوشهاى خود را بر علمى كه منفعت از براى ايشان دارد.
نازل مى كند نفسهاى ايشان از ايشان در بلاء مثل كسى كه نفس او او را در رفاهيت و سعه نازل كند يعنى اطمينان و تحمل ايشان در بلاء و محن و مصايب و مكروه مثل كسى كه نفس در زمان رفاهيت و رغد العيش مطمئن است اگر نمى بود آن اجلى كه خدا قرار داده از براى ايشان ثابت و برقرار نمى ماند روحهاى ايشان در جسدهاى ايشان در يك دقيقه و چشم بهمزدنى به علت شوق به سوى ثواب خدا و خوف از عقاب او.
خدا بزرگست در نظر ايشان و ما سواى او كوچك و حقير.
پس ايشان در بهشت متنعم هستند مثل كسى كه بهشت را ديده است و با جهنم مثل كسى كه جهنم را ديده است پس ايشان معذب يعنى بهشت و جهنم در نظر ايشان چنان معلوم است كه كانه خود را جهنمى از حيث رويت جهنم مى دانند و بهشتى از حيث رويت بهشت و اهل آن دانند.
قلبهاى ايشان محزون، و شرهاى ايشان مامون، اجساد ايشان نحيف و لاغر، حاجات ايشان كم، نفسهاى ايشان عفيف.
صبر كردند چند روزى عقب آمد ايشان را راحت طولانى، و تجارت با منفعتى خدا مهيا نمود از براى ايشان، دنيا طالب ايشان شد، و ايشان طالب نشدند.
اسير كرد دنيا ايشان را ايشان نفسهاى خود را عوض دادند يعنى زخارف دنيا و لذات و شهوات او را ترك نمودند و اعراض و ذلت و خارى عوض دادند.
اما در شب قامتهاى ايشان راست و تلاوت كنند اجزاى قرآن را، به طريق آشكار مى نمايند حروف او را و در مواضع وقف نمايند.
محزون مى نمايند به قرآن نفسهاى خود را و مى خرند به قرآن دواى دردهاى خود را .
پس اگر در وقت خواندن قرآن مرور نمودند به آيه ى كه در آن شوق بود اعتماد مى نمودند بر آن آيه از روى طمع شرف و منتظر مى نمودند نفوس خود را به آن آيه از روى شوق و اعتقاد داشتند كه آن آيه نزد چشمهاى آنها هست و هرگاه مرور نمودند به آيه ى كه در آن تخويف بود گوش قلبى به آن مى دادند و اعتقاد داشتند كه فرياد و نعره ى جهنم در بيخ گوشهاى ايشان است، پس ايشان خم كننده اند كمرهاى خود را و فرش كننده اند پيشانيهاى خود را، و كفهاى خود را و زانوها و اطراف اقدام خود را، طلب مى كنند از خدا آزاد كردن رقابشان را.
و اما در روز عقلاء و علماء و خوبان و اتقيايند به تحقيق كه ضعيف و نحيف نموده است ايشان را خوف مثل نحيف بودن تير، نظر كند آنها را نظركنندگان پس گمان مى كند آنها را مريض و نيست ايشان را مرضى و مى گويد ناظر به ايشان كه مجنون شدند به تحقيق كه مجنون كرد ايشان را امر بزرگى.
راضى نشوند از عمل خودشان به عمل كم و عمل كثير را هم كثير ندانند پس ايشان نزد نفس خودشان و از اعمال خود خايفند.
هرگاه تعريف كرده شود يكى از ايشان مى ترسد از چيزهائى كه گفته شده در حق او پس مى گويد: من اعلم هستم به خودم از غير خودم و خداى من اعلم است به من از خودم اى خداى من مواخذه مفرما مرا به سبب آن چيزى كه مى گويند ايشان و بگردان مرا افضل از چيزهائى كه اعتقاد دارند و بيامرز از براى من آنچه را كه نمى دانند.
پس از علامت يكى از ايشان اين است كه مى بينى از براى او قوت است در ديدن و خرمست در لينه يعنى لين و نرمى او در محل خودش است و ايمان است مرا و را به طريق يقين.
و حرص دارنده است در تحصيل علم و دانا است در حلم، و ميانه روى دارنده است در توانگرى.
و خشوع دارنده در عبادت است.
و تحمل دارنده در فقر است.
و صبر دارنده در شدت است.
و طلب كننده است در حلال و نشاط.
و فرح دارنده است در هدايت.
و مشقت دارنده است در طمع به ديگرى.
عمل مى نمايد اعمال خوب را و حال آنكه او بر ترس و خوف است.
داخل شب شود هميشه همتش شكر كردن است.
و داخل صبح شود و هميشه او به ذكر خدا است.
بيتوته نمايد، يعنى داخل شب شود از روى خوف و داخل صبح شود از روى شادى.
ترسيدن او از براى چيزهائى است كه ترسيده است از غفلت او شادى كردن او از براى چيزهائى است كه رسيده است از فضل و رحمت به او.
اگر طلب صعب و مشقت كند بر او نفس او در چيزهائى كه بد دارد عطاء نمى كند نفس را خواهشهاى او را در چيزهائى كه دوست دارد.
سرور و فرح او در چيزهائى است كه زايل نشود.
و زهد او در چيزهائى است كه باقى نمى ماند.
ممزوج مى كند حلم را بر علم قول را به عمل.
ملاحظه مى نمائى او را آرزوى او نزديك، لغزش او كم، قلب او خاشع نفس او قانع اكل او كم، امر او آسان، دين او محفوظ خواهش او مرده غيظ او نگه داشته خير از او اميد داشته شده، شر از او ايمن گرديده شده، اگر از غافلين است نوشته شده در ذاكرين، و اگر در ذاكرين است نوشته نمى شود در غافلين امت.
