و كان من دعائه عليه الصلوه و السلام فى يوم العرفه
يكى از اعياد معروفه نزد اهل اسلام روز عرفه است، و در آن روز آداب و سنن زياد وارد است از اهل بيت عصمت عليهم السلام از قبيل صوم و زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام.
از حضرت صادق عليه السلام منقول است كه هر كه در روز عرفه به زيارت آن حضرت برود و حق او را بشناسد و او را امام واجب الاطاعه بداند بنويسد، حق تعالى از براى او ثواب دو هزار حج و دو هزار عمره ى مقبوله و هزار جهاد كه با پيغمبر مرسلى باشد يا امام عادل، راوى گفت: كجا است ثواب وقوف عرفات؟ حضرت عليه السلام از روى غضب به سوى او نظر كرد و فرمود كه: به درستى كه بنده ى مومن چون در روز عرفه نزد قبر آن حضرت (ع) حاضر شود و در نهر فرات غسل كند و متوجه زيارت شود هر گام كه برمى دارد ثواب يك حج و عمره براى او مى نويسند و بهترين اعمال در اين روز دعاء كردن است حتى اگر روزه گرفتن باعث ضعف در دعا كردن شود ترك روزه كنند و روزه گرفتن مكروه خواهد بود، و بلندى داشتن اين روز از
ساير ايام از بديهيات است.
شايد كه ارتفاع و بلندى اين روز از ساير ايام وجه تسميه اين روز به يوم عرفه باشد و ماخوذ از عرف الديك از بعضى از فضلاء استماع شد كه وجه تسميه ى اين يوم به عرفه سبب آن است بعد از اينكه آدم و حوا را هبوط در زمين شد مدتى ما بين ايشان مفارقت افتاد تا اينكه روز هشتم ذى الحجه آدم حوا را ديد و در روز نهم شناخت از اين جهت روز هشتم مسمى به ترويه و روز نهم مسمى به عرفه شد اين وجه تسميه از جهت عرفه مناسب است اما ترويه غير مناسب است ماخوذ از روى به معنى سيراب كردن است نه به معنى رويه و ديدن است ترويه ماخوذ از تروى به معنى تفكر يا از روى به معنى سيراب كردن، و از بعضى از اخبار چنان مستفاد مى شود كه خلاق عالم نازل كرد آدم را بر صفاء حواء را بر مروه به سبب همين اين دو كوه مسمى به آن دو اسم شدند به واسطه ى نزول صفى الله بر صفاء و نزول مرئه كه حواء باشد بر مروه پس نظر كرد آدم به سوى حواء در روز هشتم نشناخت او را به واسطه ى طول و عهد و زيادتى گريه پس در آن روز تفكر كرد كه اين مخلوق كيست و در نهم شناخت بنابراين وجه ترويه تروى به معنى تفكر نظير اين وجه است از بعضى از اخبار استفاده شود كه حضرت خليل الرحمن على نبينا و آله و عليه و على آله الصلوه و السلام در شب هشتم خواب به ذبح ولد خود ديد شروع كرد در تفكر كه آيا خواب شيطانى بود يا الهام و وحى و در روز نهم شناخت.
يا وجه تسميه ى عرفه به عرفه از اعتراف به ذنب است در آن روز چنانچه بعضى از روايات شهادت بر اين مى دهد و الله العالم.
اللغه: الله اسم ذات واجب الوجود كه جامع جميع صفات و كمالات است ساير الفاظ و اسامى كه تعبير از ذات مقدس به او شود هر يك از جهتى دلالت كند يا به اعتبار صفت فعل يا صفت ذات مثل خالق و عالم و قادر به خلاف لفظ الله.
كفعمى (ره) مى فرمايد: اين اسم شريف دلالت كند بر ذات مقدس كه موصوف است به جميع كمالات و باقى اسماء دلالت نمى كند آحاد آنها مگر بر آحاد معانى مثل عالم بر علم و قادر بر قدرت يا دلالت كنند بر فعل منسوب به ذات مقدس مثل رحمن او اسم است از جهت ذات با اعتبار رحمت، انتهى.
شاهد بر مقال است اينكه تمام اسماء حسنى راجع به او است و او راجع به ديگرى نيست مثلا نمى گويند الله اسمست از اسماء غفور يا قادر اما مى گويند غفور اسميست از اسماء الله و قادر اسميست از اسماء الله و هكذا به عبارت اخرى الله علم است على الاصح و ساير اسماء دعوى علميت نشد بلكه يا صفت ذات است يا صفت فعل فرق ما بين صفت ذات و فعل آن است كه هر صفتى كه نفى غير و ضد كند او صفت ذات است و هر صفتى كه نفى غير نكند او صفت فعل است اول مثل عالم كه نفى جهل و عجز كند.
دوم، مثل خالق و رزاق كه او نفى غير نمى كند.
رب يعنى تربيت دهنده و او صفت مشبهه است.
عالمين: جمع عالم و آن ما سوى الله را گويند.
بديع: يعنى صنعتى كردن بدون نمونه و مثال.
مالوه: از اله الاهه اى عبد عباده مالوه يعنى معبود اله به معنى خدا
اللغه: الله اسم ذات واجب الوجود كه جامع جميع صفات و كمالات است ساير الفاظ و اسامى كه تعبير از ذات مقدس به او شود هر يك از جهتى دلالت كند يا به اعتبار صفت فعل يا صفت ذات مثل خالق و عالم و قادر به خلاف لفظ الله.
كفعمى (ره) مى فرمايد: اين اسم شريف دلالت كند بر ذات مقدس كه موصوف است به جميع كمالات و باقى اسماء دلالت نمى كند آحاد آنها مگر بر آحاد معانى مثل عالم بر علم و قادر بر قدرت يا دلالت كنند بر فعل منسوب به ذات مقدس مثل رحمن او اسم است از جهت ذات با اعتبار رحمت، انتهى.
شاهد بر مقال است اينكه تمام اسماء حسنى راجع به او است و او راجع به ديگرى نيست مثلا نمى گويند الله اسمست از اسماء غفور يا قادر اما مى گويند غفور اسميست از اسماء الله و قادر اسميست از اسماء الله و هكذا به عبارت اخرى الله علم است على الاصح و ساير اسماء دعوى علميت نشد بلكه يا صفت ذات است يا صفت فعل فرق ما بين صفت ذات و فعل آن است كه هر صفتى كه نفى غير و ضد كند او صفت ذات است و هر صفتى كه نفى غير نكند او صفت فعل است اول مثل عالم كه نفى جهل و عجز كند.
دوم، مثل خالق و رزاق كه او نفى غير نمى كند.
رب يعنى تربيت دهنده و او صفت مشبهه است.
عالمين: جمع عالم و آن ما سوى الله را گويند.
بديع: يعنى صنعتى كردن بدون نمونه و مثال.
مالوه: از اله الاهه اى عبد عباده مالوه يعنى معبود اله به معنى خدا
عزب: به معنى دورى و غايب.
رقيب: حفيظه كه راه حفظ را مطلع باشد.
التركيب: بديع السموات مى تواند مرفوع شود خبر از جهت مبتداء محذوف اى هو بديع او انت بديع، و مى تواند منصوب باشد به حرف نداء محذوف و كذلك ذى الجلال و الاكرام و رب الارباب و فسح هم مختلف است و در بعضى از نسخ ذالجلال والاكرام، و در بعضى ديگر ذوالجلال، و هو بكل شى ء مى تواند عاطفه باشد و مى تواند حاليه.
المعنى يعنى ثنا مختص ذات واجب الوجود است كه مربى تمام عوالم است، اى خداى من مال تو است و مختص به تو است حمد، توئى مخترع آسمان و زمين، توئى ذا الجلال و الاكرام، توئى رب هر ربى، توئى خداى هر خدائى يعنى هر چه دعوى معبوديت كردند همه مخلوق تو هستند مثل شمس و قمر و نجوم و عجل و نحو آنها، و توئى خالق هر مخلوقى وراء تو خالقى نيست، توئى وارث هر شى ء نيست مثل تو شى ء، غايب نيست از او علم چيزى او بر هر چيز احاطه دارد، و او بر هر شى ء حافظ است عالم.
تذنيبان: الاول عالم اسم از جهت چيزى كه به او شناخته مى شود خدا عزوجل، اختلاف كرده اند در عدد اجناس عالم بعضى برآنند كه از جهت خلاق عالم هزار عالم است ششصد از آن در دريا و چهار صد از آن در بيابان و بعض آخر برآنند كه از جهت خداوند عالم هيجده هزار عالمست عالم دنيا از مشرق و مغرب يكى از آنها مى باشد، و بعض ثالث برآنند كه از جهت خداوند هشتاد هزار عالم است چهل هزار عالم در بر و چهل هزار ديگر در بحر.
در بعضى روايات وارد است كه خلاق عالم خلق كرده است صد هزار
عزب: به معنى دورى و غايب.
رقيب: حفيظه كه راه حفظ را مطلع باشد.
التركيب: بديع السموات مى تواند مرفوع شود خبر از جهت مبتداء محذوف اى هو بديع او انت بديع، و مى تواند منصوب باشد به حرف نداء محذوف و كذلك ذى الجلال و الاكرام و رب الارباب و فسح هم مختلف است و در بعضى از نسخ ذالجلال والاكرام، و در بعضى ديگر ذوالجلال، و هو بكل شى ء مى تواند عاطفه باشد و مى تواند حاليه.
المعنى يعنى ثنا مختص ذات واجب الوجود است كه مربى تمام عوالم است، اى خداى من مال تو است و مختص به تو است حمد، توئى مخترع آسمان و زمين، توئى ذا الجلال و الاكرام، توئى رب هر ربى، توئى خداى هر خدائى يعنى هر چه دعوى معبوديت كردند همه مخلوق تو هستند مثل شمس و قمر و نجوم و عجل و نحو آنها، و توئى خالق هر مخلوقى وراء تو خالقى نيست، توئى وارث هر شى ء نيست مثل تو شى ء، غايب نيست از او علم چيزى او بر هر چيز احاطه دارد، و او بر هر شى ء حافظ است عالم.
تذنيبان: الاول عالم اسم از جهت چيزى كه به او شناخته مى شود خدا عزوجل، اختلاف كرده اند در عدد اجناس عالم بعضى برآنند كه از جهت خلاق عالم هزار عالم است ششصد از آن در دريا و چهار صد از آن در بيابان و بعض آخر برآنند كه از جهت خداوند عالم هيجده هزار عالمست عالم دنيا از مشرق و مغرب يكى از آنها مى باشد، و بعض ثالث برآنند كه از جهت خداوند هشتاد هزار عالم است چهل هزار عالم در بر و چهل هزار ديگر در بحر.
در بعضى روايات وارد است كه خلاق عالم خلق كرده است صد هزار
قنديل و آويز كرده ايشان را در عرش و آسمانها و زمينها و ما فيها حتى بهشت و دوزخ همه در يك قنديل است كسى نداند در قناديل ديگر چه هست مگر خداى عالم .
روايت كند صدوق (ره) به اسناد خود به سوى حضرت رضا عليه السلام كه آن حضرت فرمودند: آيا اعتقاد دارى كه به درستى كه خداى خلق نكرد انسانى غير از شمايلى و قسم به خدا خلق كرد هزار هزار عالم و هزار هزار آدم شما در اواخر آن عوالم و آدمها هستيد.
حضرت صادق عليه السلام فرمودند: آفتاب سير كند دوازده برج را و دوازده بيابان را و دوازده دريا را و دوازده عالم را.
و فرمود كه: خلاق عالم خلق كرده دوازده هزار عالم هر عالمى از آن عوالم اكبر است از هفت آسمان و زمين و من حجتم بر ايشان.
از اميرالمومنين عليه السلام و حضرت امام حسن (ع) مروى است، به درستى كه خلاق عالم خلق كرد خلقى برخلاف خلق ملائكه و برخلاف خلق جن و نسناس حركت كنند مثل آنكه هوام در زمين حركت كنند مى خورند و مى آشامند چنانكه چهار پايان مى آشامند همه ى ايشان مرداند زن در ميان ايشان نيست خدا در ايشان شهوت قرار نداد كه مايل به زن باشند، حب اولاد ندارند غرضى ندارند، طول امل ندارند، شب و روز بر ايشان نگذرد و بهايم و هوام نيستند، لباس ايشان ورق شجر است پس از آن اراده كرد خلاق عالم اينكه ايشان را دو فرقه كند پس گردانيد فرقه ى از ايشان را عقب مطلع شمس از وراء دريا از جهت ايشان شهر هست جا برسا و طول آن دوازده هزار فرسخ، در دوازده هزار فرسخ، سور آن شهر از آهن از زمين كشيده شده است تا آسمان
قنديل و آويز كرده ايشان را در عرش و آسمانها و زمينها و ما فيها حتى بهشت و دوزخ همه در يك قنديل است كسى نداند در قناديل ديگر چه هست مگر خداى عالم .
