كان من دعائه (ع) فى يوم الفطر اذا انصرف من صلوته قام قائما ثم استقبل القبله و فى اليوم الجمعه
بود از دعاى آن امام عاليمقام در روز فطر موقعى كه منصرف مى شد از نماز فطر در حال ايستادن پس روى مبارك به قبله مى نمود و همچنين در روز جمعه. يكى از اعياد بزرگ مسلمين روز فطر است و آن اولين روز ماه شوال است و ناميده شده به فطر به سبب افطار نمودن مردم در آن روز.
و انصراف از نماز يعنى فارغ شدن از او و سلام دادن.
و قائما مى شود كه منصوب باشد بر مصدر بودن كه صفت مصدر واقع شده باشد و مى شود كه حال موكد باشد
الجمعه به ضم جيم از اجتماع است و يوم مضاف به معنى روز اجتماع، و جمعه ناميده شده به سبب جمع شدن مردم در آن روز و در حديث از پيغمبر آمده است كه آن روز جمعه ناميده شده چون خلقت آدم (ع) در آن روز جمع شد، و گفته شده كه چون خلقت ساير مخلوقات در آن روز تمام شده و خداوند در آن روز از خلقت جميع اشياء فارغ شده و نيز نقل شده كه كعب لوءى قوم خود را در آن روز جمع مى نمود و آنها را به تعظيم حرم امر مى كرد و به آنها خبر مى داد كه زود باشد كه پيغمبرى از اولاد او مبعوث شده و آنها
را به ايمان آوردن به آن پيغمبر امر مى كرد.
شرح: يعنى اى آن كسى كه رحم مى كند كسى را كه رحم نمى كند او را بندگان
اللغه رحمه: ترك عقوبت و رساندن خير و دفع شر.
قبول الشيى: راضى شدن به او و رد ننمودن.
البلاد: جمع بلد به معنى شهر و محل سكونت.
التركيب: تقبله البلاد يا از باب مجاز حذف است به تقدير اهل البلاد نظير و اسئل القريه يا از باب حقيقت بناء بر اينكه زمين داراى شعور و ادراك باشد و بنا بر اينكه او داراى جوهر عقلانى باشد.
و اى آن كسى كه مى پذيرد كسى را كه قبول نمى كند او را شهرها.
شرح: يعنى اى آن كسى كه سبك نمى شمارد و اهانت نمى كند صاحب حاجت به سوى او را
اللغه- احتقار: استخفاف و اهانت نمودن.
الحاح: اصرار نمودن در سئوال و ابرام نمودن در امر، و الحاح نمودن به بندگان مذموم و لكن الحاح به خداوند محمود و مستحسن است و به غير از خداوند ديگران از اصرار نمودن در سئوال منزجر شده و سائل را مايوس مى گرداند و تنها خداوند است كه از عطا نمودن و از سئوال بندگان منزجر نبوده و اهل حاجت را احتقار و اهانت نمى نمايد.
و اى كسى كه مايوس نمى گرداند اصراركنندگان در حاجت مر او را.
اللغه: جبهه: لقيه به مكروه و استقبله به سوء اصل او از جبهه به معنى پيشانى است وقتى كه به پيشانى زنند و رد نمايند.
الداله: با تشديد لام يعنى جرات پيدا كردن بر شخص از روى اطمينان به محبت او و ادلال بر خداوند متعال كنايه از آن است كه جاهلان از بى ادبى نسبت به خداوند مرتكب مى شوند، يا عبارت از كسانى است كه به عمل خود اطمينان داشته و اعتماد بر عبادت و اطاعت خود مى نمايند، و بعضى گفته اند مراد از اهل داله بر خداوند كسانى هستند كه رغبت در رحمت خداوند دارند و خدا را بر حاجات خود مى خوانند در حالتى كه مرتكب گناهان و خطاهاى بزرگ شده اند، و ظاهرا مراد كسانى هستند كه در سئوال كردن از خداوند منبسط و افراط در طلب حوائج از او مى كنند شبه جراتى كه بر جناب بارى تعالى دارند و در سئوال نمودن از او به كم قناعت ندارند.
شرح: يعنى اى آن كسى كه دست رد بر پيشانى كسى كه جرائت در سئوال نموده نمى گذارد
الاجتباء: الاختيار و الاصطفاء.
صغير: كوچك به اعتبار قدر و منزلت.
الاتحاف: تحفه دادن و احسان نمودن و مخصوص نمودن به لطف و كرم، و در بعضى نسخ "يا من لايجتوى صغير ما يتحف " جواه رضيه يعنى مكروه نمى دارد، شكر خداوند عبارت است از اينكه عملى را كه براى خداوند به جا مى آورد جزا داده شود به او بر عمل او جزاى بزرگ و نيكوئى و شاهد بر او جمله آتيه است.
واى آن كسى كه اختيار نمى كنى كوچك آن چيزى كه او
را تحفه داده شده و جزا مى دهد كمترين چيزى را كه براى او انجام شده.