عفو مى نمايد از كسى كه ظلم كرده است او را عطا مى دهد كسى را كه محروم كرده است او را.
وصل مى كند كسى را كه قطع او كرد.
حرفهاى بد از او بعيد است، حرفهاى او نرمست، بدى او غايب است خوبى او حاضر است، خوبى او اقبال دارد، و بدى او ادبار.
سكينه و وقار دارد در شدايد صابر است در مكروهات شكور است در سعه ى بر كسى كه بغض كند ظلم نمى كند گناه نمى نمايد در حق كسى كه دوست دارد.
يعنى: به واسطه ى اصدقاء و اقارب معصيت نمى كند.
اعتراف به حق مردم مى نمايد قبل از اينكه بر ضرر او شاهد اقامه نمايند.
ضايع نمى نمايد چيزهائى را كه به او سپرده شده است فراموش نمى كند چيزى را كه متذكر شده است مردم را، بالقاب بد آواز نمى نمايد اذيت همسايه نمى كند، شماتت مصيبت نمى كند، داخل نمى شود در باطل از حق بيرون نمى رود اگر ساكت شود مغموم از سكوت خود نمى شود، اگر خنده كند صدا را به خنده
بلند نكند، اگر ظلم كرده شود صبر كند تا اينكه بوده باشد خدا منتقم از براى او. نفس او از او در مشقت است و مردم از او در راحت، نفس خود را در تعب مى افكند از براى آخرت خود راحت مى اندازد مردم را از نفس خود.
دورى او از كسى كه دورى كرده است از او زهد است نه اجتناب نزديكى او به كسى كه نزديك شده است به او رحمت است و لين، نيست دورى او از مردم از روى كبر و عظمت، و نيست نزديكى او به مردم از روى مكر و خديعه.
راوى نقل كند پس همام صيحه زد صيحه زدنى و بيرون رفت روح او در آن صيحه پس فرمود اميرالمومنين (ع): قسم به خدا كه به تحقيق مى ترسيدم بر او اين صيحه را پس از آن فرمود: اين نحو جاى آورد موعظه حسنه به اهل خود، عرض كرد خدمت آن امام (ع) كسى كه: چه مانع شود تو را يا اميرالمومنين (ع) از مثل اين موعظه؟ پس فرمود: واى بر تو به درستى كه از براى هر اجلى وقتى است كه تجاوز نكند از آن و سببى كه تجاوز نكند از آن پس آهسته باش بعد از اين مثل اين كلام نگوئى اين حرف شيطان هست در زبان تو جارى ساخت.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و مزين فرما تو مرا به رتبه صلحاء و بپوشان مرا لباس اتقياء.
تذنيب: بدانكه تقوى را فوائدى در دنيا و آخرت است و حضرت اميرالمومنين عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايد: كه تقوى كليد راه به خدا است و ذخيره ى آخرت است و آزادى از ملكه ى سيئه و قبح است يعنى آزاد كند انسان را از هلكات آخرت، به تقوى قضاء حوائج مى شود و نجات مى يابد فرار كننده از آتش.
دوازده فائده از براى او هست كه از قرآن فهميده مى شود يكى اينكه
متقى روزى حلال نصيب او شود به دليل: و من يتق الله يجعل... الايه
دويم: اينكه اكرم عند الله است به دليل قوله: ان اكرمكم عند الله اتقيكم
سيم: بهشت از براى او معد است: و الجنه اعدت للمتقين.
چهارم: محفوظ بودن از اعداء لقوله: و ان تصبروا و تتقوا لايضركم كيدهم.
پنجم: اصلاح عمل: يا ايها الذين آمنوا اتقو الله و قولوا قولا سديدا يصلح لكم اعمالكم.
ششم: قبول العمل منه لا من غيره: انما يتقبل الله من المتقين.
هفتم: نجات از آتش: ثم ننجى الذين اتقوا.
هشتم: آسانى حساب: و ما على الذين يتقون من حسابهم من شى ء
نهم: نجات از شدايد و مهالك.
دهم: غفران ذنوب.
يازدهم: بشارت عند الموت: الذين آمنوا و كانوا يتقون لهم البشرى فى الحيوه الدنيا.
دوازدهم: المحبه لهم: ان الله يحب المتقين.
اللغه: بسط پراكنده نمودن.
كظم: نگهداشتن.
اطفاء: خاموش نمودن.
نائره: فتنه و عداوت.
ذات: مونث ذو به معنى صاحب يعنى حالت.
بين: به معنى جدائى ذات البين اى حاله مقتضيه لبينهم.
افشاء: آشكار نمودن و اظهار كردن.
عريكه: خلق و طبيعت.
خفض: نهادن و پستى.
سيره: طريقه ى مخالفت از خلق.
ايثار احسان به ديگرى نمودن بدون عوض و به معنى اختيار.
تفضل: باب تفعل از فضل و در مقام به معنى رزق و قوت است.
تعيير: لوم و سرزنش، افضال مال و عطيه و بخشش به ديگرى دادن
الراى: اعتقاد داشتن و از روى قياس تكلم نمودن.
مخترع: امر تازه.
الاعراب: و الافضال عطف است بر التعيير اى ترك الافضال.