روايت كند صدوق (ره) به اسناد خود به سوى حضرت رضا عليه السلام كه آن حضرت فرمودند: آيا اعتقاد دارى كه به درستى كه خداى خلق نكرد انسانى غير از شمايلى و قسم به خدا خلق كرد هزار هزار عالم و هزار هزار آدم شما در اواخر آن عوالم و آدمها هستيد.
حضرت صادق عليه السلام فرمودند: آفتاب سير كند دوازده برج را و دوازده بيابان را و دوازده دريا را و دوازده عالم را.
و فرمود كه: خلاق عالم خلق كرده دوازده هزار عالم هر عالمى از آن عوالم اكبر است از هفت آسمان و زمين و من حجتم بر ايشان.
از اميرالمومنين عليه السلام و حضرت امام حسن (ع) مروى است، به درستى كه خلاق عالم خلق كرد خلقى برخلاف خلق ملائكه و برخلاف خلق جن و نسناس حركت كنند مثل آنكه هوام در زمين حركت كنند مى خورند و مى آشامند چنانكه چهار پايان مى آشامند همه ى ايشان مرداند زن در ميان ايشان نيست خدا در ايشان شهوت قرار نداد كه مايل به زن باشند، حب اولاد ندارند غرضى ندارند، طول امل ندارند، شب و روز بر ايشان نگذرد و بهايم و هوام نيستند، لباس ايشان ورق شجر است پس از آن اراده كرد خلاق عالم اينكه ايشان را دو فرقه كند پس گردانيد فرقه ى از ايشان را عقب مطلع شمس از وراء دريا از جهت ايشان شهر هست جا برسا و طول آن دوازده هزار فرسخ، در دوازده هزار فرسخ، سور آن شهر از آهن از زمين كشيده شده است تا آسمان
اين فرقه را در آن منزل داد و ساكن كرد و فرقه ى ديگر را عقب مغرب آفتاب از وراء دريا و از جهت ايشان شهرى است جا بلقا طول آن بلد و سور آن بلد مثل است در هر شهرى از آن دو شهر هزار هزار در است از طلا و در ايشان هزار هزار لغت است تكلم كند هر طايفه ى بلغتى خلاف لغت ديگر.
حضرت حسن عليه السلام فرمودند: من عالمم به تمام آن لغت، نيست بر ايشان و در ايشان امامى غير از من و برادر من، و كسى عالم به حال ايشان نيست از اهل زمين، و آنها عالم به طلوع و غروب نيستند زيرا كه شمس طلوع بر غير ايشان كند و غروب بر غير ايشان كند و ايشان طلب روشنائى به نور خدا كنند، و اعتقاد ندارند كه خلاق عالم خلق كواكب كرده.
عرض شد خدمت حضرت اميرالمومنين عليه السلام كه: ابليس كجا است از ايشان؟
فرمودند كه: ايشان ابليس را نمى شناسند و نشنيده اند اسم ابليس را، احدى از ايشان هرگز معصيت نكرد، مريض نمى شوند و پير نمى شوند و نمى رند تا روز قيامت، عبادت خدا كنند هرگز سست نمى شوند در شب و روز از عبادت، آنها بيزارند از فلان و فلان عرض شد خدمت اميرالمومنين عليه السلام، ايشان چگونه بيزارند از فلان و فلان و حال آنكه ايشان عالم نيستند كه خلاق عالم خلق كرد آدم را يا نه؟
حضرت فرمود: آيا ابليس را شناخته ى تو به غير از خبر و مامور شدى به لعن او و برائت از او به درستى كه خدا موكل كرد بر ايشان ملائكه را هر زمان لعن نكنند ايشان را عذاب كنند، و در ميان ايشان طايفه ى هستند كه هرگز سلاح را نگذاشته و منتظر قائم ما (ع) هستند و خدا را مى خوانند كه ملاقات آن امام كنند، و عمر كند
اين فرقه را در آن منزل داد و ساكن كرد و فرقه ى ديگر را عقب مغرب آفتاب از وراء دريا و از جهت ايشان شهرى است جا بلقا طول آن بلد و سور آن بلد مثل است در هر شهرى از آن دو شهر هزار هزار در است از طلا و در ايشان هزار هزار لغت است تكلم كند هر طايفه ى بلغتى خلاف لغت ديگر.
حضرت حسن عليه السلام فرمودند: من عالمم به تمام آن لغت، نيست بر ايشان و در ايشان امامى غير از من و برادر من، و كسى عالم به حال ايشان نيست از اهل زمين، و آنها عالم به طلوع و غروب نيستند زيرا كه شمس طلوع بر غير ايشان كند و غروب بر غير ايشان كند و ايشان طلب روشنائى به نور خدا كنند، و اعتقاد ندارند كه خلاق عالم خلق كواكب كرده.
عرض شد خدمت حضرت اميرالمومنين عليه السلام كه: ابليس كجا است از ايشان؟
فرمودند كه: ايشان ابليس را نمى شناسند و نشنيده اند اسم ابليس را، احدى از ايشان هرگز معصيت نكرد، مريض نمى شوند و پير نمى شوند و نمى رند تا روز قيامت، عبادت خدا كنند هرگز سست نمى شوند در شب و روز از عبادت، آنها بيزارند از فلان و فلان عرض شد خدمت اميرالمومنين عليه السلام، ايشان چگونه بيزارند از فلان و فلان و حال آنكه ايشان عالم نيستند كه خلاق عالم خلق كرد آدم را يا نه؟
حضرت فرمود: آيا ابليس را شناخته ى تو به غير از خبر و مامور شدى به لعن او و برائت از او به درستى كه خدا موكل كرد بر ايشان ملائكه را هر زمان لعن نكنند ايشان را عذاب كنند، و در ميان ايشان طايفه ى هستند كه هرگز سلاح را نگذاشته و منتظر قائم ما (ع) هستند و خدا را مى خوانند كه ملاقات آن امام كنند، و عمر كند
هر يكى از ايشان هزار سال، قرآن خواند به نحوى كه ما ايشان را تعليم كرديم و چيزهائيكه اگر بر مردم تلاوت شود كافر شوند، و از جهت ايشان است خروج با امام (ع) زمانى كه پا شوند سبقت گيرند، در ايشان است اصحاب سلاح و در ايشان است پير و جوان، از جهت ايشان است شمشيرهائى از آهن غير اين آهن كه اگر بزند يكى از ايشان به سيف خود كوه را خواهد آن كوه را دو قطعه كرد جنگ كنند با ايشان امام عليه السلام با بربر و هند و ديلم و كرك و ترك و روم.
الثانى: كاف در قوله (ع) ليس كمثله شى ء معروف برآنند كه زائده است و زياد كردن آن از جهت تاكيد نفى مثل است زيرا زيادتى حرف به منزله ى اعاده ى او است در مرتبه ى دوم.
ملا سعد در مطول ذكر نموده آنكه احسن آن است كه كاف اصليه باشد نه زائده و غرض كه نفى مثل است از آن حاصل به احسن وجه در وجه در بيان او ذكر كرده.
اول: آن است كه اين از قبيل نفى شى ء است به نفى لازم او مثل اينكه مى خواهى بيان كنى كه زيد برادر ندارد مى گوئى از جهت برادر زيد برادر نيست شكى نيست كه اگر زيد برادر مى داشت لازم افتاده كه خود زيد برادر باشد الان كه مى گوئى برادر زيد برادر ندارد نفى لازم مى كنى نتيجه مى دهد كه زيد برادر ندارد زيرا كه نفى لازم نفى ملزوم خواهد نمود و همچنين در ليس كمثله شى ء زيرا كه اگر از جهت خدا مثل بود خدا خود مثل المثل مى شود الان نفى لازم كه مثل المثل باشد نمودى نفى ملزوم كه مثل باشد او هم نفى مى شود.
دوم: آن است از اين قبيل كه مثل تو بخل ندارد هم سنهاى تو قريب به بلوغ هستند هم سنهاى تو بالغ شدند غرض آن است كه ذات تو چنين
هر يكى از ايشان هزار سال، قرآن خواند به نحوى كه ما ايشان را تعليم كرديم و چيزهائيكه اگر بر مردم تلاوت شود كافر شوند، و از جهت ايشان است خروج با امام (ع) زمانى كه پا شوند سبقت گيرند، در ايشان است اصحاب سلاح و در ايشان است پير و جوان، از جهت ايشان است شمشيرهائى از آهن غير اين آهن كه اگر بزند يكى از ايشان به سيف خود كوه را خواهد آن كوه را دو قطعه كرد جنگ كنند با ايشان امام عليه السلام با بربر و هند و ديلم و كرك و ترك و روم.
الثانى: كاف در قوله (ع) ليس كمثله شى ء معروف برآنند كه زائده است و زياد كردن آن از جهت تاكيد نفى مثل است زيرا زيادتى حرف به منزله ى اعاده ى او است در مرتبه ى دوم.
ملا سعد در مطول ذكر نموده آنكه احسن آن است كه كاف اصليه باشد نه زائده و غرض كه نفى مثل است از آن حاصل به احسن وجه در وجه در بيان او ذكر كرده.
اول: آن است كه اين از قبيل نفى شى ء است به نفى لازم او مثل اينكه مى خواهى بيان كنى كه زيد برادر ندارد مى گوئى از جهت برادر زيد برادر نيست شكى نيست كه اگر زيد برادر مى داشت لازم افتاده كه خود زيد برادر باشد الان كه مى گوئى برادر زيد برادر ندارد نفى لازم مى كنى نتيجه مى دهد كه زيد برادر ندارد زيرا كه نفى لازم نفى ملزوم خواهد نمود و همچنين در ليس كمثله شى ء زيرا كه اگر از جهت خدا مثل بود خدا خود مثل المثل مى شود الان نفى لازم كه مثل المثل باشد نمودى نفى ملزوم كه مثل باشد او هم نفى مى شود.
دوم: آن است از اين قبيل كه مثل تو بخل ندارد هم سنهاى تو قريب به بلوغ هستند هم سنهاى تو بالغ شدند غرض آن است كه ذات تو چنين
است.
است.
شرح: يعنى توئى خدا نيست خدائى مگر تو يكى است تنها و نهايت تنهائى توئى خدا
احد و فرد هر دو لفظ به معنى يك و تغاير آنها به حسب اعتبار مثلا فرد تعبير به تنهائى شود اما احد تعبير به تنهائى نكند، متوحد و متفرد اسم فاعلند به معنى وضع لغوى كه باب تفعل است موضوع هستند از براى مطاوعه ى فعل، معنى ايشان قبول يگانگى كننده و تنهائى كننده و اين معنى غير مناسب است، و لطفى در مقام ندارد و به خاطر همين مطلب به معنى تعبير كردند به صاحب تنهائى متفرد ذوالفردانيه و اين معنى هم لطف ندارد.
التركيب: لا اله الا انت يا تاكيد است از جهت جمله مثبته اى انت الله لا اله الا انت تاكيد اثبات به نفى شده است يا خبر دويم انت است يا بدل و يا حال او از جهت خبر بنا بر جواز امثال اين نحو حال، و قول بر اينكه جمله ى معترضه است بعيد است به حسب سياق، احد و توحيد صفت الله است يا خبر بعد خبر يا بدل و همچنين ساير الفاظ واقعه مثل اينها مثل عظيم المتعظم الرحمن الرحيم و هكذا.
نيست خدائى به غير از تو كريم است و نهايت كرم، بزرگست نهايت بزرگى كبير است نهايت تكبر.
و دور نيست كه باب تفعل در مقام از جهت مبالغه باشد يعنى نهايت يگانگى دارنده به عبارت اخرى در يگانگى نظير ندارد.
كريم: يعنى جود دارنده.
متكرم: يعنى زياده بر زياد جود دارنده است باب تفعل در اين مقام هم از جهت مبالغه مى باشد مثل سابق مثل همين معنى است اسماء فاعلى كه بعد هم ذكر شود.
عظيم و كبير: به معنى بزرگى و فرق ما بين ايشان به حسب اعتبار به اين معنى كبير به حسب رتبه در مقام و شرف است و عظيم اعم از اين است به حسب اعوان و اموال و منال هم گويند.
متعظم و متكبر: اسم فاعلند يعنى نهايت عظمت و بزرگى دارنده.
التركيب: لا اله الا انت يا تاكيد است از جهت جمله مثبته اى انت الله لا اله الا انت تاكيد اثبات به نفى شده است يا خبر دويم انت است يا بدل و يا حال او از جهت خبر بنا بر جواز امثال اين نحو حال، و قول بر اينكه جمله ى معترضه است بعيد است به حسب سياق، احد و توحيد صفت الله است يا خبر بعد خبر يا بدل و همچنين ساير الفاظ واقعه مثل اينها مثل عظيم المتعظم الرحمن الرحيم و هكذا.
توئى خدا، نيست خدائى غير از تو رفيع است در نهايت رفعت، شديد العقوبه است.
العلى المتعال: على صفت مشبهه است به معنى رفعت دارنده.
متعال: اسم فاعل است.