شرح: يعنى اى آن كسى كه شكر مى كند بر كم و جزا مى دهد بيشتر
اللغه: دنامنه و دنا اليه يدنو و دنو: نزديكى و قرب. و نزديك شدن خداوند از عبد تفضل و افضال است نه نزديكى مكان و نزديك شدن عبد از خداوند مخصوص بودن اوست به صفاتى كه صحيح است كه ذات خدا و ند به آن صفات متصف باشد مانند حكمت و علم و رحمت و غير ذلك- از صفات، و آن نخواهد بود مگر به پاك نمودن كدورات جهل و غضب و صفات رذيله و كم نمودن حاجتهاى بدنى به اندازه اى كه بشر بر او قدرت داشته باشد و اين قرب قرب روحانى است نه قرب جسمانى و بدنى و اين مضمون در روايت وارد شده كه: " من تقرب منى شبرا تقربت منه ذراعا.
و اى آن كسى كه نزديك مى شود به كسى كه از او نزديك مى شود
يدعو: يعنى مى خواند و دعوت مى كند يعنى كسى كه از او روى گردانده او را به طرف خود مى خواند و آن عبارت از امر اوست گناهكاران را به توبه نمودن و تشويق عاصيان را به برگشتن به سوى او.
و در بعضى نسخ به جاى ادبر اعرض آمده و او هم به همين معنى خواهد بود.
و اى آن كسى كه مى خواند به سوى خود كسى را كه از او رو گردانيده.
اللغه: التغيير: التبديل و تغيير نعمت عبارت است از سلب آن و تبديل شدن آن به نقمت:
نقمت مثل كلمت انتقام گرفتن به عقوبت و چون سنت الهى بر اين جارى شده كه گناهكاران را مبادرت در انتقام و عجله در عقاب نكند بلكه به آنها مهلت دهد تا از گناه خود به سوى اطاعت و بندگى برگردند و از تاريكى جهل به سوى نور حقيقت روانه شوند.
شرح: يعنى اى آن كسى كه تبديل نمى نمايد نعمت را و مبادرت و شتاب نمى كند در عقوبت
قول آن حضرت: يثمر الحسنه حتى ينميها، يعنى او را بارور كند و مرتب كند به او منافع زيادى و اصل او از ثمره درخت است و او چيزى كه از بار و محصول درخت خورده مى شود و اثمره از باب افعال است يعنى صيره ذا ثمر و اين معنى در عبارت دعا مراد است.
ينمى: زياد مى كند.
يتجاوز عن السيئه: مى بخشد و محو مى كند بدى و گناه را.
يعغى از عفا به معنى كهنه شدن و محو شدن و مراد به نوشتن اوست در صحيفه ى اعمال و چشم پوشيدن از او، و اگر به تشديد فا باشد به معنى محو نمودن و آثار او را از بين بردن خواهد بود، و صيغه ى مضارع در اين فقرات براى دلالت كردن بر دوام و استمرار است.
و اى آن كسى كه مى پروراند حسنه را تا زياد مى كند او را، و مى بخشد از بدى تا محو مى نمايد او را.
اللغه: انصراف: انقلاب و رجوع.
الامال: جمع امل: آرزو.
دون: نقيض فوق و عبارت از نرسيدن به غايت است.
مدى: نهايت و غايت،
امتلاء: پر شدن.
فيض: مصدر عبارت از كثرت و سيلان است.
اوعيه: جمع وعاء ظرف.
طلبات: جمع طلبه بر وزن كلمه حاجت از طلب به معنى فحص از مطلوب
تفسخ: ضعف و عجز.
التركيب: با در بالحاجات مصاحبه است و در كلام استعاره است،
يعنى: غايتى براى كرم تو نيست، و در اثبات اوعيه براى طلبات استعاره تخيليه است.
شرح: يعنى برگشت آرزوها قبل از رسيدن به غايت كرم تو با حاجات و پر شد به سيلان جود تو ظرفهاى خواسته شده ها، و ضعيف و عاجز شد قبل از رسيدن به نعمت تو صفات.
اللغه: علو: بلندى.
الجلال: عظمت و جلال خدا عبارت از احتجاب حق اوست از خلق به نحوى كه كسى او را به غير ذات خود به حقيقت ماهيت و ذات او عارف نباشد
الامجد: اعز و اشرف از مجد به معنى عزت و شرف.
دون: نقيض فوق و به معنى فوق نيز آمده از اضداد است و چون ثابت شده است كه كمال مطلق در تمامى صفات ثبوتيه و سلبيه نيست مگر بر ذات مقدس او و اما غير او كمالش نسبت به كسى پائين تر از او است، و چون هر جليل و شريف به غير او جل جلاله در ذلت حاجت و اسارت بندگى هستند به نسبت به كمال جلال و شرف و علو او ثابت مى شود كه هر بزرگى نسبت به او كوچك و هر شريفى در مقام شرف او حقير خواهد بود اگر بعضى اشخاص صدق مى كند كه او نسبت به اشخاص مادون عرفا بزرگ گفته مى شوند.
التركيب: فا در فلك سببيه است و لك ظرف مقدم براى تخصيص مقدم مبتدا شده نظير اياك نعبد يعنى تنها براى تو است علو و بزرگى
تنبيه: علو به سه معنى آمده است:
اول: به معنى بلندى حسى در مكان مانند بلند بودن بعضى اجسام بر بعض ديگر.