شرح: در نشر عدل و امساك غيظ و خاموش نمودن فتنه و جمع نمودن اهل جدائى و عداوت و اصلاح نمودن حالتى كه باعث جدائى است و اظهار خوبيها و پوشيدن بديها و سلامت خلق و فروتنى نمودن و طريقه ى خوب داشتن و با وقار و سكينه بودن و خوش خلق بودن و سبقت نمودن به سوى تحصيل فضيلت و اعطاء مال به ديگرى نمودن و ترك ملامت
نمودن و ترك افضال نمودن بر غير مستحق و قول حق گفتن اگر چه مضر باشد و سكوت از باطل اگر نفع دهد آن باطل، و كم دانستن خير اگر چه زياد باشد در گفتار و كردارم و زياد دانستن بدى اگر چه كم باشد از قول و فعلم و كامل نماى تو مرا او را يعنى اخلاق معروضه را به دوام طاعت و ملازم شدن به جماعت مسلمانان دست برداشتن از اهل بدعت و از به كار برنده اعتقاد جديد.
تنبيهات: الاول تعيير از صفات رذيله است عقل و نقل هر دو منطبقند بر قبح او بلكه اثر وضعى آن چنان است كه هر كه مسلمانى را سرزنش كند به همان چيز سرزنش خواهد شد چنانكه فرمود جناب امام جعفر صادق (ع) كه: هر كه تعيير كرد مومنى را نمى ميرد تا اينكه سوار آن شود البته.
و نيز از آن حضرت مرويست كه: هر كه تعيير كند مومنى را تعيير كند خدا او را در دنيا گفتند علماء كه: تعيير مومن سزاوار نيست اگر چه در معصيت باشد اخص خصوص در ملاء ناس و روس الاشهاد لكن گاهى توهم مى رود كه اين مطلب منافات با نهى از منكر دارد زيرا كه نهى از منكر نيست مگر تعيير، جواب آن واضح است كه نهى از منكر از روى ارشاد و نصيحت، و تخويف است نه مذمت و تعيير.
الثانى، بسط عدل و استعمال عدل با كسانى كه بايست كه بسط با ايشان شود پنج فرقه هستند يكى به خداى واحد احد و بسط عدل بالنسبه به او معرفت توحيد او است و قيام به احكام توحيد بعد معرفت توحيد.
دويم: نفس خودش است به اينكه هوى و هوس و خواهش نفسانيه ى خود را تابع عقل خود كند نه عكس.
سيم سابقين از خود كه امروز داخل در اموات هستند به اينكه وصايا و عهود ايشان را جاى آورد و در حق ايشان دعا كند.
چهارم: با اهل زمان در معاملات با آنها به طريق عدل و انصاف رفتار نمايد.
پنجم: اگر حاكم بر مردم شد حكم جورى ننمايد با خود مظلوم شد عفو نمايد.
الثالث: خير را كم داند در پيش نفس خود و شر را زياد نكته آن است كه زياد دانستن خير امر را منتهى به عجب كند پس هر قدر كه خير جاى آورد او را بالنسبه به خداى عزوجل هيچ داند و شر اگر چه معصيت صغيره باشد او را زياد داند زيرا كه معصيت شخص بزرگى را نموده است يا آنكه شايد كه اين معصيتى را كه نمود سبب قطع علقه ما بين او و خداى او شود و لذا حضرت امام محمد باقر عليه السلام به ابى بصير مى فرمايد كه: اى ابابصير پيرامون معصيت مرو شايد كه معصيتى كنى كه خداوند عالم به فرمايد كه ديگر نخواهم تو را آمرزيد.
اللغه: قوه مقابل ضعف و لذا تعبير از او به زور شده در كنز اللغه.
نصب: تعب و مشقت.
تعرض: تصدى از براى امرى، كسل: ناتوانى و سستى و بى رغبتى.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بگردان
وسيع تر روزى خود را بر من زمانى كه پير و ناتوان شوم و قوى تر قوت خود را بر من زمانى كه به مشقت افتادم و امتحان نكنى مرا به كسالت از بندگى و راه تو و امتحان نكنى مرا به تصدى خلاف محبت تو يعنى خلاف رضاى تو را به جاى آورم و امتحان نكنى مرا بر اينكه مجالست كنم كسى را كه از تو جدا شده است يا جدا شوم از كسى كه با تو مجالست كرده است و اين عبارت اخرى آن مطلب است كه از اهل طاعت مفارقت كردن و با اهل معصيت مخالطه نمودن زيرا كه در مجالست تاثير است چنان معلوم هست به العيان حتى در السنه (المجالسه موثره) مشهور است حتى روايت شده است از حضرت اميرالمومنين عليه السلام كه آن امام يوم الجمل بعد از اينكه مسلط بر عائشه گرديد امام حسين (ع) را نزد او فرستادند فرمودند به او بگو برود جانب مدينه و الا خواهم او را طلاق داد لكن اى پسر همين كه تبليغ رسالت نمودى زود مراجعت كن و نمان عرض كرد: لمه يا اب فرمودند براى آنكه غالب نفوس ايشان شقى و بدبخت هستند مى ترسم كه بر تو تاثير كند.
اللغه: اصول: من الصول يعنى حمله نمودن يقال صولته كصوله الاسد.
مسكنه و فقر: هر دو به معنى پريشانى است ظاهر آن است كه فقير
اسوء حال باشد زيرا كه در مسكين جهت سكون و اطمينانى است به سبب سئوال به خلاف فقير.
رهبه: ترسيدن.
الاعراب: باء فى قوله اصول بك از براى استعانه است لام فى قوله لسئوال به معنى عند.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بگردان مرا كه حمله نمايم به اعانت تو به سوى تو در وقت ضرورت و سئوال نمايم تو را در وقت حاجت و تضرع و زارى نمايم به سوى تو در وقت پريشانى و امتحان مفرماى مرا به استعانت به غير تو در زمانى كه مضطر شدم و فروتنى و عجز نمايم وقت سئوال از غير تو در زمانى كه فقير شوم و زارى كنم به سوى كسى كه دون تو است در زمانى كه به ترسم تا اينكه استحقاق بيابم به سبب اين امور رسوائى تو را و منع تو را و روى برگردانيدن تو را اى رحم كننده تر از رحم كنندگان.