در مجمع البحرين است: و در اسماء خداوند است العلى و المتعال على آن كسى است كه بالاتر از او در مرتبه چيزى نيست صيغه ى فعيل است فاعل از علا يعلو، متعال كسى است كه بزرگست از هر وصفى بر وزن متفاعل از علو تعالى يتعالى متعال.
محال: به كسر ميم به معنى عقوبت و كيد كردن است مصدر است از محل و ماحل محال و مماحله.
التركيب: لا اله الا انت يا تاكيد است از جهت جمله مثبته اى انت الله لا اله الا انت تاكيد اثبات به نفى شده است يا خبر دويم انت است يا بدل و يا حال او از جهت خبر بنا بر جواز امثال اين نحو حال، و قول بر اينكه جمله ى معترضه است بعيد است به حسب سياق، احد و توحيد صفت الله است يا خبر بعد خبر يا بدل و همچنين ساير الفاظ واقعه مثل اينها مثل عظيم المتعظم الرحمن الرحيم و هكذا.
توئى خدا، نيست خدائى مگر تو رحمن است رحيم عالم به هر چيز خالق هر چيز از روى حكمت.
رحمن و رحيم: صفت مشبهه است مبنى هستند بر مبالغه رحمن ابلغ است زيرا كه گفته اند كثرت حروف دلالت بر كثرت معنى كند.
عليم: صيغه ى مبالغه يعنى محيط است علم او به هر چيز.
حكيم: خلقت كردن اشياء بر وجه اتقان و صلاح.
التركيب: لا اله الا انت يا تاكيد است از جهت جمله مثبته اى انت الله لا اله الا انت تاكيد اثبات به نفى شده است يا خبر دويم انت است يا بدل و يا حال او از جهت خبر بنا بر جواز امثال اين نحو حال، و قول بر اينكه جمله ى معترضه است بعيد است به حسب سياق، احد و توحيد صفت الله است يا خبر بعد خبر يا بدل و همچنين ساير الفاظ واقعه مثل اينها مثل عظيم المتعظم الرحمن الرحيم و هكذا.
سميع و بصير: يعنى علم دارد به هر مسموع و مبصرى، سئوال شد از بعضى از ائمه عليهم السلام مى ناميم و اسم مى بريم خدا را سميع و بصير به واسطه ى چه با وجود آنكه از جهت او سمع و بصر نيست؟
فرمودند: بر او مخفى نمى شود چيزى كه درك باسماع شود و چيزى كه درك بابصار شود.
خبير: عالم بما كان و ما يكون هيچ چيزى از او مخفى نماند و چيزى از علم او فوت نشود.
قديم اول بر هر چيز و آخر هر چيز.
التركيب: لا اله الا انت يا تاكيد است از جهت جمله مثبته اى انت الله لا اله الا انت تاكيد اثبات به نفى شده است يا خبر دويم انت است يا بدل و يا حال او از جهت خبر بنا بر جواز امثال اين نحو حال، و قول بر اينكه جمله ى معترضه است بعيد است به حسب سياق، احد و توحيد صفت الله است يا خبر بعد خبر يا بدل و همچنين ساير الفاظ واقعه مثل اينها مثل عظيم المتعظم الرحمن الرحيم و هكذا.
توئى خدا، نيست مگر تو عالمى به مسموعات و مبصرات قديمى و مطلعى بر امور.
فذلكه: قديم يكى از اسماء خدا است و اين لفظ در مقابل حادث است و بين ايشان از نسب تقابل و تضاد و لذا گوئيم: قديم دو اطلاق مى شود يكى آن است كه وجود و هستى او حاجت ندارد، ديگر آن است كه وجود او مسبوق به غير نباشد.
يعنى: قدم اول را قديم ذاتى گويند دوم را قديم زمانى گويند، و در مقابل قدم حدوث است و او هم حدوث ذاتى مى شود و حدوث زمانى اول آن است كه وجود او حاجت به غير دارد و ثانى آن است كه وجود او مسبوق به غير باشد، ذات واجب الوجود قديم است و اما به دليل لزوم تسلسل اگر نباشد و همچنين واجب
الوجود قديم است زمانا و الا منافات دارد واجب الوجود بودن را زيرا اگر واجب الوجود ديگر باشد موجب آن شود كه ما به الاشتراك داشته باشند و اين موجب امكان خواهد بود.
اللغه: كريم جامع انواع خير و شرف و فضايل.
دائم: دوام دارنده.
عدد: به معنى معدود.
عالى: بلندى و رفعت دارنده، و دانى نزديكى دارنده.
بهاء: حسن و جمال و عظمت.
مجد: شرف و بزرگى، كبريا بزرگى و پادشاهى.
التركيب: اكرم و ادوم اگر چه به حسب صيغه افعل التفضيل است، لكن مفضل و مفضل عليه در اصل مصدر بايست شركت داشته باشند الا اينكه در جنب خالق معدوم صرف نشايد گفت ايشان شريك در اصل فعل اند پس لابد گوئيم افعل تفضيل در مقام منسلخ از تفضيل است و اين استعمال هم شايع هست الكريم و الدائم و الاول و الاخر و نحو ايشان در امثال اين كلمات انسب هستند به بدليت از جهت انت بدل كل من الكل، و قبل و بعد مبنيان به فتح از ظروف زمانيه هستند.
شرح: يعنى توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد كريم است و اكرم دائم و ادوم دوام دارد كه دوام او را نهايت نيست.
اللغه: كريم جامع انواع خير و شرف و فضايل.
دائم: دوام دارنده.
عدد: به معنى معدود.
عالى: بلندى و رفعت دارنده، و دانى نزديكى دارنده.
بهاء: حسن و جمال و عظمت.
مجد: شرف و بزرگى، كبريا بزرگى و پادشاهى.
التركيب: اكرم و ادوم اگر چه به حسب صيغه افعل التفضيل است، لكن مفضل و مفضل عليه در اصل مصدر بايست شركت داشته باشند الا اينكه در جنب خالق معدوم صرف نشايد گفت ايشان شريك در اصل فعل اند پس لابد گوئيم افعل تفضيل در مقام منسلخ از تفضيل است و اين استعمال هم شايع هست الكريم و الدائم و الاول و الاخر و نحو ايشان در امثال اين كلمات انسب هستند به بدليت از جهت انت بدل كل من الكل، و قبل و بعد مبنيان به فتح از ظروف زمانيه هستند.
شرح: يعنى توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد كريم است و اكرم دائم و ادوم دوام دارد كه دوام او را نهايت نيست.
اللغه: كريم جامع انواع خير و شرف و فضايل.
دائم: دوام دارنده.
عدد: به معنى معدود.
عالى: بلندى و رفعت دارنده، و دانى نزديكى دارنده.
بهاء: حسن و جمال و عظمت.
مجد: شرف و بزرگى، كبريا بزرگى و پادشاهى.
التركيب: اكرم و ادوم اگر چه به حسب صيغه افعل التفضيل است، لكن مفضل و مفضل عليه در اصل مصدر بايست شركت داشته باشند الا اينكه در جنب خالق معدوم صرف نشايد گفت ايشان شريك در اصل فعل اند پس لابد گوئيم افعل تفضيل در مقام منسلخ از تفضيل است و اين استعمال هم شايع هست الكريم و الدائم و الاول و الاخر و نحو ايشان در امثال اين كلمات انسب هستند به بدليت از جهت انت بدل كل من الكل، و قبل و بعد مبنيان به فتح از ظروف زمانيه هستند.
شرح: يعنى توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد كريم است و اكرم دائم و ادوم دوام دارد كه دوام او را نهايت نيست.
اللغه: كريم جامع انواع خير و شرف و فضايل.
دائم: دوام دارنده.
عدد: به معنى معدود.
عالى: بلندى و رفعت دارنده، و دانى نزديكى دارنده.
بهاء: حسن و جمال و عظمت.
مجد: شرف و بزرگى، كبريا بزرگى و پادشاهى.
التركيب: اكرم و ادوم اگر چه به حسب صيغه افعل التفضيل است، لكن مفضل و مفضل عليه در اصل مصدر بايست شركت داشته باشند الا اينكه در جنب خالق معدوم صرف نشايد گفت ايشان شريك در اصل فعل اند پس لابد گوئيم افعل تفضيل در مقام منسلخ از تفضيل است و اين استعمال هم شايع هست الكريم و الدائم و الاول و الاخر و نحو ايشان در امثال اين كلمات انسب هستند به بدليت از جهت انت بدل كل من الكل، و قبل و بعد مبنيان به فتح از ظروف زمانيه هستند.
شرح: يعنى توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد كريم است و اكرم دائم و ادوم دوام دارد كه دوام او را نهايت نيست.
توئى خدا، نيست خدائى مگر تو كه اين صفت دارد سابق است بر هر شى ء و لا حق است بر هر مخلوق و معدود.
توئى خدا، نيست خدا مگر تو خدائى كه اين صفت دارد نزديك است و قريب است در حالت علو و بلندى خود رفعت دارد حالت نزديكى خود.
توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد صاحب عظمت و شرافت و سلطنت و پادشاهى و ثناء.
تنبيه: فقره ى قبل از فقره ى اخير كنايه از اين است كه علم او محيط به تمام ما سواى خود هست نه فرض قريب شود كه خبر از بعد نداشته باشد يا به عكس.
تعالى عن ذلك علوا كبيرا
توئى خدا، نيست خدائى مگر تو كه اين صفت دارد سابق است بر هر شى ء و لا حق است بر هر مخلوق و معدود.
توئى خدا، نيست خدا مگر تو خدائى كه اين صفت دارد نزديك است و قريب است در حالت علو و بلندى خود رفعت دارد حالت نزديكى خود.
توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد صاحب عظمت و شرافت و سلطنت و پادشاهى و ثناء.
تنبيه: فقره ى قبل از فقره ى اخير كنايه از اين است كه علم او محيط به تمام ما سواى خود هست نه فرض قريب شود كه خبر از بعد نداشته باشد يا به عكس.
تعالى عن ذلك علوا كبيرا
توئى خدا، نيست خدائى مگر تو كه اين صفت دارد سابق است بر هر شى ء و لا حق است بر هر مخلوق و معدود.
توئى خدا، نيست خدا مگر تو خدائى كه اين صفت دارد نزديك است و قريب است در حالت علو و بلندى خود رفعت دارد حالت نزديكى خود.
توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد صاحب عظمت و شرافت و سلطنت و پادشاهى و ثناء.
تنبيه: فقره ى قبل از فقره ى اخير كنايه از اين است كه علم او محيط به تمام ما سواى خود هست نه فرض قريب شود كه خبر از بعد نداشته باشد يا به عكس.
تعالى عن ذلك علوا كبيرا
توئى خدا، نيست خدائى مگر تو كه اين صفت دارد سابق است بر هر شى ء و لا حق است بر هر مخلوق و معدود.
توئى خدا، نيست خدا مگر تو خدائى كه اين صفت دارد نزديك است و قريب است در حالت علو و بلندى خود رفعت دارد حالت نزديكى خود.
توئى خدا نيست خدائى مگر تو خدائى كه اين صفت دارد صاحب عظمت و شرافت و سلطنت و پادشاهى و ثناء.
تنبيه: فقره ى قبل از فقره ى اخير كنايه از اين است كه علم او محيط به تمام ما سواى خود هست نه فرض قريب شود كه خبر از بعد نداشته باشد يا به عكس.
تعالى عن ذلك علوا كبيرا
اللغه: الانشاء الايجاد انشاء شى ء ايجاد شى ء را گويند.
سنخ: بيخ شى ء را گويند اسناخ الاسنان اصولها.
مثال: نمونه.
ابتداع: اختراع شى ء تازه.
احتذاء: باب افتعال از حذو به معنى متابعت و اقتداء مثل حذ و النعمل با لنعل.
تقدير: اندازه كردن و خلق كردن و حكم كردن.
اللغه: الانشاء الايجاد انشاء شى ء ايجاد شى ء را گويند.
سنخ: بيخ شى ء را گويند اسناخ الاسنان اصولها.
مثال: نمونه.
ابتداع: اختراع شى ء تازه.
احتذاء: باب افتعال از حذو به معنى متابعت و اقتداء مثل حذ و النعمل با لنعل.
تقدير: اندازه كردن و خلق كردن و حكم كردن.
تيسير: مقابل تعسير به معنى آسان كردن و فراهم آوردن و مهيا كردن اسباب.
تدبير: ملاحظه ى عواقب امور نمودن.
التركيب: ما در ما صورت و دبرت مى تواند موصوفه شود صورت و دبرت صفت او شوند و او مقدر به شى ء، و مى تواند موصوله شود لكن عايد صله محذوف باشد
بلا احتذاء: مى تواند ظرف لغو باشد متعلق بابتدعت و مى تواند ظرف مستقر شود متعلق به عامل مقدر كه حال از جهت فاعل ابتدعت شود.