دوم: علو خيالى كه گفته مى شود بر ملك اينكه او اعلى الناس است يعنى اعلى مردم است در رتبه كمال خيالى.
سوم: علو عقلى كه بعضى كمالات عقلى اعلى از بعض ديگر است.
بدان كه علو خداوند به معنى اول محال است زيرا او منزه از تجسم و مكان است و نيز محال است كه به معنى ثانى باشد چون خداوند از كمالات خيالى منزه است چون كمالات خياليه كمالات اضافيه است كه قابل تغيير و تبديل است به حسب اشخاص و اوقات و گاه مى شود كه نزديكى كمال باشد و نزد ديگرى نقص مناصب دنيوى نسبت به علماء ربانى و زهاد الهى و اين كمالات در آنها زياد و كم حاصل مى شود و كمال خداوندى منزه از نقص و تغير است، فبقى اينكه علو خداوند
علو عقلى مطلق باشد يعنى اينكه رتبه ى ما فوق رتبه ى او تصور نمى شود بلكه تمامى مراتب عقلى در نزد رتبه ى او منحط است.
بيان ذلك چون بلندترين مراتب كمال عقلى مرتبه ى علو است و وقتى كه ذات مقدس او مبداء هر موجود حسى و عقلى است و علت تامه او است كه نقصان در او متصور نيست لا جرم مرتبه ى او بالاترين مراتب عقلى بوده و فوقيه ى مطلقه در وجود براى او خواهد بود و اين است معنى قوله (ع): فلك العلو الاعلى فوق كل عال.
يعنى پس به سبب آن براى توست بلندى اعلى بر هر بلندى و براى تو است عظمت بلند فوق هر عظمتى،
هر بزرگى نزد بزرگى تو كوچك و هر شريفى در كنار شرف تو ناچيز است.
اللغه: خيبت: نرسيدن به مطلوب.
وافدون: جمع وافد، وارد شونده ى به اميد روا شدن حاجت
خسران: ضلالت و هلاكت.
تعرض: اظهار حاجت نمودن.
الملمون: وارد شوندگان.
جدب: خشكسالى و قحطى.
هر بزرگى نزد بزرگى تو كوچك و هر شريفى در كنار شرف تو ناچيز است.
اللغه: خيبت: نرسيدن به مطلوب.
وافدون: جمع وافد، وارد شونده ى به اميد روا شدن حاجت
خسران: ضلالت و هلاكت.
تعرض: اظهار حاجت نمودن.
الملمون: وارد شوندگان.
جدب: خشكسالى و قحطى.
الانتجاع: طلب آب و كلاء نمودن.
مباح: اسم مفعول از اباح به معنى اذن، و متساوى الطرفين را نيز گويند.
اغاثه: يارى نمودن.
التركيب: الا لك استثناء مفرغ اى خسر المتعرضون لاحد الا لك و من انتجع محلا منصوب به الا و در كلمه ى باب استعاره است و در ذكر فتح براى او ترشيح است و جمله مستانفه است و بيانيه و جواب سئوال مقدر كه كيف لا يخيب الوافدون الى آخره گفته مى شود لان بابه مفتوح.
شرح: نا اميد شدند وارد شوندگان بر غير تو، و زيانكار شدند، اظهار حاجت كنندگان مگر بر تو و ضايع شدند وارد شوندگان مگر به تو و قحطى زده شدند طلب كنندگان نيكى مگر آنكه نيكى خواست از فضل تو در تو گشاده است براى رغبت كنندگان وجود تو حلال شده است براى خوانندگان، و يارى نمودن تو نزديك است از طلب يارى كنندگان،
الانتجاع: طلب آب و كلاء نمودن.
مباح: اسم مفعول از اباح به معنى اذن، و متساوى الطرفين را نيز گويند.
اغاثه: يارى نمودن.
التركيب: الا لك استثناء مفرغ اى خسر المتعرضون لاحد الا لك و من انتجع محلا منصوب به الا و در كلمه ى باب استعاره است و در ذكر فتح براى او ترشيح است و جمله مستانفه است و بيانيه و جواب سئوال مقدر كه كيف لا يخيب الوافدون الى آخره گفته مى شود لان بابه مفتوح.
شرح: نا اميد شدند وارد شوندگان بر غير تو، و زيانكار شدند، اظهار حاجت كنندگان مگر بر تو و ضايع شدند وارد شوندگان مگر به تو و قحطى زده شدند طلب كنندگان نيكى مگر آنكه نيكى خواست از فضل تو در تو گشاده است براى رغبت كنندگان وجود تو حلال شده است براى خوانندگان، و يارى نمودن تو نزديك است از طلب يارى كنندگان،
نااميد نمى شود از تو آرزومندان و مايوس نمى شود از عطاى تو اظهار حاجت كنندگان، و بدبخت نمى شود به عذاب تو استغفاركنندگان.
خيبت: نا اميدى،
امل: آرزو.
شقاوت: بدبختى.