اللغه: القاء: به معنى انداختن.
روع: به ضم راء به معنى قلب.
تمنى: آرزو بردن.
تظنى: گمان بد بردن.
تدبير: از دبر يعنى به عاقبت امر وارسى نمودن.
فحش: به ضم فاء حرف بد زدن و يقال ردى من القول.
هجر: يا به ضم است يا به فتح اما به ضم قبيح از كلام و كلام زيادى كه سزاوار نباشد و به فتح به معنى هذيان.
شتم: حرفى كه موجب نقص ديگرى شود و گفته شده كه او و سب به معنى دشنامند.
عرض: ناموس و امور خفيه از انسان.
اغراق: از غرق به معنى احاطه و فرو گرفتن.
احصاء: به معنى حفظ نمودن.
منن: به كسر ميم جمع منه كنعم و نعمه.
الاعراب: ذكر مفعول لاجعل لعظمتك متعلق با جعل لام او تقويه و ما اجرى معطوف على قوله ما القى پس خواهد مفعول اول اجعل شد و مفعول ثانى او نطقا.
شرح: يعنى اى خداى من بگردان آنچه را كه شيطان در قلب من مى اندازد از آرزو كردن و گمان بد بردن و حسد ورزيدن متذكر شدن عظمت تو را و تامل و تفكر كردن در قدرت تو و تدبير نمودن بر ضرر عدو تو، و بگردان آنچه را كه جارى سازد شيطان در زبان از تكلم كردن به فحش يا هجر يا دشنام دادن بر عرض و ناموس يا غيبت كردن مومن غايبى يا دشنام دادن حاضرى و آنچه شبيه آن است مثل بهتان و نميمه و معايبه و استهزاء و تهمت و غير آنها تكلم نمودن به ثناء تو و ابتلاء در ثناء بر تو و فرو رفتن در
بزرگى تو و شكر نمودن مر نعمت تو و اعتراف نمودن و حفظ نمودن و متذكر شدن منتهاى تو.
ختام: بعد از اينكه شيطان در قلب و در لسان تصرف نمود جعل چگونه تصوير شود احتمال دارد محو اين امور به توبه كند و بدل ايشان ثواب قرار دهد يا اينكه تبديل ملكات رديه را كند به ملكات حسنه ظاهر اين معنى اخير باشد.
تنبيه: تفكر و قدرت كه در كلام امام واقع شد به قرينه ى تمنى تفكر در اوصاف خدا و افعال او است چنانكه در بعضى از روايات وارد است تفكر آنى در او مقابل شصت سال عبادت است بلكه مراد تفكر در فناء و زوال امر دنيويست.
حسن صيقل قروينى از صادق آل محمد عليهم السلام روايت كند كه از آن حضرت سئوال نمودم كه: روايت كنند اينكه تفكر يك ساعت بهتر است از يك شب عبادت كردن يا از عبادت يك سال چگونه تفكر كند؟ فرمودند: كه مرور كند به خرابه ى يا خانه ى بى صاحبى و بگويد كجا هست ساكنين شما كجايند كسانى كه شما را بنا نموده بودند چه هست شما را كه حرف نمى زنيد؟
علاج: اگر كسى بخواهد خود را نجات دهد از تمنى در هر امرى كه داخل شود بسم الله بگويد.
روايت شده است كه انسان اگر سوار اسب شود اسم خدا را ببرد ملكى با او رديف شود و او را حفظ نمايد تا اينكه از دابه نازل شود اگر سوار شد و بسم الله نگفت شيطان با او رديف شود و بگويد بر او كه تغنى بكن اگر گويد آواز ندارم بگويد او را كه تمنى كن پس لايزال در آرزو بردن است تا
اينكه از دابه ى نازل شود.
اللغه: ظلم تعدى نمودن و ايذاء نمودن.
ضلاله: گمراهى.
امكان: به معنى سهل بودن كار، وسع غنا.
طغيان: تجاوز از حد نمودن، وجد مثلثه الفاء به معنى غنا.
الاعراب: اظلمن اول مجهول و موكد به نون تاكيد ثقيله و اظلمن ثانى معلوم باب افعال در مقام موكد به نون و متكلم وحده اند.
بدانكه انسان در هر فعلى از افعال خود اعانت خدا را حاجت دارد نگوئيم كه انسان مضطر صرف و نه مختار صرف لطف و اعانت او را در افعال مدخليت است چنانكه مفاد (امر بين الامرين) است و لذا امام عرض مى كند به خلاق خود كه: اى خداى من صلوات بفرست بر محمد و آل او و مظلوم واقع نشوم من و حال آنكه تو قادرى بر دفع از من، و ظلم ننمايم و حال آنكه تو قادرى كه از من قوت ظلم را بگيرى و مرا از اين كار باز دارى، و گمراه نشوم من و حال آنكه آسان و سهل است بر تو هدايت من، و فقير و محتاج نشوم و حال آنكه از جانب حضرت تو است توانگرى من، و طغيان و جور نكنم و حال آنكه از جانب تو است مكنت و ثروت من.
ختام: اين فقره ى اخيره مفاد از آيه است كه ان الانسان ليطغى ان رآه
استغنى از اينكه به مقتضى قواى بشريه كه در آن ابداع شده است مفاسدى بر آن مترتب است از آن جمله اگر توانگرى بيند از حد خود تجاوز نمايد مراد به توانگرى نه مجرد تمول بلكه در هر امرى مثلا صحت بدن در فرعون بود ادعا نمود كه انا ربكم الاعلى.