شرح: يعنى توئى خدائى كه نيست خدائى مگر تو آن چنان كسى كه ايجاد اشياء كردى بدون اصل و ماده، صورت بندى شى ء را كه اين صفت داشت صوره داده شده بود بدون نمونه، ايجاد مخترعات كردى بدون متابعت و اقتداء توئى كه اندازه كردى هر شى ء را اندازه كردنى و آسان كردى هر شى ء را آسان كردنى.
تدبير ما دون تو كردى تدبير كردنى.
تيسير: مقابل تعسير به معنى آسان كردن و فراهم آوردن و مهيا كردن اسباب.
تدبير: ملاحظه ى عواقب امور نمودن.
التركيب: ما در ما صورت و دبرت مى تواند موصوفه شود صورت و دبرت صفت او شوند و او مقدر به شى ء، و مى تواند موصوله شود لكن عايد صله محذوف باشد
بلا احتذاء: مى تواند ظرف لغو باشد متعلق بابتدعت و مى تواند ظرف مستقر شود متعلق به عامل مقدر كه حال از جهت فاعل ابتدعت شود.
شرح: يعنى توئى خدائى كه نيست خدائى مگر تو آن چنان كسى كه ايجاد اشياء كردى بدون اصل و ماده، صورت بندى شى ء را كه اين صفت داشت صوره داده شده بود بدون نمونه، ايجاد مخترعات كردى بدون متابعت و اقتداء توئى كه اندازه كردى هر شى ء را اندازه كردنى و آسان كردى هر شى ء را آسان كردنى.
تدبير ما دون تو كردى تدبير كردنى.
اعانه: كمك كردن.
وزر: به معنى بار و عمل وزير: يعنى بار بردار وزير سلطان را وزير گويند زيرا كه او حامل اثقال و زحمات سلطان است از اين قبيل است قوله تعالى: و لا تزر وازره وزر اخرى.
يعنى: هر كه بار خود برمى دارد بار كسى ديگر بر نخواهد داشت.
حافظ: عيب خوبان مكن اى زاهد پاكيزه سرشت
كه گناه دگران بر تو نخواهند نوشت
شاهد: بيننده.
نظير: دور نيست در اين مقام به معنى نظركننده باشد نه شبيه.
توئى آن كس كه اعانت نكرد تو را در امر خلقت تو شريكى، و برنداشت در شان و شغل تو حامل و باربردارى، نبود تو را در امر خلقت تو بيننده و نگاه كننده ى
حتم: به معنى وجوب.
نصف: به كسر نون و قيل مثلثه النون يعنى انصاف كردن مقابل جور و ظلم.
توئى آن كس كه اراده كرده ى تو پس مى شود واجب آن چيزى كه اراده كرده ى حكم كردى پس عدل است آن چيزى كه حكم كردى، حكم كردى پس انصاف است آن چيزى كه حكم كردى.
ارشاد: بعضى را توهم آن شد كه قوله (ع) قضيت و حكمت اين دو فقره تاكيد هم هستند و اين توهم فاسد است زيرا كه در قضاء مزبور عدل است قضاء او در حكم فرد انصاف است حكم تو ظاهر آن است قضاء در افعال خود باشد و حكم در افعال عباد شاهد بر مقال در حاق قضاء الزام خوابيده است و در حاق حكم الزام نيست حكم اعمست تامل.
اللغه: حوى به معنى احاطه كردن و فرا گرفتن مكان يا عبارت است از سطح محيط حاوى محيط بر سطح محوى يا فراغ مرهوم على اختلاف.
عيا، من باب تعب عيى يعيى به معنى عجز آمد زمان.
تقدير: اندازه گرفتن.
التركيب: لام در قوله لسلطان مى تواند به معنى عند باشد و مى شود به معنى
اللغه: حوى به معنى احاطه كردن و فرا گرفتن مكان يا عبارت است از سطح محيط حاوى محيط بر سطح محوى يا فراغ مرهوم على اختلاف.
عيا، من باب تعب عيى يعيى به معنى عجز آمد زمان.
تقدير: اندازه گرفتن.
التركيب: لام در قوله لسلطان مى تواند به معنى عند باشد و مى شود به معنى
مقابله باشد و مى شود تعديه باشد در اين صورت قيام به معنى طاقت است چنانچه از اساس نقل شد.
عددا: تميز است امدا مفعول.
شرح: يعنى تو آن كسى هستى كه محيط نمى شود تو را مكان، و نمى ايستد مقابل پادشاهى تو پادشاهى، عاجز نمى كند تو را دليل و بيان، توئى آن كسى كه شمارنده هستى هر شى ء را از حيث عدد، و گردانيدى از جهت هر شى ء زمان و مدتى، و اندازه كردى هر شى ء را اندازه اى.
تنبيه: خلاقيت و آلهيت آن است كه غالب بر هر شى ء و هر شى ء مغلوب او عالم به هر شى ء از هر جهت از جهات او و مكان او جهت او نباشد اگر جهتى از اين جهات در آن نباشد نمى تواند واجب الوجود بودن چنانچه در محلش مبين شد
مقابله باشد و مى شود تعديه باشد در اين صورت قيام به معنى طاقت است چنانچه از اساس نقل شد.
عددا: تميز است امدا مفعول.
شرح: يعنى تو آن كسى هستى كه محيط نمى شود تو را مكان، و نمى ايستد مقابل پادشاهى تو پادشاهى، عاجز نمى كند تو را دليل و بيان، توئى آن كسى كه شمارنده هستى هر شى ء را از حيث عدد، و گردانيدى از جهت هر شى ء زمان و مدتى، و اندازه كردى هر شى ء را اندازه اى.
تنبيه: خلاقيت و آلهيت آن است كه غالب بر هر شى ء و هر شى ء مغلوب او عالم به هر شى ء از هر جهت از جهات او و مكان او جهت او نباشد اگر جهتى از اين جهات در آن نباشد نمى تواند واجب الوجود بودن چنانچه در محلش مبين شد
اللغه: الاوهام جمع وهم و هم قوه اى است متعلقه به جزئيات محسوسه.
افهام: جمع فهم فهم قوه اى است عاقله كه درك كليات مى كند، كيف عرض است كه قابل قسمت و نسبت باشد به عبارت اخرى كيف عبارت است از اوصاف خارجه از ذوات و اين در حق خلاق عالم نشايد زيرا كه خلاق عالم صفات خارجه ندارد صفات او عين ذات او است، به عبارت اوضح آن است كه خلاق عالم ذات مجرده ى بحث است جنس و فصل از جهت او نيست، ذاتى است بحث كه مى توان از او تعبير به عالم و قادر وحى و نحو آن كرده و خدا عبارت از اينهاست پس لابديم بگوئيم: كيف در خدا عبارت است از صفات لايقه ى به خدا يعنى ما ينبغى لله تعالى اين عبارت است از زمان و گاهى به معنى مكان است و در عبارت مذكوره عبارت از مكان است به قرينه ى اضافه موضع به سوى او.
شرح: يعنى توئى آن كسى كه نرسيده است اوهام به ذات تو و عاجز است افهام و عقول به كيفيات تو، و درك نكرده است ديده ها جاى تو را.
تنبيهان: اول آن است كه آن چيزى كه خدا است در هيچ جهتى از جهات درك نشود.
شعر:
آنچه در وهم تو گنجد كه من اينم نه من آنم
و آنچه در ذهن تو زيبد كه چنينم نه چنانم
به كنه ذاتش خرد كى برد پى
فتد اگر خسى به قعر دريا
آنچه در عالم تصور آيد مصنوع است مثل مخلوق تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا.
دوم آن است هستى در عالم هستى لابد از جهت او مكان و صفات است پس لابد در خدا هم مثل ساير موجودات زمان و مكان است اين قدر است كه زمان و مكان مصنوع و مخلوق نيست چيزى است كه عقل درك آن نمى كند و لذا امام عرض به خدا مى كند اوهام و افهام درك نمى كند ذات و كيف تو را و ابصار درك نمى كند مكان لابد زمان و مكان و ذات دارد ماها عاجزيم از ادراك او.
اللغه: تحديد در لغت به معنى آشكار كردن و تشريح كردن و انتها كردن
مثل: نمونه. تمثيل: نمونه ى شى ء آوردن.
تولد: زائيدن و زائيده.
التركيب: فاء در فتكون سببيه است و بعد از اوان مقدر است.
بيان: اگر ذات بارى تحديد شود يعنى نهايت او معلوم شود يا كشف
مهيه او شود پس محدود خواهد بود زيرا كه چيزى كه محدود شود نخواهد واجب الوجود شود زيرا كه تحديد اگر توضيح نهايات باشد محدود جسم خواهد شد زيرا ذى النهايات جسم است اگر كشف مهيت شود لابد است كه محدود مركب باشد و الا كشف او نشايد و در محل خود ثابت شده است كه خدا جسم نيست، و مركب هم نباشد زيرا هر دو منافات با واجب الوجوديت دارد و ذات بارى تمثيل پيدا نكند و الا خواهد داخل در موجودات خارجيه شد، و ذات بارى نشايد پدر بودن از جهت او و پسر بودن اما پسر بودن لابد مسبوقيت دارد در زمان او واو منافات دارد با قدميت از جميع جهات كه ثابت است از جهت ذات بارى.
و اما پدر بودن لازم او جسميت است زيرا كه پسر لابد است بعضى از اجزاء پدر باشد زيرا كه نطفه تا مستحيل نشود ولد نشايد پس والد لابد است كه جسم باشد و اين منافات با خدائى دارد.
شرح: يعنى توئى آن كسى كه تحديد نشدى تو تا اينكه سبب تحديد بوده باشى تو، محدود نبوده ى تو محدود نمونه آوردن باشى از موجودات خارجيه والد نشدى تا اينكه سبب آن مولود شده باشى.
اللغه: ضد دو اطلاق دارد در عرف عام اطلاق بر شى ء كه مساوى ديگر باشد در قوه و مانع او شود، در عرف خاص عرض را گويند كه در عقب او عرضى دگر آيد در محل او و لذا تعريف ضدين كرده اند كه الضدان امران وجوديان يتواردان فى محل واحد.
النددر لغت مشارك در حقيقت اگر مشاركت در تمام مهيه باشد مسمى
به اسم مثل است مثل افراد انسان كه هر يك مثل صاحب خود است چه خوب مى فرمايد خواجه در فصول المهمه در مقام اينكه از جهت بارى ضد و ند نيست: ضد عرضى است عقب درآيد او را عرض ديگر در محل خود داشته باشد با او در محل، ند مشارك او است در حقيقت و ثابت شده است كه واجب الوجود يكى است عرض نيست زيرا كه هر عرضى ممكن و محتاج است و شريك نمى شود غير او را در حقيقت او زيرا كه ما سواء او ممكن است اگر غير با او مشارك لازم افتاده است امكان را.
عدل: به كسر عين نظير و مثل.
شرح: يعنى تو آن كسى هستى كه ضد با تو نيست تا اينكه با تو دشمنى كند تو را نظير و مثل با تو نيست تا اينكه غالب شود تو را، نيست ند تو را تا اينكه معارضه كند تو را.
اللغه: احسن اى احكم يعنى از روى احكام و درستى جا آورده است افعال اربعه اگر چه مفادش يك معنى است لكن به حسب حيثيات مختلف مثلا ابتدء عبارت از ابتداء اول ايجاد است. و اختراع ابتدائيت در آن ملحوظ نيست بلكه عمل به جا آوردن كه مثل آن عمل كسى نتواند جا آوردن، ابتداع در آن اختراع ملحوظ نيست بلكه عملى به جاى آوردن بدون ماده و آلات.
شرح: يعنى توئى آن كسى كه ابتداء كرده است و اختراع كرده، و احداث كرده و محكم و خوب به جاى آورده عمل آن چيزى كه عمل كرده است.
تنبيه: در افعال اربعه اول ذكر مفعول نشد يا از بابت تنزيل افعال متعديه به منزله ى لازم غرض فعل است نه متعلق آن نظير اكول يا حذف شده است
و قرينه ى حاليه دالست بر آن.
اللغه: سناء به معنى رفعت و روشنائى.
صدع: به معنى آشكار و اظهار كردن.
فرقان: جدائى ما بين حق و باطل.
التركيب: ما ماء استفهاميه به معنى اى شى ء مبتداء اجل جمله ى فعليه خبر او و بعضى ما را تعجبيه و فعل بعد او را فعل تعجب گرفته اند، و اين منافات با استفهام ندارد زيرا كه در ماء تعجبيه سه قول است موصوله و استفهاميه و موصوفه.
نعم، اگر فعل تعجب باشد ما بين فعل و معمول او فصل واقع شود خلاف است.
شرح: يعنى تنزيه مى كنم تو را از نقايص چه چيز است بزرگ آن چيز كرده شان و فعل تو را، و بلند كرده در امكنه مكان تو را، و اظهار كرده است از روى حق فرقان تو را.
تذئيل: فقره ى دوم كنايه از عدم مكان از جهت او است و عقول درك آن نكند و لذا او را تعبير به ارفع المكان نموده است.
التركيب: من فى قوله من لطيف قابليت بيانيه و ابتدائيه و تعليليه دارد ماء تعجبيه به معنى استفهام.