اللغه: مبسوط: موسع و توسعه رزق بر كسى كه عصيان خداوند را مى كند براى اظهار كمال حلم و كرم او است زيرا كسى كه بر عاصى وسعت رزق بدهد پس او بر مطيع گشاينده تر است.
حلم: خود دارى از هيجان غضب.
مناواه: معاداه لفظا و معنى، معترض از عرض از باب ضرب و علم متصدى و چون حلم او شامل هر كسى از دوست و دشمن است و حلم از دشمن اعظم و اعجب هست امام عليه السلام تصريح فرمود به اين جمله كه حلم تو بر دشمن معترض است تا چه رسد بر دوست.
سنت: طريقه و سنت خداوند طريق حكمت اوست.
ابقاء: رحم نمودن و اشقاق.
اعتداء: تجاوز نمودن از حق.
قوله: عادتك الاحسان مستانفه است به معنى تعليل كانه گفته مى شود لان عادتك ( الى آخره).
شرح: يعنى روزى تو موسع است بر آن كسى كه معصيت كرده است به تو و حلم تو در بر گيرنده است بر كسى كه دشمنى كرده است به تو، عادت تو احسان است بر گنه كاران و طريقه ى تو رحم نمودن است بر تجاوزكنندگان
اللغه: غرور: طمع كردن.
اناه: مهلت،
اللغه: مبسوط: موسع و توسعه رزق بر كسى كه عصيان خداوند را مى كند براى اظهار كمال حلم و كرم او است زيرا كسى كه بر عاصى وسعت رزق بدهد پس او بر مطيع گشاينده تر است.
حلم: خود دارى از هيجان غضب.
مناواه: معاداه لفظا و معنى، معترض از عرض از باب ضرب و علم متصدى و چون حلم او شامل هر كسى از دوست و دشمن است و حلم از دشمن اعظم و اعجب هست امام عليه السلام تصريح فرمود به اين جمله كه حلم تو بر دشمن معترض است تا چه رسد بر دوست.
سنت: طريقه و سنت خداوند طريق حكمت اوست.
ابقاء: رحم نمودن و اشقاق.
اعتداء: تجاوز نمودن از حق.
قوله: عادتك الاحسان مستانفه است به معنى تعليل كانه گفته مى شود لان عادتك ( الى آخره).
شرح: يعنى روزى تو موسع است بر آن كسى كه معصيت كرده است به تو و حلم تو در بر گيرنده است بر كسى كه دشمنى كرده است به تو، عادت تو احسان است بر گنه كاران و طريقه ى تو رحم نمودن است بر تجاوزكنندگان
اللغه: غرور: طمع كردن.
اناه: مهلت،
رجوع: برگشتن و مراد برگشتن از باطل به حق.
صد: منع نمودن،
امهال: مهلت دادن.
نزع: باز ايستادن،
تانى: مدارا كردن،
يضيئوا: يرجعوا.
خذلان: ترك نصرت و خار نمودن.
التركيب: حتى ابتدائيه است و لام در لقد جواب قسم محذوف است و متعدى نمودن غرور با عن به جهت تضمين اوست معنى صرف را اى غرتهم اناتك صارفه لهم من الرجوع، و اسناد غر و صد بر اناه و امهال خداوند از باب اسناد شيى الى غير ماهوله است بلكه اسناد بر سبب اوست و در حقيقت فاعل نفس اماره آنها است يا شيطان و تقدير اين است كه حتى غرتهم انفسهم او الشيطان عن الرجوع لاجل اناتك و صدهم انفسهم او الشيطان عن النزوع لاجل امهالك من حيث اغترارهم بذلك. و جمله انما تانيت براى دفع توهم است.
شرح: تا آنكه مغرور نموده آنها را مهلت دادن تو از بازگشتن، و بازداشته ايشان را مهلت دادن تو از بازايستادن از گناه و به درستى كه تو مدارا نكردى با ايشان مگر براى اينكه بازگردند به سوى امر تو و مهلت دادى ايشان را به جهت اعتماد بر هميشگى پادشاهى تو پس هر كس بوده باشد از اهل سعادت ختم مى كنى براى او بر آن سعادت و هر كه بوده باشد از اهل شقاوت خار مى سازى او را بر آن بدبختى.
رجوع: برگشتن و مراد برگشتن از باطل به حق.
صد: منع نمودن،
امهال: مهلت دادن.
نزع: باز ايستادن،
تانى: مدارا كردن،
يضيئوا: يرجعوا.
خذلان: ترك نصرت و خار نمودن.
التركيب: حتى ابتدائيه است و لام در لقد جواب قسم محذوف است و متعدى نمودن غرور با عن به جهت تضمين اوست معنى صرف را اى غرتهم اناتك صارفه لهم من الرجوع، و اسناد غر و صد بر اناه و امهال خداوند از باب اسناد شيى الى غير ماهوله است بلكه اسناد بر سبب اوست و در حقيقت فاعل نفس اماره آنها است يا شيطان و تقدير اين است كه حتى غرتهم انفسهم او الشيطان عن الرجوع لاجل اناتك و صدهم انفسهم او الشيطان عن النزوع لاجل امهالك من حيث اغترارهم بذلك. و جمله انما تانيت براى دفع توهم است.