ظريفه: كسى را در نجف اشرف ديدم كه دعوى امامت و نيابت بلكه فوق اين مراتب مى نمود مردم او را مجنون مى دانستند و حقير با او به رسم ملاطفه مشى مى نمودم در شبى از شبها در حرم مطهر با او در صحبت بودم معلوم شد كه سبب اين دعوى گزاف از اين بيچاره آن شد كه در اصل دهقان و اهل زراعت بوده و خود به نفسه در يك روز عمل ده نفر مى نمود و روزى بيست فرسخ پياده راه مى رفت و حمل اثقال به قدر پنج نفر مى نمود اين امور داعى شد كه آن جاهل كور نافهم مدعى نبوت و امامت شود خلاصه در صفتى كه انسان در آن صفت خود را كامل و فائق اقران بيند طغيان كند چنانكه از افلاطون از حكماى يونان و پسر سينا از حكماى اسلام اول منكر نبوت عيسى عليه السلام بر خود و ثانى منكر نبوت محمد بر خود گرديد چنانكه در مجمع البحرين است فى ماده سنا حاصل علاج آن مرض همين مطلب است كه امام از خدا سئوال مى نمايد.
وفود: به معنى ورود.
شوق: ميل داشتن.
وثوق: اعتماد.
وفود: به معنى ورود.
شوق: ميل داشتن.
وثوق: اعتماد.
شرح: يعنى اى خداى من به سوى آمرزش تو فرود آمدم و به سوى بخشش تو قصد نمودم و به سوى در گذشتن تو از خطيئات ميل نمودم و نيست در نزد من چيزى كه ثابت كند از براى من غفران تو را و نيست در عمل من چيزى كه استحقاق داشته باشم من به او عفو تو را.
ختام: حضرت سيد سجاد عليه السلام در سجده ى نماز شب مناجات به خدا مى نمود و عرض مى كرد: اى خداى من قسم به عظمت و جلال و عظمت تو كه اگر من از ابتداء زمانى كه خلقم نمودى از اول دنيا عبادت تو را مى كردم به دوام ربوبيت تو حمد و شكر مى كردم تو را به مقدار حمد و شكر تمام مردم هر آينه كوتاهى نمودم اداء شكر كوچك نعمتى از نعمتهاى تو اگر من حقير مى نمودم معدنهاى آهن دنيا را با دندان خود شخم و حرث مى كردم زمين دنيا را به مژگان چشمهاى خود و مى گريستم از خوف تو مثل درياهاى آسمان و زمين خون و چرك هر آينه اين عمل كم است در بسيارى از امورى كه حق تو بر من ثابت است اگر تو اى خداى من عذاب بكنى مرا بعد از اين امور به عذاب تمام مردم و بزرگ نمائى از براى آتش جهنم جثه و جسم مرا و پر نمائى در طبقات جهنم تا اينكه نبوده باشد در آتش معذبى غير از من و نه باشد در جهنم حطب وراء من هر آينه اين به عدل تو بر من قليل است در بسيار چيزهائى كه مستوجب مى شوم من او را از عقوبت تو.
التركيب: ما نافيه و الاستثناء مفرغ.
شرح: يعنى نيست چيزى براى من بعد از اينكه حكم كردى بر
شرح: يعنى اى خداى من به سوى آمرزش تو فرود آمدم و به سوى بخشش تو قصد نمودم و به سوى در گذشتن تو از خطيئات ميل نمودم و نيست در نزد من چيزى كه ثابت كند از براى من غفران تو را و نيست در عمل من چيزى كه استحقاق داشته باشم من به او عفو تو را.
ختام: حضرت سيد سجاد عليه السلام در سجده ى نماز شب مناجات به خدا مى نمود و عرض مى كرد: اى خداى من قسم به عظمت و جلال و عظمت تو كه اگر من از ابتداء زمانى كه خلقم نمودى از اول دنيا عبادت تو را مى كردم به دوام ربوبيت تو حمد و شكر مى كردم تو را به مقدار حمد و شكر تمام مردم هر آينه كوتاهى نمودم اداء شكر كوچك نعمتى از نعمتهاى تو اگر من حقير مى نمودم معدنهاى آهن دنيا را با دندان خود شخم و حرث مى كردم زمين دنيا را به مژگان چشمهاى خود و مى گريستم از خوف تو مثل درياهاى آسمان و زمين خون و چرك هر آينه اين عمل كم است در بسيارى از امورى كه حق تو بر من ثابت است اگر تو اى خداى من عذاب بكنى مرا بعد از اين امور به عذاب تمام مردم و بزرگ نمائى از براى آتش جهنم جثه و جسم مرا و پر نمائى در طبقات جهنم تا اينكه نبوده باشد در آتش معذبى غير از من و نه باشد در جهنم حطب وراء من هر آينه اين به عدل تو بر من قليل است در بسيار چيزهائى كه مستوجب مى شوم من او را از عقوبت تو.
التركيب: ما نافيه و الاستثناء مفرغ.
شرح: يعنى نيست چيزى براى من بعد از اينكه حكم كردى بر
نفس من مگر تفضل تو را پس رحمت بفرست بر محمد و آل محمد و تفضل نما بر من اى خداى من به نطق در آور مرا به راستى و درستى و الهام نما بر من تقوى و پرهيزگارى را و توفيق بده مرا از براى آن امورى كه پاكتر است و وادار مرا به فعلى كه بيشتر است رضاى تو در آن.
نفس من مگر تفضل تو را پس رحمت بفرست بر محمد و آل محمد و تفضل نما بر من اى خداى من به نطق در آور مرا به راستى و درستى و الهام نما بر من تقوى و پرهيزگارى را و توفيق بده مرا از براى آن امورى كه پاكتر است و وادار مرا به فعلى كه بيشتر است رضاى تو در آن.
اللغه: المثلى تانيث الامثل نحو افضل و فضلى به معنى خوبى.