الطف: صيغه ى تعجب در مقام به واسطه ى اينكه اشباه و نظاير بر او ديده شده است.
شرح: يعنى تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى به علت لطف تو تعجب است از الطفيت تو و به علت مهربانى تو تعجب است از زيادتى مهربانى تو، و به علت حكمت تو و تعجب است از زيادتى دانائى تو،
اللغه: مليك صيغه ى فعيل از ملك بالضم به معنى سلطنت.
تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى به علت سلطنت تو و امنعيت تو كه احدى نتواند بر تو غالب شود و به علت جود و بخشش تو تعجب است از زيادتى وسعت دادن تو، و به علت رفعت تو تعجب است از زيادتى رفعت تو، توئى صاحب بزرگى و مجد و پادشاهى و ثناء.
اللغه: التماس: طلب دانى از عالى.
دين: عبارت است از احكام معتقده و از حيثيتى كه به آن احكام عمل شود مذهب گويند، و از حيثيتى كه ديگرى نوشت آن را ملت گويند كه از املاء است.
هدايت: راه يافتن.
دنيا: دار معاش و زندگانى را گويند.
شرح: تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى پهن كردى به خوبيها و نيكيها و بخششها دست تو را، و شناخته شده است راه نمائى از جانب تو پس هر كى طلب كرده است تو را از جهت دين خود يا دنياى خود مى يابد تو را.
ارشاد: فقرات ثلاثه شواهد او هويدا است.
اما فقره ى اول، نعمت حيات و صحت و امان.
اى كريمى كه از خزانه ى غيب
گبر و ترسا وظيفه خور دارى
فقره ى دوم، ففى كل شى ء له آيه: تدل على انه واحد.
فقره ى سوم، قضاء حوائج هر كه در نفس خود ملاحظه كند خواهد به عيان ديد يكى از قضاء حوائج كه در خود ملاحظه مى كنم توفيق اتمام اين شرح شريف است كه در حرم حسينيه (ع) از خداى خود طلب كردم و هو الموفق.
اللغه: خضوع و خشوع فروتنى كردن لكن يكى به حسب جوارح و يكى به حسب قلب.
انقياد: اطاعت كردن.
التركيب: لام در لعظمتك به معنى عند يا دون
و كل خلقك فاعل از جهت خشع و انقاد.
شرح: تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردن خضوع كرده است از براى تو كسانى كه واقع شده است در علم تو، و خشوع كرده است نزد عظمت تو چيزهائى كه در تحت عرش تو است، اطاعت كرده است از جهت تسليم امر تو تمام خلق تو.
ارشاد: هر چه در عوالم به وجود آيد از نباتات و جمادات و حيوانات و معدنيات همه در مقام خشوع هستند تمام آنها در خضوع تكوينى يعنى از عالم عدم به وجود آمدن شريكند بعضى از آنها علاوه بر خضوع تكوينى تكليفى هم دارند مثل غالب ذوى العقول و تعبير از فاعل خضوع به من اشاره بذوى العقول است از ملائكه و جن و انس.
اللغه: احساس ديدن.
مس: ملاقات جسد بر جسد.
كيد: دشمنى كردن.
اماطه: ازاله و دور كردن.
نزاع: جدال.
مراء: محاجه كردن، خدعه: فريب و حيله كردن، مكر: حيله كردن
شرح: يعنى تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى ديده نمى شوى تو دست زده نمى شوى تو از جهت وارسى بر حال تو و دست زده نمى شوى تو دشمنى كرده نمى شوى تو مناظره كرده نمى شوى، تو جدال كرده نمى شوى، تو فريب داده نمى شوى تو حيله كرده نمى شوى.
دليل بر اين قضاياى منفيه اما سه قضيه ى اوليه آن است كه خلاق عالم نه جسم است و نه جسمانى صفات ثلاثه از اوصاف جسم است، و اما ساير قضايا برهانش واضح است زيرا كه سواى او مخلوق است مخلوق را به النسبه به خالق طاقت اين افعال نبود.
اگر نازى كند از هم فرو ريزند قالبها.
اللغه: جدد جمع جده زمين همواره را گويند و لذا عرب گويد كسى كه راه راست برود ايمن شود از لغزيدن.
رشد: به فتحتين حق و ثواب.
الصمد: آن كسى را گويند كه حوائج به او قصد شود بعضى گفتند باقى بعد خلق را گويند.
از حضرت ابوعبدالله الشهيد (ع) روايت شده است: صمد كسى است كه بزرگى به او منتهى شود كسى است كه بوده است و مى ماند كسى است كه جوف ندارد كسى است كه نمى خورد و نمى آشامد و نمى خوابد.
در روايت ديگر مروى از آن امام (ع) در جواب اهل بصره فرمودند كه: خدا تفسير آن كرده است و فرموده است: لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا احد.
از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه فرمودند: آمدند جماعتى بر پدرم باقر عليه السلام از فلسطين سئوال كردند از مسائلى يكى از آنها تفسير صمد بود فرمودند حضرت: الصمد پنج حرف است دليل است بر وجود و هستى او و اين مثل قوله تعالى: شهد الله انه لا اله الا هو لام تنبيه است بر الهيت او و اين دو حرف مدغمند ظاهر نمى شوند و شنيده نمى شوند بلكه نوشته شوند ادغام اين دو حرف دليل بر لطف او است به درستى كه خدا واقع نشود در وصف زبانى و به گوش كوبيده نشود همينكه بنده تفكر در وجود و اينيت يارى كند متحير شود خطور نمى كند در قلب او شى ء كه تصور كند مثل لام الصمد كه واقع نمى شود در چشم و گوش همينكه نظر مى كند هستى خود نمى بيند همينكه تفكر كند كه او خالق است اشياء را ظاهر مى شود آنچه كه مخفى نبود مثل نظرش بلام مكتوبه، صاد دليل صدق او است در كلام خود و امر به صدق كرد عباد را. ميم دليل ملك باقى او است، دال دليل بر دوام و ابديت او است.
شرح: تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى راه تو راست و صاف فعل و شغل تو حق و صواب توئى عالم آقا.
اللغه: حكم به معنى حكمت و منه: آتيناه الحكم صبيا.
قضاء: حكم كردن، و حتم واجب بودن به جاى آوردن.
شرح: يعنى تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى فرمايش تو حكمت است حكم تو واجب اراده ى تو جاى آورده.
تذنيب: فقرات ثلاثه اول و اخير حاجت به برهان ندارد زيرا كه اول وجدان بر او شهادت مى دهد و اخير را قول خود: اذا اراد لشى ء ان يقول له كن فيكون پس اراده ى او مثل اراده ى عبيد نخواهد بود كه گاهى عزم است و گاهى بدون عزم.
و اما فقره ى دوم حاجت به تقييد دارد يعنى اگر حكم از روى لزوم كند حتم است و الا گاهى قضاء غير حتمى مى شود.
اللغه: آنچه از اخبار مستفاد مى شود اراده ى خدا مخلوق است مفارقت از مراد نكند زيرا كه در خدا تو روى و تامل و تفكر نيست و مشيت مثل اراده در مخلوقيت و لذا احدهما بر ديگرى اطلاق مى شود الا اينكه مشيت مقدم است رتبه و دعوى كردن بر قدميت مشيئت خلطه است زيرا كه بر فرض قدميت عين علم خواهد بود و حال آنكه غير علمست پس اراده معنى او ايجاد و احداث فعل است.
كلمات عبارت است از اخبار و حكم و ثواب و عقاب.
شرح: تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى نيست ردكننده ى مر مشيت تو را و نيست تبديل كننده ى مر كلمات تو را.
اللغه: البهر روشنائى.
فطر: به معنى مبدع و به معنى حفر و شق نيز آمده است يقال فطرت البرء
اى حفرتها، بارى از برى ء به معنى خلقت كردن.
نسمات: جمع نسمه يعنى بنده و عبد.
التركيب: با هر مى تواند خبر شود از جهت مبتداء محذوف اى انت با هر الايات.
شرح: يعنى تنزيه مى كنم تو را تنزيه كردنى توئى ظاهركننده ى علامات بر وحدانيت خود، و توئى مبدع آسمانها و توئى خلق كننده ى بندگان، و مردمان.
اللغه: حمد ثناء جميل مطلق است مى خواهد نعمت در مقابل او باشد يا نه لكن آلت ثناء لابد است از اينكه زبان باشد به عكس شكر يعنى متعلق لابد نعمت باشد و آلت مطلق فعل و لذا قيل فى تعريفه فعل ينبى ء عن تعظيم المنعم فى مقابل النعمه.
خلود: هميشگى.
موازات: مقابله.
صنع: احسان.
التركيب: باء در بدوامك و بنعمتك مى تواند كه ملابسه بوده باشد حمدا مفعول مطلق از جهت فعل محذوف، مع از جهت اجتماع است يا در زمان يا در مكان يا در شرف و رتبه، و شكرا عطف بر حمدا تقدير اولك الحمد حمدا، و لك الشكر شكرا.
اللغه: حمد ثناء جميل مطلق است مى خواهد نعمت در مقابل او باشد يا نه لكن آلت ثناء لابد است از اينكه زبان باشد به عكس شكر يعنى متعلق لابد نعمت باشد و آلت مطلق فعل و لذا قيل فى تعريفه فعل ينبى ء عن تعظيم المنعم فى مقابل النعمه.
خلود: هميشگى.
موازات: مقابله.
صنع: احسان.
التركيب: باء در بدوامك و بنعمتك مى تواند كه ملابسه بوده باشد حمدا مفعول مطلق از جهت فعل محذوف، مع از جهت اجتماع است يا در زمان يا در مكان يا در شرف و رتبه، و شكرا عطف بر حمدا تقدير اولك الحمد حمدا، و لك الشكر شكرا.
اللغه: حمد ثناء جميل مطلق است مى خواهد نعمت در مقابل او باشد يا نه لكن آلت ثناء لابد است از اينكه زبان باشد به عكس شكر يعنى متعلق لابد نعمت باشد و آلت مطلق فعل و لذا قيل فى تعريفه فعل ينبى ء عن تعظيم المنعم فى مقابل النعمه.
خلود: هميشگى.
موازات: مقابله.
صنع: احسان.
التركيب: باء در بدوامك و بنعمتك مى تواند كه ملابسه بوده باشد حمدا مفعول مطلق از جهت فعل محذوف، مع از جهت اجتماع است يا در زمان يا در مكان يا در شرف و رتبه، و شكرا عطف بر حمدا تقدير اولك الحمد حمدا، و لك الشكر شكرا.
اللغه: حمد ثناء جميل مطلق است مى خواهد نعمت در مقابل او باشد يا نه لكن آلت ثناء لابد است از اينكه زبان باشد به عكس شكر يعنى متعلق لابد نعمت باشد و آلت مطلق فعل و لذا قيل فى تعريفه فعل ينبى ء عن تعظيم المنعم فى مقابل النعمه.
خلود: هميشگى.
موازات: مقابله.
صنع: احسان.
التركيب: باء در بدوامك و بنعمتك مى تواند كه ملابسه بوده باشد حمدا مفعول مطلق از جهت فعل محذوف، مع از جهت اجتماع است يا در زمان يا در مكان يا در شرف و رتبه، و شكرا عطف بر حمدا تقدير اولك الحمد حمدا، و لك الشكر شكرا.
اللغه: حمد ثناء جميل مطلق است مى خواهد نعمت در مقابل او باشد يا نه لكن آلت ثناء لابد است از اينكه زبان باشد به عكس شكر يعنى متعلق لابد نعمت باشد و آلت مطلق فعل و لذا قيل فى تعريفه فعل ينبى ء عن تعظيم المنعم فى مقابل النعمه.
خلود: هميشگى.
موازات: مقابله.
صنع: احسان.
التركيب: باء در بدوامك و بنعمتك مى تواند كه ملابسه بوده باشد حمدا مفعول مطلق از جهت فعل محذوف، مع از جهت اجتماع است يا در زمان يا در مكان يا در شرف و رتبه، و شكرا عطف بر حمدا تقدير اولك الحمد حمدا، و لك الشكر شكرا.
شرح: يعنى ثناء مختص به ذات تو است ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى، كه باقى بماند متلبس به بقاء تو، از جهت تو است ثناء ثنا مى كنم تو را ثناء كردنى خلود دارنده باشد متلبس نعمت تو، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه مقابله كند احسان تو را، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه زياده باشد از رضاى تو.
از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى با ثناء هر ثناء شكر مى كنم تو را شكر كردنى كه عاجز شود شكر هر شكركننده ى.
تنبيه: فقرات سته كه مذكور شد دو فقره ى اول از خدا تمناى اجر و مزدى از جهت حمد خود مى كند دعائى است رجاء استجابت در آن هست و اين نحو ثناء از حامد هم ممكن است.
و اما فقره ى سوم، بالنسبه بحامد محال كمالا يخفى و اما بالنسبه به خدا كه اجر مثل اين نحو حمد بدهد ممكن است و لذا داعى در مقام طلب بيرون آمد.