شرح: تا آنكه مغرور نموده آنها را مهلت دادن تو از بازگشتن، و بازداشته ايشان را مهلت دادن تو از بازايستادن از گناه و به درستى كه تو مدارا نكردى با ايشان مگر براى اينكه بازگردند به سوى امر تو و مهلت دادى ايشان را به جهت اعتماد بر هميشگى پادشاهى تو پس هر كس بوده باشد از اهل سعادت ختم مى كنى براى او بر آن سعادت و هر كه بوده باشد از اهل شقاوت خار مى سازى او را بر آن بدبختى.
تنبيه: بدانكه سعادت و شقاوت دو حالت متقابل در انسان هستند و براى آنها اثر و اسبابى است و اثر عبارت استحقاق ثواب و عقاب است و اما سبب، پس سبب نزديك آن است كه اعمال خير كه بهترين آنها ايمان باشد عمل نمودن و اعمال شر كه بدترين آنها كفر است انجام دادن و گاهى هم اطلاق سعادت و شقاوت بر همين سبب مى شود.
اما سبب بعيد آن است كه امام باقر (ع) در حديثى به آن اشاره نموده كه خداوند قبل از آنكه خلق را بيافريند امر فرمود كه: كن ماء عذبا يعنى باش آب شيرين تا از تو خلق كنم بهشت و اهل طاعتم را و باش آب شور تلخ تا خلق كنم از تو آتش و اهل معصيت را پس امر فرمود با هم ممزوج شدند از اين سبب است كه از مومن كافر و از كافر مومن متولد مى شود تا آخر.
پس اين دو آب سبب قدرت انسان مى شود بر اعمال خير و شر و سبب تكليف و امتحان انسان مى شود و مبداء قبول سعادت و شقاوت مى شود و سبب شود كه انسان به طرف آن دو مايل شود. و اين امر سبب جبر نمى شود چون جبر وقتى مى شود كه تنها از آب تلخ خلق مى شد چون موجب مى شد كه قدرت بر عمل خير نداشته باشد.
پس از اين معنى عبارت امام (ع) در دعا: " فمن كان من اهل السعاده ختمت له بهاء ظاهر مى شود كه هر كس از اهل سعادت باشد اگر چه عمل شرى هم كرده باشد به مقتضاى قوه اى كه او را به شر دعوت مى كند خداوند او را مخذول نخواهد نمود بلكه عمل او منتهى به عمل خير خواهد شد كه عاقبت امر او ختم به خير خواهد بود، و اگر كسى از اهل شقاوت باشد اگر چه
تنبيه: بدانكه سعادت و شقاوت دو حالت متقابل در انسان هستند و براى آنها اثر و اسبابى است و اثر عبارت استحقاق ثواب و عقاب است و اما سبب، پس سبب نزديك آن است كه اعمال خير كه بهترين آنها ايمان باشد عمل نمودن و اعمال شر كه بدترين آنها كفر است انجام دادن و گاهى هم اطلاق سعادت و شقاوت بر همين سبب مى شود.
اما سبب بعيد آن است كه امام باقر (ع) در حديثى به آن اشاره نموده كه خداوند قبل از آنكه خلق را بيافريند امر فرمود كه: كن ماء عذبا يعنى باش آب شيرين تا از تو خلق كنم بهشت و اهل طاعتم را و باش آب شور تلخ تا خلق كنم از تو آتش و اهل معصيت را پس امر فرمود با هم ممزوج شدند از اين سبب است كه از مومن كافر و از كافر مومن متولد مى شود تا آخر.
پس اين دو آب سبب قدرت انسان مى شود بر اعمال خير و شر و سبب تكليف و امتحان انسان مى شود و مبداء قبول سعادت و شقاوت مى شود و سبب شود كه انسان به طرف آن دو مايل شود. و اين امر سبب جبر نمى شود چون جبر وقتى مى شود كه تنها از آب تلخ خلق مى شد چون موجب مى شد كه قدرت بر عمل خير نداشته باشد.
پس از اين معنى عبارت امام (ع) در دعا: " فمن كان من اهل السعاده ختمت له بهاء ظاهر مى شود كه هر كس از اهل سعادت باشد اگر چه عمل شرى هم كرده باشد به مقتضاى قوه اى كه او را به شر دعوت مى كند خداوند او را مخذول نخواهد نمود بلكه عمل او منتهى به عمل خير خواهد شد كه عاقبت امر او ختم به خير خواهد بود، و اگر كسى از اهل شقاوت باشد اگر چه
به مقتضاى عوارضى عمل خير هم بكند عاقبت خباثت ذاتى او را به شر وادار نموده عاقبت امر او بشر منتهى خواهد شد.
به مقتضاى عوارضى عمل خير هم بكند عاقبت خباثت ذاتى او را به شر وادار نموده عاقبت امر او بشر منتهى خواهد شد.
اللغه: صائر: منتهى،
حكم: قضاوت.
امور: جمع امر و آن گفته مى شود بر اقوال و افعال.