شرح: اى خداى من بران مرا به راه خوب و بگردان مرا كه بر ملت تو بميرم و زندگانى نمايم.
اللغه: تمتيع انتفاع دادن.
اقتصاد: ميانه روى نمودن.
سداد: صواب و حق.
مرصاد: راه.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و نفع ده تو مرا به ميانه روى و اعتدال و بگردان تو مرا از اهل صواب و حق و از ادله رشاد يعنى راه نماهاى خير و حق و از بندگان خوبان و روزى نما تو مرا رسيدن خوبى معاد و سلامت صراط اى خداى من بگير از براى قرب و
اللغه: تمتيع انتفاع دادن.
اقتصاد: ميانه روى نمودن.
سداد: صواب و حق.
مرصاد: راه.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و نفع ده تو مرا به ميانه روى و اعتدال و بگردان تو مرا از اهل صواب و حق و از ادله رشاد يعنى راه نماهاى خير و حق و از بندگان خوبان و روزى نما تو مرا رسيدن خوبى معاد و سلامت صراط اى خداى من بگير از براى قرب و
رضاى تو از من چيزهائى كه پاك و خالص كند مرا و بگذار از براى من از من آنچه را كه اصلاح كند نفس مرا پس به درستى كه نفس من هلاك شونده است مگر اينكه تو حفظ نمائى مرا.
تنبيه: قوله خذ لنفسك از براى او احتمالاتى ذكر نموده اند لكن انسب معانى كه در بدو امر در اذهان صافيه آيد كه ذكر شد زيرا كه در انسان قوائى سپرده شده از جنود خير و شر و هميشه مابين آنها نزاعست و غرض امام (ع) آن است كه جنود شريه از او برداشته شود از جهت قرب به او خير و خير را باقى دارد در او از براى اصلاح خود.
تتمه: مرصاد، ظاهر قنطره باشد روايت شده از جناب رسول خدا صلى الله عليه و آله كه فرمودند: كه خبر داد مرا جبرئيل (ع) به درستى كه خدائى كه نيست خدائى به غير از او زمانى كه جمع مى نمايد خلق اولين و آخرين را از براى حساب آورده مى شود جهنم در محشر كشيده مى شود به هزار لجام هر لجامى را مى كشد هزار ملك غلاظ و شداد و از جهنم نعره و صيحه و فريادى هست اگر خداوند تاخير حساب خلايق نمى انداخت، هلاك مى شدند تمام اهل محشر پس بيرون مى آيد از جهنم دودى كه احاطه كند بر اهل محشر از خوبان و بدان نيست مخلوقى از خلايق از ملك مقرب و نبى مرسلى مگر اينكه ندا كند اى خداى من نجات ده تو مرا و تو ندا مى كنى اى خداى من امت من امت من.
پس مى گذارد بر آن جهنم قنطره كه باريكتر است از مو و برنده تر است از شمشير بر آن جهنم گذارده مى شود سه قنطره اول بر آن است امانت.
دوم بر آن است نماز، سيم بر آن است خداى رب العالمين ناس را تكليف
رضاى تو از من چيزهائى كه پاك و خالص كند مرا و بگذار از براى من از من آنچه را كه اصلاح كند نفس مرا پس به درستى كه نفس من هلاك شونده است مگر اينكه تو حفظ نمائى مرا.
تنبيه: قوله خذ لنفسك از براى او احتمالاتى ذكر نموده اند لكن انسب معانى كه در بدو امر در اذهان صافيه آيد كه ذكر شد زيرا كه در انسان قوائى سپرده شده از جنود خير و شر و هميشه مابين آنها نزاعست و غرض امام (ع) آن است كه جنود شريه از او برداشته شود از جهت قرب به او خير و خير را باقى دارد در او از براى اصلاح خود.
تتمه: مرصاد، ظاهر قنطره باشد روايت شده از جناب رسول خدا صلى الله عليه و آله كه فرمودند: كه خبر داد مرا جبرئيل (ع) به درستى كه خدائى كه نيست خدائى به غير از او زمانى كه جمع مى نمايد خلق اولين و آخرين را از براى حساب آورده مى شود جهنم در محشر كشيده مى شود به هزار لجام هر لجامى را مى كشد هزار ملك غلاظ و شداد و از جهنم نعره و صيحه و فريادى هست اگر خداوند تاخير حساب خلايق نمى انداخت، هلاك مى شدند تمام اهل محشر پس بيرون مى آيد از جهنم دودى كه احاطه كند بر اهل محشر از خوبان و بدان نيست مخلوقى از خلايق از ملك مقرب و نبى مرسلى مگر اينكه ندا كند اى خداى من نجات ده تو مرا و تو ندا مى كنى اى خداى من امت من امت من.
پس مى گذارد بر آن جهنم قنطره كه باريكتر است از مو و برنده تر است از شمشير بر آن جهنم گذارده مى شود سه قنطره اول بر آن است امانت.
دوم بر آن است نماز، سيم بر آن است خداى رب العالمين ناس را تكليف
نمايد به ممر بر آن و عبور از آن و حبس مى نمايد ايشان را رحم و امانت پس اگر نجات يافتند از آن حبس مى نمايد ايشان را نماز پس اگر نجات يافتند از آن خواهند واصل شد به رحمت حضرت رب العزه اين است معنى قول حضرت احديت ان ربك لبا لمرصاد و مردمان بر صراط ثابتند بعضى از ايشان قدم ايشان مى لغزد از صراط و بعضى ثابت ملائكه در اطراف صراط ندا كنند يا حكيم يا كريم عفو نماى و درگذر از مردم به فضل تو سالم نگهدار مردم را و ناس مى ريزند در جهنم مانند پروانه اگر كسى نجات يابد سبب رحمت خداى تبارك و تعالى نظر مى نمايد به سوى جهنم و مى گويد حمد خدائى را سزا است كه نجات داد مرا از تو بعد از ياس به فضل خود.