و اما فقره ى چهارم، واضح است زيرا كه خلاق عالم راضى به قليل مى شود پس زياده بر رضاء ممكن است.
و اما فقره ى پنجم، باز طلب اجر و مزد است.
و اما فقره ى ششم، بخل نيست چنانچه در دعاء اول توضيح آن شد مراجعه شود.
شرح: يعنى ثناء مختص به ذات تو است ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى، كه باقى بماند متلبس به بقاء تو، از جهت تو است ثناء ثنا مى كنم تو را ثناء كردنى خلود دارنده باشد متلبس نعمت تو، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه مقابله كند احسان تو را، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه زياده باشد از رضاى تو.
از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى با ثناء هر ثناء شكر مى كنم تو را شكر كردنى كه عاجز شود شكر هر شكركننده ى.
تنبيه: فقرات سته كه مذكور شد دو فقره ى اول از خدا تمناى اجر و مزدى از جهت حمد خود مى كند دعائى است رجاء استجابت در آن هست و اين نحو ثناء از حامد هم ممكن است.
و اما فقره ى سوم، بالنسبه بحامد محال كمالا يخفى و اما بالنسبه به خدا كه اجر مثل اين نحو حمد بدهد ممكن است و لذا داعى در مقام طلب بيرون آمد.
و اما فقره ى چهارم، واضح است زيرا كه خلاق عالم راضى به قليل مى شود پس زياده بر رضاء ممكن است.
و اما فقره ى پنجم، باز طلب اجر و مزد است.
و اما فقره ى ششم، بخل نيست چنانچه در دعاء اول توضيح آن شد مراجعه شود.
شرح: يعنى ثناء مختص به ذات تو است ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى، كه باقى بماند متلبس به بقاء تو، از جهت تو است ثناء ثنا مى كنم تو را ثناء كردنى خلود دارنده باشد متلبس نعمت تو، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه مقابله كند احسان تو را، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه زياده باشد از رضاى تو.
از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى با ثناء هر ثناء شكر مى كنم تو را شكر كردنى كه عاجز شود شكر هر شكركننده ى.
تنبيه: فقرات سته كه مذكور شد دو فقره ى اول از خدا تمناى اجر و مزدى از جهت حمد خود مى كند دعائى است رجاء استجابت در آن هست و اين نحو ثناء از حامد هم ممكن است.
و اما فقره ى سوم، بالنسبه بحامد محال كمالا يخفى و اما بالنسبه به خدا كه اجر مثل اين نحو حمد بدهد ممكن است و لذا داعى در مقام طلب بيرون آمد.
و اما فقره ى چهارم، واضح است زيرا كه خلاق عالم راضى به قليل مى شود پس زياده بر رضاء ممكن است.
و اما فقره ى پنجم، باز طلب اجر و مزد است.
و اما فقره ى ششم، بخل نيست چنانچه در دعاء اول توضيح آن شد مراجعه شود.
شرح: يعنى ثناء مختص به ذات تو است ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى، كه باقى بماند متلبس به بقاء تو، از جهت تو است ثناء ثنا مى كنم تو را ثناء كردنى خلود دارنده باشد متلبس نعمت تو، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه مقابله كند احسان تو را، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه زياده باشد از رضاى تو.
از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى با ثناء هر ثناء شكر مى كنم تو را شكر كردنى كه عاجز شود شكر هر شكركننده ى.
تنبيه: فقرات سته كه مذكور شد دو فقره ى اول از خدا تمناى اجر و مزدى از جهت حمد خود مى كند دعائى است رجاء استجابت در آن هست و اين نحو ثناء از حامد هم ممكن است.
و اما فقره ى سوم، بالنسبه بحامد محال كمالا يخفى و اما بالنسبه به خدا كه اجر مثل اين نحو حمد بدهد ممكن است و لذا داعى در مقام طلب بيرون آمد.
و اما فقره ى چهارم، واضح است زيرا كه خلاق عالم راضى به قليل مى شود پس زياده بر رضاء ممكن است.
و اما فقره ى پنجم، باز طلب اجر و مزد است.
و اما فقره ى ششم، بخل نيست چنانچه در دعاء اول توضيح آن شد مراجعه شود.
شرح: يعنى ثناء مختص به ذات تو است ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى، كه باقى بماند متلبس به بقاء تو، از جهت تو است ثناء ثنا مى كنم تو را ثناء كردنى خلود دارنده باشد متلبس نعمت تو، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه مقابله كند احسان تو را، از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه زياده باشد از رضاى تو.
از جهت تو است ثناء ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى با ثناء هر ثناء شكر مى كنم تو را شكر كردنى كه عاجز شود شكر هر شكركننده ى.
تنبيه: فقرات سته كه مذكور شد دو فقره ى اول از خدا تمناى اجر و مزدى از جهت حمد خود مى كند دعائى است رجاء استجابت در آن هست و اين نحو ثناء از حامد هم ممكن است.
و اما فقره ى سوم، بالنسبه بحامد محال كمالا يخفى و اما بالنسبه به خدا كه اجر مثل اين نحو حمد بدهد ممكن است و لذا داعى در مقام طلب بيرون آمد.
و اما فقره ى چهارم، واضح است زيرا كه خلاق عالم راضى به قليل مى شود پس زياده بر رضاء ممكن است.
و اما فقره ى پنجم، باز طلب اجر و مزد است.
و اما فقره ى ششم، بخل نيست چنانچه در دعاء اول توضيح آن شد مراجعه شود.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه طلب نشود آن ثناء مگر به سوى تو
ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه سعى طلب بقاء و دوام شده باشد به آن ثناء اول و استدعاء و خواهش شده باشد به آن ثناء دوام آخر.
تذنيب: اول و آخر كه خواهش دوام و بقاء نمود مى تواند حمد اولى كه جاى آورده است و آخرى كه جاى آورده باشد يعنى منقصت و معصيت از او جاى آورده شود كه موجب خبط ثواب اول و آخر شود و مى تواند كه اشاره بنعمه اوليه و اخرويه باشد كه از جهت او مستدام بماند يا اشاره به نعمت قديم و حادث است كه من متحلى به حلى نعم تو هستم باقى بماند.
اللغه: ضعف دو مقابله گردانيدن.
كرور: از كر به معنى عود و رجوع.
رديف: عقيب كسى سوار شدن و آمدن.
التركيب: اضعافا مترادفه دو تميزند رفع ابهام از فاعل مى كنند.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه مضاعف بشود آن ثناء به رجوع و عود زمانها و تزايد بشود آن حمد از حيثيت مضاعفيت و متتابعيت.
تنبيه: ثناء قابليه اوصاف مذكوره دارد يعنى به فعل خدا پس اين امور استدعاء و التماس است از خدا كه در جهت او جاى آورد.
اللغه: احصاء شمردن.
حفظه: ملائكه ى هستند كه حافظ اعمال عباد هستند به كتابت و كتبه عين حفظه است و مى تواند خاص باشد و اول عام.
التركيب: حفظه و كتبه جمع مكسر است جمع حافظ و كاتب.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه عاجز شود از شماره ى او حفظه و زياد مى شود بر مقدارى كه شماره كرده است او را در كتاب تو ملائكه ى كتاب.
اللغه: عرش و كرسى دو مخلوق خدا است عرش عبارت از فلك نهم و كرسى عبارت از فلك هشتم هست، و بعضى از روايات تفسير ديگر هم شد چنان كه در بعض ابواب سابقه بيان شد.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه موازنه كند از ثناء عرش عظيم تو را و مقابل باشد كرسى بلند تو را.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه كامل كند آن حمد نزد ثواب او و احاطه كند هر جزائى جزاى خود را يعنى اعمال صالحه كه از او صادر شود استحقاق ثواب و جزاء داشته باشد از او.
اللغه: وفق به فتح واو به معنى موافق بودن از اينكه حمد ثناء به زبان است از قبيل الفاظست مى شود ظاهر او به آنچه كه قصد كرده است تغاير داشته باشد با باطن او و لذا سئوال توافق آن كند از خلاق عالم، و معنى توافق آن است كه از آن لفظ معنى همان را كه متفاهم عرفست قاصد باشد از اينكه اين توافق لازم ندارد خلوص و صدق نيت را و لذا سئوال كند از خلاق عالم بر اينكه باطن او هم با خلوص و صدق باشد.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه ظاهر آن ثناء موافق باشد با باطن او و باطن او موافق باشد با صدق نيت در آن ثناء،
ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه ثناء نكرده است تو را خلقى مثل آن ثناء و نشناخته باشد احدى سواء
تو فضل آن ثناء را.
اللغه: تعديد ماخوذ از عد به معنى شماره كردن.
تاييد: تقويت كردن و كمك كردن.
غرق: اسنيعاب و احاطه كردن.
نزع: به فتح نون جدا كردن لكن اغرق النزع بسيارى از اوقات كنايه آورده مى شود در مبالغه در امر ازين قبيل است قوله تعالى و النازعات غرقا يعنى قسم به ملائكه كه جدا مى نمايد ارواح را از ابدان به شدت و عنف.
توفيه: از وفا به معنى به جا آوردن چيزى به حسب شان و قابليت او.
التركيب: من موصوله نايب فعل مجهول نزعا تميز مفعول.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه اعانت شود كسى كه جد و جهد كرده است در تعديد آن حمد و تقويت شود كه مبالغه نموده است در امر و شغل خود از حيثيت جدا نمودن در وفاء آن حمد.
تذنيب: تعديد احتمالاتى دارد مى شود مراد تكثير و زياده جاى آوردن باشد و مى شود ذخيره باشد.
انتظام: از نظم به معنى جمع، متفرق اعم است از آن.
التركيب: بعد مبنى است بر ضم مضاف اليه محذوفست.
يعنى: ثناء مى نمايم تو را ثناء نمودنى كه جامع باشد تمام ثناهائى را كه خلقت نموده اى و جامع باشد آن ثناهائى را كه توئى خالق او بعد.
تنبيه: ثناء عبد ذات بارى را از جهت رخصت بارى است عبد را و الا كجا
است عبد را كه ثناء كند كه در جهتى از جهات به كنه او نرسيده است.
و لذا فرموده است حضرت نبوى: لا احصى ثناء عليك انت كما احصيت ثناء عليك پس ثناء حقيقى بر خدا آن ثنائيست كه خود به زبان بى زبانى ثناء خود كرده است و از اينكه اوصاف او لايعد است پس ثنائى كه از او جل شانه هم سر زند لابد بعضى از آن ثناء را كرده است و بعضى از آن را خواهد نمود اين است معنى ما خلقت و ما انت خالقه بعد پس در اين عبارت طلب نمود از خدا چيزى را كه فوق آن مطلوب متصور نمى شود اين عبارت بالاتر از همه ى عباير سابقه در مقام طلب است فتامل.
اللغه: قول مى تواند به معنى حكم باشد و مى تواند به معنى رضا و اختيار.
التركيب: احمد افعل التفضيل يا به معنى حامد يا به معنى محمود و اسم شريف محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله و سلم به هر يك از دو معنى قابل است و در عبارت متن معنى اول انسب است.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء كردنى كه نبوده باشد حامد از كسانى كه حمد مى كنند تو را به آن حمد.
اللغه: كرم احسان وجود.
مزيد: زياد شده، طول: تفضل و احسان.
وفور: كثرت و زيادتى.
التركيب: باء در بكرمك باء سببيه است متعلق به مزيد طول تميز و احتمال
حاليه نيز دارد.
شرح: يعنى ثناء مى كنم تو را ثناء نمودنى كه سزاوار باشد مركرم وجه و ذات تو را.
اللغه: صلوه در مقام به معنى رحمت است.
منتجب: خاص خلص.
مصطفى: برگزيده، بارك: اى زاد و در مقام دور نيست به معنى افاضه و رسنده باشد.
بركات: به معنى بركت نعمت امتع يعنى ادوم، يقال متعنى الله بقاك اى دام لى.
زكوه: به معنى نمو.
مرضيه: پسنديده.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد كه اين صفت دارد خاص خلص است برگزيده است جليل است، مكرم مقرب است نزد تو افضل رحمات تو را، و برسان بر او كاملترين نعمات تو را، و ترحم كن بر او ادوم رحمات تو را اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد رحمتى كه اين صفت داشته باشد كه زيادتى كند پسنديده باشد نبوده باشد رحمتى كه نمو دارنده باشد از آن رحمت، و رحمت بفرست بر محمد صلى الله عليه و آله رحمتى كه پسنديده
اللغه: صلوه در مقام به معنى رحمت است.
منتجب: خاص خلص.
مصطفى: برگزيده، بارك: اى زاد و در مقام دور نيست به معنى افاضه و رسنده باشد.
بركات: به معنى بركت نعمت امتع يعنى ادوم، يقال متعنى الله بقاك اى دام لى.
زكوه: به معنى نمو.