آئل: رجوع كننده.
الى امرك: بر قضاوت تو يعنى هر كه از اهل سعادت و اهل شقاوت باشد منتهى شونده هستند به حكم تو و بازگردنده هست امور آنها به قضاوت تو حكم مى كنى بر آنان حكم فصل به چيزى كه صلاح ببينى از ثواب، و عقاب و عفو يا انتقام.
وهن: ضعف و سستى.
على: معنى مع يعنى مع طول مدتهم.
و مراد از طول مدت عبارت از طول عمر آنها است يا طول مدتى است كه در جزاء آنها عجله نشده است، يعنى طول مهلت دادن تو آنها را و اينكه در انتقام آنها مبادرت ننمودن اين موجب ضعف قدرت تو نيست در انتقام آنها كه از دست تو بيرون روند چنانكه در مخلوقين اين طور است كه اگر زود انتقام نگرفته باشند از قدرت آنها خارج مى شود.
دحض: بطلان:
برهان: دليل روشن، حجت: بينه و قصد اثبات حكم نمودن.
شرح: يعنى همه ى ايشان منتهى مى شوند به سوى حكم تو و كارهاى ايشان بازگردنده است به سوى امر تو، سست نمى شود بر طول مدت ايشان قدرت، و پادشاهى تو، و باطل نمى شود بر ترك شتاب در انتقام ايشان دليل روشن تو
قائمه: ثابته.
زوال: ضد ثبات.
التركيب: جمله ى حجتك قائمه تاكيد دو جمله گذشته است، و عدم وصل به جمله ى قبلى به جهت كمال اتصال اوست يا مستانفه است به معنى علت.
حجت تو قائم است و پادشاهى تو ثابت است كه زايل نمى شود.
اللغه: الويل: عذاب و هلاك و يا چاه ويل.
جنح: ميل نمودن. خيبه: نرسيدن به مطلوب و مايوسى.
خذلان: ترك يارى نمودن.
شقاء: خلاف سعادت و وصف او با شقى از قبيل ظل ظليل و ليل اليل است، و براى مبالغه در شقاوت است.
اغترار: مغرور شدن و جرات نمودن.
شرح: يعنى پس عذاب دائمى بر كسى كه برگشت و ميل نمود از تو، و نوميدى رسواكننده براى كسى كه نوميد شد از تو، و بدبختى شديد براى كسى كه مغرور شد به تو.
اللغه: تصرف: تقلب.
تردد: رجوع نمودن پى در پى.
غايت: مدت
الفرج: انكشاف غم.
قنوط: ياس.
مخرج: محل خلاصى.
العدل: خلاف جور،
انصاف: معامله نمودن با عدالت.
حيف: ظلم نمودن.
التركيب: ما در ما اكثر نكره است به معنى شيى ء عظيم كه مبتداء است، صفت او محذوف است و اكثر تصرفه فى عذابك خبر اوست و يا موصوله است به معنى الذى و جمله صله ى او و يا موصوفه است جمله صفت او مبتداء و خبر محذوف است به معنى شى ء اكثر تصرفه فى عذابك امر عجيب، و عدلا و انصافا دو مصدر است به فعل محذوف اى تعدل عدلا و تنصف انصافا.
شرح: يعنى چه بسيار است گرديدن او در عذاب تو و چه دور است تردد او در عقاب تو و چه دور است مدت نهايت او از گشايش و چه نااميد است از آسانى محل خلاصى، اين عدل است از قضاى تو كه ستم و جور نمى كنى در آن و انصاف است از حكم تو كه ظلم نمى كنى بر آن.
اللغه: مظاهره: معاونت يا غلبه بر دشمن و ممكن است به معنى، تكثير در اظهار باشد.
ابلاء: امتحان،
اعذار: جمع عذر به ضم به معنى حجت.
تقدمت: اعلمت.
تلطف: رفق و مهربانى.
ترغيب: تحريص و تشويق.
اطاله: از طول ضد قصر.
امهال: انظار و مهلت دادن.
تاخير: ضد تقدم به عقب انداختن.
مستطيع: مقتدر.
معاجله: سرعت در عمل و مهلت ندادن.
تانى: مكث و تاخير نمودن.
ملى ء: قادر و توانا.
مبادرت: مسارعت.
فاء در فقد ظاهرت سببيه است زيرا جملات بعدى سبب تنزيه خداوند است از ظلم و جور و فا در بعضى موارد به معنى لام سببيه است.
شرح: چون به تحقيق كه ظاهر ساخته اى حجتهاى خود را و امتحان
كرده اى يا كهنه كرده اى عذرها را و به تحقيق كه پيش فرستاده اى و اعلان نموده اى و عيد را و مهربانى كرده اى در تشويق نمودن و بيان فرمودى مثلها را و طولانى نمودى زمان مهلت را و عقب انداختى در انتقام در حالى كه توانائى بر سرعت در او و تاخير نمودى در عقوبت در حالى كه تو قادرى به شتاب نمودن.
اللغه: اناه: مكث و مهلت.
عجز: قصور از انجام فعل.