نمايد به ممر بر آن و عبور از آن و حبس مى نمايد ايشان را رحم و امانت پس اگر نجات يافتند از آن حبس مى نمايد ايشان را نماز پس اگر نجات يافتند از آن خواهند واصل شد به رحمت حضرت رب العزه اين است معنى قول حضرت احديت ان ربك لبا لمرصاد و مردمان بر صراط ثابتند بعضى از ايشان قدم ايشان مى لغزد از صراط و بعضى ثابت ملائكه در اطراف صراط ندا كنند يا حكيم يا كريم عفو نماى و درگذر از مردم به فضل تو سالم نگهدار مردم را و ناس مى ريزند در جهنم مانند پروانه اگر كسى نجات يابد سبب رحمت خداى تبارك و تعالى نظر مى نمايد به سوى جهنم و مى گويد حمد خدائى را سزا است كه نجات داد مرا از تو بعد از ياس به فضل خود.
اللغه: عده بضم عين هر چه مهيا ساخته شده باشند براى حوادث زمان و غير آن تا در وقتش به كار آيد.
استغاثه: طلب فريادرسى نمودن.
كرث: بثاء مثلثه شدت و حزن و اندوه داشتن.
مسجع: به صيغه ى مفعول از استجع باب افتعال به معنى رفته شده طلب آب و علف و رفته شده طلب خوبى و معروف.
حرمت: به صيغه ى مجهول از حرمان.
شرح: اى خداى من توئى ذخيره ى من هر وقتى كه محزون شوم يعنى رفع حزن به تو نمايم و توئى خوبى من هر وقت كه محروم شوم و به تو است طلب فريادرسى من اگر به شدت حزن و غم مبتلا شوم.
اللغه: خلف به تحريك عوض و جانشين. انكار: مقابل اقرار يعنى قبول نداشتن.
جده: كعده به معنى توانگرى.
معره: من عره يعنى قبح و كراهت معره دو اطلاق شده است گاهى بر امر قبيح و گاهى بر معصيت.
مونه: مشقت كشيدن،
شرح: در نزد تو است از چيزهائى كه فوت شده است عوض، و از براى آنچه كه فاسد است صلاح، و در چيزهائى قبول ندارى تبديل نمائى به امر قابل به عبارت اخرى هر امرى در يد قدرت تو جارى مى شود حال كه امر به دين منوال است پس منت گذار بر من قبل از نزول بلا به عافيت و قبل از اينكه طلب نمائيم و جد و جهد كنم به توانگرى، قبل از گمراه شدن به راه نماياندن و كفايت نماى از براى مشقت كشيدن قبح بندگان را و ببخش بر من امن يوم القيمه و عطا نماى بر من خوبى ارشاد را راه يافتن يا راه نمودن را.
اللغه: درء به معنى دفع.
دواء: به فتح دال به معنى پرده و سنر جلل اى غطى جل اشكال
الامور به معنى التباس الامور يعنى مشتبه شدن،
تناقض: به معنى تدافع با همديگر در طرف واقع شدن.
شرح: يعنى دفع نماى از من هر بدى را به لطف تو و غذاء بده مرا به نعمت خود و اصلاح نماى تو مرا به كرم خود و معالجه نماى مرا به نفع و احسان تو و سايه بده مرا در سايه ى تو، و بپوشان مرا رضاء تو را، راه خير بنماى مرا زمانى كه مشتبه مى شود بر من امور به خوبترين راهها و زمانى كه مشتبه شود اعمال به بهترين اعمال و زمانيكه ملتها با هم دعوى و معارضه كنند به پسنديده ترين اعمال.
اللغه: توتيج يعنى تاج نهادن.
كفايت: اندازه حاجت داشتن.
سمنى: فعل امر ماخوذ از وسم به معنى علامت نهادن.
ولايت: دوستى داشتن. دعه وسعه: عيش.
كد: به معنى مشقت، ضد گاهى اطلاق شود بر مساوى شى ء در قوت و مانع او و گاهى اطلاق كنند بر عرضى كه عقيب عرض ديگر آيد و به هر دو معنى از براى خدا ضد نيست.
و ند: عبارت است از مشارك شى ء در حقيقت.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بپوشان
مرا تاج كفايت و علامت بگذار مرا به خوبى و دوستى تو ببخش بر من راه راستى را و اختيار نفرماى به زيادتى بر مال و جاه و عطا بفرماى بر من خوبى و سعه و نگردان زندگانى مرا به مشقت و رد نفرماى بر من دعايم را رد كردنى، پس به درستى كه من نگردانيدم از براى تو شريكى كه با تو منازعه نمايد و نخواندم با تو همتائى را.
اسراف: از حد و مرتبه تجاوز نمودن از حضرت امير (ع) سئوال نمودند از حقيقت اسراف فرمودند: به خورد چيزى كه سزاوارى خوردن او ندارد و بپوشد چيزى را كه سزاوارى پوشيدن آن ندارد و نكاح نمايد چيزى كه سزاوار نكاح او نيست و اين اسراف حرمت او شبهه ندارد، و دعوى اجماع در حرمت او شده است و تحقيق حال او در رساله ى اسرافيه ى خودم نمودم حصن حفظ نمودن ملكه و ملك به يك معنى است تاء زياد نمايند از جهت مبالغه و گاهى و او نيز زياد كنند.