مرضيه: پسنديده.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد كه اين صفت دارد خاص خلص است برگزيده است جليل است، مكرم مقرب است نزد تو افضل رحمات تو را، و برسان بر او كاملترين نعمات تو را، و ترحم كن بر او ادوم رحمات تو را اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد رحمتى كه اين صفت داشته باشد كه زيادتى كند پسنديده باشد نبوده باشد رحمتى كه نمو دارنده باشد از آن رحمت، و رحمت بفرست بر محمد صلى الله عليه و آله رحمتى كه پسنديده
باشد نبوده باشد رحمتى فوق آن.
تكمله: بدان كه رحمت خلاق عالم و تفضل بر مخلوق او صنف واحد و سنخ متحد نيست بلكه انواع و اصناف مختلفه است و حضرت امام (ع) او را متصف به اوصاف مختلفه كرده است گاهى او را متصف مى نمود به رضا و گاهى به زكوه، و هكذا بدان كه اين دو رحمت بر پيغمبر فوائد كثيره بدان مترتب است از قبيل قضاء حوائج و رفع رتبه و طيب خلق و طهارت نفس و هكذا كسى را كه طالب شود اين فوايد را بهتر آن است كه در هر روز صد مرتبه صلوات بر آن جناب و در روز جمعه هزار دفعه كه انشاء الله خواهد فايز به آن فوائد شد و در خصوص عمل مذكور روايت هم وارد شده است.
باشد نبوده باشد رحمتى فوق آن.
تكمله: بدان كه رحمت خلاق عالم و تفضل بر مخلوق او صنف واحد و سنخ متحد نيست بلكه انواع و اصناف مختلفه است و حضرت امام (ع) او را متصف به اوصاف مختلفه كرده است گاهى او را متصف مى نمود به رضا و گاهى به زكوه، و هكذا بدان كه اين دو رحمت بر پيغمبر فوائد كثيره بدان مترتب است از قبيل قضاء حوائج و رفع رتبه و طيب خلق و طهارت نفس و هكذا كسى را كه طالب شود اين فوايد را بهتر آن است كه در هر روز صد مرتبه صلوات بر آن جناب و در روز جمعه هزار دفعه كه انشاء الله خواهد فايز به آن فوائد شد و در خصوص عمل مذكور روايت هم وارد شده است.
اللغه: تجاوز به معنى تعدى.
نفوذ: تمام شدن.
كلمات: صفات و كمالات و رحمات.
التركيب: ينفد ضمير راجع به اتصال و مى تواند تنفد باشد و ضمير راجع به صلوات.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل محمد، رحمت فرستادنى آن رحمت كه راضى كند محمد (ص) را و زياد باشد آن صلوات بر رضاى او به عبارت اخرى اين قدر صلوات بر او بفرست كه او خود راضى شود و زياده طلب نكند،
و رحمت بفرست بر او رحمتى كه آن رحمت راضى كند تو را و آن رحمت زياد
باشد بر رضاى تو يعنى آنچه در خور و بزرگوارى تو است بر او عنايت كنيد، و بفرستيد.
رحمت تو بر او رحمت فرستادنى كه راضى نشوى تو از جهت او مگر به آن رحمت و سزاوار و لايق ندانى غير او را بر آن صلوات اهل اى خداى من رحمت بفرست تو بر محمد و آل او رحمتى كه تجاوز كند رضاى تو را و متصل شود اتصال آن رحمت به بقاء تو يعنى مستمر باشد به دوام تو تمام نشود آن رحمت مثل آنكه كلمات تو تمام نمى شود.
تذنيب: گاهى توهم مى شود كه قول امام عليه السلام تزيد على رضاك عين قول او است تجاوز رضوانك گمان فقير آن است كه مغايرت ما بين دو فقره زيرا كه مراد به رضوان نه رضاء است بلكه مراد به رضوان مرتبه اى است از مراتب قرب شايد رضوان الله الاكبر اشاره به آن باشد شاهد بر مقال لفظ تجاوز تعبير نمودن نه تزيد.
اللغه: انتظام اجتماع.
جن: از جن به معنى ستر يعنى پوشيده.
انس: يعنى ظاهر و ديده شده از اين جهت است كه فرقتين معروفتين را انس و جن گويند، اجابت اطاعت اصل اجابه اجابه به معنى قطع كردن، و در عرف جاى آوردن سئوال و قبول كردن او را گويند ذرء و برء به معنى خلق كردن صلوه انتساب به خدا شود به معنى رحمت است و به خلق به معنى دعاء.
اشتمال: به معنى احاطه.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت تو بر محمد (ص) و آل او رحمتى كه جمع بكند دعاهاى ملائكه تو را و انبياء تو را و پيغمبران تو را و اهل طاعت تو را و احاطه كند بر دعاهاى بندگان تو از جن و انس تو و اهل اجابت و جمع بكند بر دعاهاى هر كسانى كه خلق كرده اى از اصناف خلق تو.
ختام: جمع كردن رحمت خدا بر دعاء مذكورين آن است كه رحمت او منضم به ثواب دعاء ايشان باشد.
اللغه: الاحاطه به معنى حفظ و شمول، انشاء ايجاد كردن.
كرور: رجوع.
التركيب: و على آله منطبق به قاعده ى معروفه است كه عود ظاهر بر ضمير بدون اعاده ى جار جايز نيست.
عند حال است از جهت صلوه اصل او عند حصولها فحذف المضاف اليه.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او رحمت فرستادنى كه با احاطه و جامع باشد هر رحمتهاى گذشته و ابتدائيه را، و رحمت بفرست بر او و بر آل او رحمت فرستادنى كه اين صفت داشته باشد كه مرضى جناب تو شود، و هر كه غير تو است بوده باشد و ايجاد كرده شود آن رحمتى كه عرض شد رحمتهائى كه مضاعف شود با آن رحمتها آن رحمتهائى كه بر او فرستاده ى در سابق وقت حصول آن رحمت منشئه و ايجاد كرده شده و زياد كند آن رحمت رحمتها را به گذشتن شبانه روز زياد كردنى نداند او را و مشمارد او را غير از جناب احديت تو.
تنبيه: از اينكه فاعل رحمت فياض و جواد بحت و كريم صرف و محل قابليه و استعداد بر اينكه متنعم به هر قدرى از نعم بر او رسد دارد و لذا امثال اين سوال از حضرت احديت جل اسمه بعد ندارد.
ختم: بدان ضمير عندها راجع نمود به صلوه منشئه يعنى در وقت حصول آن صلوات منشئه تضاعف شود آن رحمتهاى سابقه اگر راجع شود به صلوه سابقه معنى عبارت چنان خواهد بود كه ايجاد كرده شود رحمتهائى كه مضاعف كند رحمت سابق را در وقت حصول آن رحمت و اين بى معنى است كمالا يخفى زيرا كه وقت حصول خود كه مضاعف حاصل شد اين رحمت منشئه را مدخليت در تضاعف آن شد.
اللغه: الاطايب جمع اطيب افعل تفضيل از طاب به معنى نيكان.
خزنه: جمع مكسر خازن آن كسانى را گويند كه امانات نفيسه را به ايشان مى سپارند.
حفظه: جمع مكسر حافظ، وسيله: شى ء و عملى را گويند كه به آن نزد ديگر مقرب شود.
مسلك: طريق و راه.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر خوبان اهل بيت او كه آن چنان كسانى هستند كه اختيار كردى تو ايشان را از جهت شغل و كار خود، و گردانيدى ايشان را كليدداران علم خود و نگه بانان دين خود و نواب تو در زمين تو، و
حجتهاى تو بر بندگان تو كه قدرت معذرت نداشته باشند، و پاك كردى ايشان را از قذارت و چرك به اراده ى خود، و گردانيدى تو ايشان را وسيله براى خود و طريق به سوى بهشت خود.
اللغه: جزل به معنى عظيم بودن و وسعت دادن.
نحل: به كسر و فتح نون هم به معنى عطيه و بخشش، عوايد: منافع و صله هاء تو و فوايد و عطايا و زيادتيها حظ و نصيب و بخت.
التركيب: تجزل و توفر و تكمل فعل مضارع معلوم فاعل او خدا.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد (ص) و آل محمد (ص) رحمتى عظيم و بزرگ نمائى تو از جهت ايشان به سبب آن رحمتى از بخشش تو و كرم تو و كامل نمائى تو از جهت ايشان اشياء را از بخششهاى تو و زيادتيهاى تو، و فور كنى بر ايشان نصيب را از صله هاى تو و عطاياى تو.
اللغه: الا مدوقت و مدت.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر پيغمبر و بر آل او رحمتى كه نبوده باشد زمانى و وقتى از جهت او و نبوده باشد نهايتى از جهت مدت آن، و نبوده باشد نهايتى از جهت آخر آن.
تنبيه: اين عبارت به حسب ظاهر دلالت دارد بر ازليت و سرمديت و ابديت صلوات و اين مطلب منافات دارد بر سئوال الانى كه الان چنين كند پس لابد اول دارد اگر چه مى شود آخر نداشته باشد ظاهر غرض آن است كه
رحمتهاى متكاثره بر آن بفرست و اين عبارت كنايه از كثرت است.
اللغه: زنه: وزن و مقدار.
عرش: جسم محيط بر همه ى اشياء.
دون: تحت، ملاء: به كسر ميم پرى، زلفى: قرب و نزديكى.
التركيب: تقربهم جمله صفت صلوه زلفى واقع است موضع مصدر.
شرح: اى خداى من رحمت بفرست بر ايشان به مقدار عرش تو و آن چيزى كه تحت عرشست و به مقدار پرى آسمانهاى تو و آن چيزى كه بالاى آسمان است، و به مقدار عدد زمينهاى تو و آن چيزى كه در تحت ايشان است و آن چيزى كه ما بين زمينها است رحمتى كه اين صفت دارد كه نزديك كند ايشان را از تو نزديك كردنى و اين صفت دارد بوده باشد از جهت تو و ايشان خورسندى باشد، و متصل باشد آن صلوات به نظاير و اشباه خود هميشه.
ختام: بدان كه آسمانها و زمين بناء بر دلالت آيات و اخبار عدد هر يك هفت اما عدد آسمان هفت بودن بى شبهه است و وفاق بر آن قايم بلى خلاف در آن است كه مابين هر يك با ديگرى فرجه هست يا مماس با ديگرى است ظاهر شرع بر اول و فلاسفه بر ثانى فى الجمله تحقيق در شرح بر تشريح الافلاك نمودم و اما عدد ارض نيشابورى در تفسير خود گفته است آيه دلالت دارد عدد ارض مثل عدد آسمانست هفت است بعضى انكار اين معنى نمودند و گفته اند: مراد به مثلهن يعنى در خلقت نه در عدد.
بعضى گفته اند: مراد اقاليم سبعه است، بعضى گفته اند هفت طبقه
است، بعضى فوق بعضى و فرجه ما بين آنها نيست يكى از آن طبقات طبقه ى ارض صرفه هست كه مجاور مركز است و ديگر طبقه ى طينه كه مخالطست به سطح آب از جانب قعر و ثالث طبقه ى معدنيه هست كه از او متولد مى شود معادن و هكذا بعضى گفته اند: هفت زمين است ما بين هر يك تا ديگر پانصد سال راهست در هر يك مخلوقى مثل آدم و اولاد او خلقت شده است.
تنبيه: فوقهن اشاره است به فلك هشتم و نهم كه در لسان شرع گويند كرسى و عرش و ما تحتهن مى تواند اشاره به گاو و ماهى بودن كه از بعضى از روايت معلوم مى شود.
اللغه: امام پيشواى از طبرسى (ره) نقل شده خليفه و امام يك معنى دارند مگر اينكه ما بين ايشان فرقست خليفه كسى است كه او را نايب مناب غيرى كه قبلا بوده است قرار دهند.
امام: پيشواى در امورى كه لازم است اطاعت و اقتداء كردن.
علم: به تحريك علامت.
منار: موضع مرتفعى را گويند كه در آن آتش يا چراغ علامت گذارند، از جهت علامت و دلالت ائمه عليهم السلام اعلام و منار متصف كنند زيرا كه ناس هدايت يابند به هدايت ايشان.
حبل: ريسمان شايد در مقام به معنى عهد و پيمان باشد.
امتثال: جاى آوردن امر. انتهاء: اجتناب از نواهى خدا.
شرح: يعنى اى خداى من به تحقيق تو تقويت كردى دين خود را در هر وقت و زمان به پيشوائى و اقامه كردى تو او را علامت از جهت بندگانت، و چراغ در بلدان خود بعد از اينكه وصل كردى عهد و پيمان او را به عهد و پيمان خود و گردانيدى او را سبب و وسيله به سوى بهشت خود و واجب كردى طاعت او را، و ترساندى معصيت او را و امر فرمودى به جاى آوردن امر او و اجتناب كردن از نهى او و اينكه پيشى نگيرد او را هيچ پيش گيرنده ى، و اينكه عقب نيفتد از او عقب رونده ى.