وهن: ضعف،
غفلت: سهو،
مداراه: ملاطفت و ملاينت،
ابلغ: واضحتر و روشن تر.
كرم: احسان و گذشت از جانى.
اكمل: نهايت كمال كه فوق او كمال نباشد.
او فى: وفاكننده تر و كاملتر.
اتم: زيادتى در تمام به حدى كه احتياج به چيز خارج نباشد.
بل حرف عطف است و معنى او اثبات جمله مدخول اوست و اگر جمله ى قبلى نفى باشد مانند ما نحن فيه واقع مى شود بين دو حكم ثابت پس اثبات مى كند حكم ما قبلش را و ضد او را به ما بعد اثبات مى كند.
اللغه: اناه: مكث و مهلت.
عجز: قصور از انجام فعل.
وهن: ضعف،
غفلت: سهو،
مداراه: ملاطفت و ملاينت،
ابلغ: واضحتر و روشن تر.
كرم: احسان و گذشت از جانى.
اكمل: نهايت كمال كه فوق او كمال نباشد.
او فى: وفاكننده تر و كاملتر.
اتم: زيادتى در تمام به حدى كه احتياج به چيز خارج نباشد.
بل حرف عطف است و معنى او اثبات جمله مدخول اوست و اگر جمله ى قبلى نفى باشد مانند ما نحن فيه واقع مى شود بين دو حكم ثابت پس اثبات مى كند حكم ما قبلش را و ضد او را به ما بعد اثبات مى كند.
شرح: يعنى نبود مهلت دادن تو از روى عجز و نبود دير نمودن تو از روى سستى و نبود بازداشتن تو از روى سهو و نبود انتظار تو از روى ملاطفت، بلكه از براى اينكه بوده باشد حجت تو واضحتر و كرم تو تمامتر و احسان تو كاملتر و نعمت تو زيادتر.
اللغه: مجد: وسعت در كرم يا عزت و شرف.
يحد: يوصف، كنه: حقيقت و قدر.
اسر: جميع.
التركيب: ذلك اشاره است به جملات گذشته از مظاهره الحجج و ابلاء الاعذار و غيره كه در سابق گذشت، و كلمه ى كان تامه است به معنى وقع، و قول او عليه السلام و لا يزال با تاويل نقل شده است بنابر نقل تا واو حاليه، است تقديرش و الحال انك لاتزال ثابتا ثبوتا ابديا و بنابر نقل يا واو عاطفه است يعنى كل ذلك كان حالا و لا يزال كائنا استقبالا، با در موارد ثلاثه براى ملابست كه متعلق به محذوف حال است از ضمير در افعال مبنى للمفعول تقدير حجتك اجل من ان توصف حالكونها متلبسه بكلها و هكذا در ساير جملات.
شرح: يعنى همه ى اينها بود و تو هميشه بودى و اينها هميشه هست و تو هميشه هستى حجت تو بزرگتر است از اينكه وصف كرده شود به تمامش و بزرگى تو رفيع تر است از اينكه تعريف كرده شود به حقيقت او و نعمت تو زياد
شرح: يعنى نبود مهلت دادن تو از روى عجز و نبود دير نمودن تو از روى سستى و نبود بازداشتن تو از روى سهو و نبود انتظار تو از روى ملاطفت، بلكه از براى اينكه بوده باشد حجت تو واضحتر و كرم تو تمامتر و احسان تو كاملتر و نعمت تو زيادتر.
اللغه: مجد: وسعت در كرم يا عزت و شرف.
يحد: يوصف، كنه: حقيقت و قدر.
اسر: جميع.
التركيب: ذلك اشاره است به جملات گذشته از مظاهره الحجج و ابلاء الاعذار و غيره كه در سابق گذشت، و كلمه ى كان تامه است به معنى وقع، و قول او عليه السلام و لا يزال با تاويل نقل شده است بنابر نقل تا واو حاليه، است تقديرش و الحال انك لاتزال ثابتا ثبوتا ابديا و بنابر نقل يا واو عاطفه است يعنى كل ذلك كان حالا و لا يزال كائنا استقبالا، با در موارد ثلاثه براى ملابست كه متعلق به محذوف حال است از ضمير در افعال مبنى للمفعول تقدير حجتك اجل من ان توصف حالكونها متلبسه بكلها و هكذا در ساير جملات.
شرح: يعنى همه ى اينها بود و تو هميشه بودى و اينها هميشه هست و تو هميشه هستى حجت تو بزرگتر است از اينكه وصف كرده شود به تمامش و بزرگى تو رفيع تر است از اينكه تعريف كرده شود به حقيقت او و نعمت تو زياد
تر است از آنكه شمرده شود به تمامش و احسان تو بيشتر است از آنكه شكر كرده شود بر كمتر او.
تر است از آنكه شمرده شود به تمامش و احسان تو بيشتر است از آنكه شكر كرده شود بر كمتر او.
اللغه: تقصير: نرسيدن به مقصود.
سكوت: حرف نزدن و خاموشى.
تمحيد: حمد خدا نمودن پى درپى.
فهاهه: گنگى و درماندگى.
امساك: بازداشتن و باز ايستادن.