شرح: يعنى بارى پروردگارا باز دار تو مرا از اسراف نمودن و حفظ نما تو روزى مرا از تلف شدن، زياد نما تو ملك مرا به بركت در او، برسان مرا راه هدايت در نيكوئى در آنچه صرف مى كنم من از او غرض امام عليه السلام آن است كه توفيق بده در مال خودم عمل نمايم به آن به نحوى كه رضاء و خشنودى تو در آن است اسراف در مال خود نكنم تا اينكه سبب تلف شدن مالم نشود و تقتير ننمايم تا اينكه سبب بخل نفسم شود بلكه عمل نمايم به اقتصاد كه سبب بركت مال من شود.
اللغه: مونه مشقت.
اكتساب: كسب نمودن به سعى خود، احتمال: برداشتن.
اصر: سنگينى.
تبعات: جمع تبعه و او عبارت است از حقوق متعلقه در ذمه.
مكسب: مصدر ميمى كسب نمودن،
اطلبنى: باب افعال جاى آوردن حاجت.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و كفايت نما تو مرا مشقت كشيدن كاسبى را و روزى بده تو مرا بدون احتساب تا اينكه مشغول نشوم از عبادت تو به واسطه ى طلب نمودن و بر ندارم سنگينى حقوق كسب نمودن را، اى خداى من پس برآور تو مرا به سبب قدرت تو آنچه را كه طلب نمايم.
اللغه: مونه مشقت.
اكتساب: كسب نمودن به سعى خود، احتمال: برداشتن.
اصر: سنگينى.
تبعات: جمع تبعه و او عبارت است از حقوق متعلقه در ذمه.
مكسب: مصدر ميمى كسب نمودن،
اطلبنى: باب افعال جاى آوردن حاجت.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و كفايت نما تو مرا مشقت كشيدن كاسبى را و روزى بده تو مرا بدون احتساب تا اينكه مشغول نشوم از عبادت تو به واسطه ى طلب نمودن و بر ندارم سنگينى حقوق كسب نمودن را، اى خداى من پس برآور تو مرا به سبب قدرت تو آنچه را كه طلب نمايم.
اللغه: صون حفظ نمودن.
يسار: توانگرى.
ابتذال: خوار و ذلت.
جاه: قدر و رفعت، افتنان: ابتلاء و امتحان.
شرح: يعنى اى خداى من صلوات بفرست بر محمد و آل او و حفظ نما تو روى مرا به توانگرى، و خوار مكن رتبه ى مرا به فقر تا اينكه طلب روزى نمايم اهل رزق تو را و طلب عطا نمايم از بدان خلق تو تا اينكه مبتلا و گرفتار شوم به ثناء كسى كه به من عطا نمود و مبتلا گردم به ذم كسى كه منع كند مرا و حال آنكه تو غير از آنها متولى اعطاء و منع هستى.
فقهاء رضوان الله عليهم شهادت سائل به كف را قبول نكنند و علت آورند كه اگر او را چيزى دهى مدح كند و اگر منع كنى او را خوش نيايد، پس به مقتضى اين تعليل او فاسق است زيرا كه اين صفت كشف كند كه او را ملكه ى عدالت نيست لكن فقهاء سائل به كف را مطلقا شهادت او را قبول ندانند و به مقتضى اين تعليل به ايست فرق گذاشته شود ما بين سائلين هر كه در او اين صفت باشد قبول نشود شهادت او و هر كه ندارد اين صفت را قبول شود.
مسئله: آيا سئوال به كف حرام است يا مكروه؟
بدانكه اگر ضرورت داعى شود شبهه ى نيست كه جايز است بلكه واجب و اما اگر ضرورت داعى نشود گوئيم اگر چه مشهور در السنه ى عوام بلكه خواص حرمت آن است، لكن دليل بر او مساعدت نكند بلكه دليل بر جواز او است زيرا كه امر كند خلاق عالم به دادن چيز به سائل به قول خود و اما السائل فلا تنهر و قوله: و اطعموا القانع و المعتر و مراد به معتر سائل به كف است كه اصرار نمايد و در روايت كثيره وارد است كه رد سائل نكنيد خصوصا در شب وجه دلالت آن است كه بعيد است فعل سئوال حرام و دادن خير بر او مستحب و خوب است از بابت نهى از منكر ندادن را واجب كنند.
قوله و رعا فى اجمال: يعنى پرهيزگارى كه نيكو باشد، زيرا كه پرهيزگارى گاهى از حد تجاوز كند و منجر شود به سوى بدعت مثل اينكه اجتناب كند از لحم غنم مملوك خود كه شايد علف غير را خورده باشد.
قوله: و حقق فى رجاء معنى او آن است كه اميدم واقع شود، يعنى ثابت كن تو در اميد داشتن من به رحمت تو آرزويم را.
ايام مهلت عبارت است از ايام دنيا و حياه.
الاعراب: و انت مصل الى آخره مى تواند عطف بشود بر قوله صليت عطف جمله ى اسميه بر فعليه اين نحو عطف در كلام بلغا واقع است، نهايت تناسب جملتين اولى است از تخالف.
يعنى: اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او مثل خوبترين رحمتى است كه فرستادى تو بر هر كه از خلق تو پيش از آن بوده و آنچه تو خواهى فرستاد بر هر كه بعد آن آيد.
گاهى توهم شود كه انسب آن بود كه بفرمايد رحمتى بر او فرست كه مثل او بر احدى از سابق و لاحق نفرستادى.
دور نيست كه همين مراد باشد لكن حاجت به زياده كاف دارد و بر تقدير زايده نبودن كاف هم تمام است زيرا كه مراد آن نيست كه آن افضل صلواتى كه بر ايشان فرستادى بر او هم بفرست بلكه مراد آن است كه آنچه بر ايشان فرستادى افضل از آن را بر او بفرست.
فارسی
و كان من دعائه علیه السلام فى مكارم الاخلاق و مرضى الافعال
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