تمجيد: تعظيم.
قصارى: غايت و نهايت.
اقرار: اعتراف.
الحسور بالضم: خستگى و درماندگى.
التركيب: با در قصر بى براى تعديه است و اسناد تقصير بر سكوت و اسناد تفهيه بر امساك مجاز عقلى است كه در حقيقت به فاعل حقيقى برمى گردد كه خودش باشد، عجزا مفعول لاجله است يعنى اقرار من نه براى رغبت من است در او و نه براى رغبت از حمد تو بلكه براى عجز من است از قيام به واجبات تو احتمال دارد كه مفعول مطلق باشد براى تاكيد فعل يعنى عجزت عجزا.
شرح: يعنى و به تحقيق كه عاجز ساخت براى خاموشى از سپاسگزارى تو و درمانده كرد مرا بازايستادن از جهات بزرگداشتن تو نهايت كار
من اقرار به درماندگى است نه از روى رغبت اى خداى من بلكه از روى عجز است.
اللغه: امه: قصد كرد او را.
الوفاده بالكسر: وارد شدن بر ملوك براى طلب حاجت.
الرفاده: بالكسر، اعانت و اعطاء
نجوى: تو گوشى حرف زدن و مساره و راز و مراد از سمع اجابت دعا است مانند سمع الله لمن حمد.
استجابه: اجابت و گفته شده كه اجابت عام است و استجابت خاص براى اعطاى سائل است.
خيبه: محرومى و خسارت.
جبهه: رده و منعه و اصل او از جبهه است كانه در موقع رد دست به صورت او مى زنند منصرف و منقلب مصدر به معنى انصراف و انقلاب.
التركيب: فاء در فها انا فصيحه است، يعنى اذا كان الامر كذلك فها انا اقصدك باء در بالوفاده براى ملا بست است يعنى ملتبسا بالوفاده زيرا وارد شدن بر شخص بزرگوار اقتضاى كرامت مى كند.
شرح: يعنى پس اينك من قصد نمودم تو را به آمدن نزد تو و سئوال مى كنم از تو نيكوئى عطا را پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و بشنو راز مرا و اجابت فرما دعاى مرا و به پايان نرسان روز مرا به نااميدى من و بر پريشانى
من مزن برو گردانيدن من در سئوال من و گرامى دار از نزد خود بازگرديدن مرا و به سوى تو بازگشت مرا.
اللغه: ضاق بالامر: شق عليه و عدم قدرت بر شيى ء و اصل او از ضيق ضد سعه است.
قدير: مبالغ در قدرت صفت مشبهه از قدرت.
حول: قدرت، و حيله و چاره.
التركيب: جمله ى انك تا آخر تعليل است بر استدعاى قبول و اجابت و تاكيد است بر غرض كمال قوت يقين به مضمون او، و غير براى نفى است و لا را بد براى تاكيد غير است، و ما در ترديد و تسئل موصول به معنى الذى يا موصوف به معنى شيى ء و مفعول ترديد و تسئل محذوف است تقدير تريده، و تساله و جمله ى انت على كل شيى ء معطوف بر جمله قبل و براى تقرير مضمون اوست.
شرح: يعنى به درستى كه تو تنگ گرفته نيستى به آنچه خواهى او را و عاجز نيستى از آنچه سئوال كرده شوى از او و تو بر همه چيز توانائى و نيست قدرت و نيست توانائى مگر به خداوند بلندمرتبه بزرگوار.
تنبيهان:
اول صدوق (رض) در كتاب توحيد از امام باقر (ع) روايت كرده كه حول به معنى تحول و انتقال است يعنى لا حول لنا عن المعاصى و قوه لنا على الطاعه الا بتوفيق الله سبحانه و در حديث است كه لا حول و لا قوه
الا بالله كنزى از كنوز جنت است.
بعضى از علماء گفته است كه در اين كلام شريف تسليم بر قضا و قدر و اظهار فقر به خدا و طلب يارى از او در جميع امور و ابراز عجز بشر است به سلب قوت و حركت در خيرات و طاعتها و صرف شرها و سيئات از او و اثبات اوست بر ملك علام براى توقير و تعظيم او و دلالت است در اين كلام به توحيد خفى چون كسى كه چاره و حركت و قوت را از غير خدا نفى كرده و بر او تنها اثبات كند لازم است قائل شود كه چيزى از ملك و ملكوت خداوند خارج نمى شود و اينكه براى خداوند شريكى نيست.
تنبيه دوم:
در ختم دعا بالجمله ى لا حول و لا قوه... اشاره است به روايتى كه شيخ كلينى ( رض) در كافى به سند صحيح از امام صادق (ع) نقل كرده كه آن حضرت فرمود: اگر كسى دعا كند و بعد از دعا بگويد: ماشاء الله لا قوه الا بالله، خداوند مى فرمايد بنده ى من تسليم امر من شد و خود را آماده ى حكم نمود حاجت او را روا نمايند.
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
كان من دعائه (ع) فى یوم الفطر اذا انصرف من صلوته قام قائما ثم استقبل القبله و فى الیوم الجمعه
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