ختام: از اينكه خدا را لازم است به قاعده ى لطف و عقل و نقل هم بر او شاهد كه از جنس بشر خليفه و امام از قبل خود قرار دهد پس لابد آن امام كسى بايد باشد كه پيمان او پيمان با خدا باشد اوامر و نواهى او عين اوامر و نواهى خدا باشد، اطاعت و مخالفت او به عينه اطاعت خدا باشد پس لابد بايد آن امام كسى بايد وصل حبل او به حبل خدا شده باشد بدون واسطه او عمل كردن يعنى پيشى گرفتن بر او يا مخالفت او كفر آورد و لذا فرمود: لا يتقدمه و لا يتاخره تمام اين فقرات از زيارت جامعه ى كبيره معلوم مى شود.
تذنيب: عرض كرد علما لعبادك و منارا فى بلادك تعبير بر اينكه امام علامت است و چراغ است از جهت بلاد نكته آن است.
اما علامت از جهت عباد بودن سر او واضح است زيرا كه به ايشان خدائى خدا معلوم مى شود.
و اما منارا فى بلادك و وجه از جهت او مى توان گفت يكى اينكه اگر امام نباشد نباتات و جمادات و حيوانات عجم و غير عجم بر قرار نخواهد بود مانند اجزاء موجود متلاشى خواهد شد، و ديگر اينكه حفظ نظام به وجود مسعود او
خواهد شد كه انتقام مظلوم از ظالم و رفع مناكر و معاصى خواهد شد چنان كه منع تصرف او از ما شد نزديك است كه رشته ى معاش و امر معاد در زمان ما منقطع شود اگر نه آن بود كه وجود شريف او در خفاء مثل آفتاب در زيرا بر باشد، اين فى الجمله تعيش هم از ما منقطع بلكه رشته ى وجود منقطع مى شد، اللهم ارنى الطلعه الرشيده.
اللغه: عصمت به معنى عاصم يعنى منع كننده.
لاذ: اى التجاء.
كهف: ملجاء و پناه.
بهاء: روشنائى.
التركيب: فاء در فهو به معنى تعقيب نه فصيحه.
شرح: يعنى پس آن امام مانع و حافظ ملتجيها است و پناه مومنين است و حلقه ى مستمسكين و روشنى مردمان است و عالميان.
شرح: يعنى اعانت كن او را به جانب غالب تو، و محكم نما قوت او را و قوت بده بازوى او را و ملاحظه نما او را به ديده ى خود و حفظ نما او را به حفظ خود، و يارى نما او را به ملائكه خود و مدد نما او را به لشگر غالب خود
اللغه: الا يزاع: الهام.
الايتاء: الاعطاء.
شرح: يعنى اى خداى من پس الهام كن مر وليت را شكر كردن چيزهائى كه انعام كردى تو بر او بر ما يعنى ولايت و رياست و امامت رعيت بر او دادى، و الهام كن بر ما مثل آن شكر را در او به عبارت اخرى از اينكه خدا او را امام بر ما كرده است دو شكر لازم است يكى بر امام كه خلعت امامت بر او پوشانده
يكى بر ما كه موفق شديم بر مثل آن امام كه امم سابقه بر آن موفق نشده اند، و اعطاء كن بر او از جانب تو سلطنت يارى شده، آسان كن از جهت او آسان كردنى كه مشقت نداشته باشد يا اينكه حكم نما از جهت او حكم نمودن سهل.
اللغه: اعانه يارى كردن.
ركن: جانب و اعتماد.
عزيز: غالب و مانع.
شد: بستن و محكم نمودن.
ازر: به معنى قوت.
حدود: از حد عبارت از مرتبه ى كه نتوان زياد و كم نمودن.
جند: عسكر.
و استوار نما به او كتاب خود را و حدود خود را و شرايع خود را و طريقه ى پيغمبر خود را، رحمتهاى تو اى خداى من بر محمد (ص) و آل او بوده باشد.
اللغه: احياء و اماته آبادانى كردن و هلاك نمودن.
سنن: طريقه ها.
جلاء: زنگ برداشتن.
صداء: چرك و وسخ كه در روى شى ء معلوم شود.
معالم: جمع معلم به معنى نشانه راه يعنى اثرى كه به او هدايت به راه شود.
ابانه: جدا كردن.
نكب: نكوبا اى عدل عدولا.
مال ميلا: محق
اذهاب: بردن
بغات: جمع باغى به معنى طالب.
انحراف: عوج، لين: نرمى.
التركيب: عوجا مفعول دوم بغاه مفعول اول او قصدك كه خود اضافه به او شده.
شرح: يعنى آباد نما به او چيزهائى را كه اهلاك و خراب كرده است او را ظالمين از نشانه هاى دين تو، كشف نما تو به او چرك جور و طغيان را از راه تو جدا نما تو به او ضرر و مشقت را از راه خود، ازاله نما تو به او كسانى را كه عدول از راه و شرع تو نمودند، و ببر به او كسانى را كه طلب كننده هستند راه راست و مستقيم را كج و منحرف،
جانب: طرف و گاهى كنايه از نفس شى ء است و ذات او.
نرم و لين نما او را از جهت اولياء خود، مسلط نما او را بر اعداء خود
اللغه: رافه: دوست داشتن.
رحمت: مهربانى كردن.
عطف: شفقت داشتن.
تحنن: شوق داشتن.
كنف: اعانه نمودن.
شرح: يعنى ببخش تو بر ما دوست داشتن او را و مهربانى كردن او را و شفقت داشتن او را و شوق داشتن او را، و بگردان ما را از جهت او سامع، و مطيع و در رضاى او سعى كنندگان و به سوى يارى كردن او و دفع كردن او از اعانت كنندگان، و به سوى تو و به سوى رسول تو رحمتهاى تو اى خداى من بر او و بر آل او و به سبب سمع و طاعت و رضاء و اعانت طلب كنندگان قرب هستيم.
شرح: يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر دوستان ايشان كه صفت ايشان آن است كه اعتراف دارند به منزله و مقام ايشان، تابعانند طريقه ى ايشان را نگه دارنده هستند بدين ايشان، متمسك هستند به دوستى ايشان اقتداءكننده هستند به امانت ايشان، تسليم كنندگان هستند در طاعت ايشان
انتظار دارندگان هستند به امام و دولت ايشان، بلندكنندگانند به جانب ايشان ديده هاى خودشان را، رحمتهاى زيادهاى خوبها،
و درود و رحمت بفرست بر ايشان و بر روحهاى ايشان، جمع نما بر تقوى و پرهيزگارى شغل و كار ايشان را، و اصلاح نما تو از جهت ايشان شغل و امور ايشان، قبول نما توبه ايشان به درستى كه توئى قبول توبه كننده و بهترين آمرزندگان، بگردان ما را با ايشان در بهشت تو اى مهربان تر از هر مهربانى.
وجهى در اول دعاء در تسميه ى عرفه به عرفه ذكر شد الان وجهى كه باز مناسب باشد ذكر مى شود و آن اين است كه از بعضى از اخبار استفاده مى شود در تسميه ى ايام ثلثه يعنى ترويه و عرفه و يوم النحر به اين اسماء آن است كه حضرت ابراهيم (ع) در شب هشتم خواب ديد ذبح ولد خود را در روز آن شب در تفكر بود كه آيا اين خواب رحمانى است يا شيطانى در شب نهم خواب ديد، ايضا معلوم شد رحمانى بودن در شب دهم نيز خواب ديد در روز دهم مشغول شد به ذبح ولد تا اينكه فديه رسيد.
مقدمه: شرافت زمان و مكان از متواترات بلكه هر امتى و فرقه ى شرافت زمان و مكان نزد ايشان از بديهيات است لكن شرافت مكان از روى اهل، و مكين است كما يدل قوله تعالى: لا اقسم بهذا البلد و انت حل بهذا البلد و همچنين شرافت زمان مى شود از روى كثرت وقوع عبادت و خيرات و مبرات در آن بوده باشد الا اينكه شبهه ى در آن است كه اختيار كردن بعضى از امكنه بدون اينكه مكين در آن بوده باشد مثل اختيار كردن كعبه از جهت مطاف ناس و
اختيار رمضان و جمعه و غير هما و حكمت اين اختيار و امتياز از مشابه ايشان خود عالم و خبير است.
شرح: يعنى اى خداى من اين روز روز عرفه است، روزى است كه شرافت دادى تو او را و كرامت دادى تو او را، و عظيم و بزرگ نمودى تو او را و نشر و بسط نمودى تو در آن روز رحمتت را، و منت گذاشتى در آن روز به عفو تو، بسيار نمودى در آن روز بخشش و عطيه ى تو را، و تفضل نمودى به آن روز بر بندگانت
تكمله: روايت شده است از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله كه آن جناب در حجه الوداع بعد از اينكه وقوف به عرفات نمود قريب به غروب شمس فرمود به بلال كه: مردم را امر كند كه ساكت شوند بعد از اينكه ساكت شدند فرمودند:
خداى شما منت گذاشت به اين روز.
شرح: يعنى اى خداى من من بنده ى توام آن چنان بنده اى كه انعام نمودى بر او پيش از خلقت تو مرا و را و بعد از خلقت تو مرا و را پس گردانيدى تو او را از كسانى كه هدايت نمودى او را به سوى دين خود، و توفيق دادى تو او را حق خود را، حفظ نمودى تو او را به ريسمان خود و داخل نمودى تو او را در طايفه ى خود، و ارشاد نمودى او را به دوستى دوستان خود و دشمنى دشمنان خود.
تنبيهان: اول آن است: خلق مفعول ثانى او را تاره متعدى به حرف جر نموده است و گاهى بدون آن نكته آن است كه قبل از خلقت انعام بر او نيست بلكه مقدمه وجود او است مثل خلقت زمين و آسمان و اشجار و نباتات به
خلاف انعام بعد از خلقت و آن انعام بر او است مثل غناء و صحت و الفت و نحو آنها پس اگر متعدى شود مفعول به حرف جر قبل از خلقت خواهد عبارت غلط بود زيرا كه معدوم قابل انعام نيست.
ثانى: آن است كه مقتضى لطف و وجوب آن لابد است كه انسان را ارشاد نمايد به خير و شر و اعانت او نمايد بر خيرات و حسنات و اطاعات و اين منافات ندارد كه انسان خود را بعد از اين داخل در حزب شيطان و جنود آن كند.
اللغه: زجر در عرف اذيت و منع نمودن است.
هواء: ميل نفسانى.
ايتمار: قبول امر نمودن.
تزييل: جدائى نمودن و تميز دادن.
التركيب: عارفا و راجيا و واثقا حالست از جهت فاعل اقدم عطف ننمود زيرا كه در ميان آنها مغايرت نيست مثل مومنات قانتات و كان احق عبادك مى تواند عطف بود چنانچه احتمال استيناف هم دارد و احتمال حاليت على وجه ضعيف اگر چه انسب است به معنى.
شرح: پس امر فرمودى او را قبول امر تو ننمود، و بازداشتى او را پس قبول بازداشتن نكرد، و نهى فرمودى او را از معصيت خود پس مخالفت امر تو را به سوى نهى تو نه از باب دشمنى با تو و نه از باب تكبر بر تو بلكه باعث شد او
را ميل او به سوى چيزى كه جدا نمودى او را بر مخالفت دشمن تو و او پس اقدام نمود بر او در حالتى كه دانا بود به وعيد تو، اميد دارنده بود مر عفو تو، اعتمادكننده بود به تجاوز تو، و بود سزاوارترين بنده ى تو با منت گذاشتن تو بر او اينكه جاى نياورد.
ختام مسك: بدان كه انسانى كه مبغوضات خداى به جا آورد از جهت او حالاتى است يكدفعه فعل آن معصيت و ترك او در نظر آن على السويه هست بلكه قبح نظر آيد در نظر نهى آن چنين شخصى كافر و خدا را نشناخته است، يك دفعه تفاوت ندارد نزد او لكن قطع دارد بر ترتب عقاب و متحمل عقاب شود از بابت النار لا العاراين شخص كافر است دور نيست كه معامله كفار هم با او در آخرت به شود، يك دفعه مرتكب معصيت شود به اميد اينكه خواهند از او در گذشت اين قسم داخل در عصاه هست و خلود از جهت او نيست.
شرح: اين قسم نزد توام خوار و ذليل فروتنى كننده، زارى كننده ترسنده اعتراف كننده به عظيم از گناهان و بزرگى از خطايا كه كرده ام او را، پناه برنده ام به درگذشتن تو پناه برنده ام به رحمت تو، يقين دارنده ام به درستى كه شان چنان است كه پناه نمى دهد مرا از تو پناه دهنده ى مانع نمى شود مرا از تو مانعى.
عد: ماخوذ است از عيد و عود و عائده به معنى عطاء و بخشش است.
اقتراف: به معنى كسب نمودن.
تغمد: پوشاندن.
شرح: يعنى پس عطا نما تو بر من به چيزى كه عطا نمودى به او بر كسى كه كسب نموده است از پوشانيدن تو، ببخش بر من به چيزى كه بخشيدى تو به او كسى را كه انداخت خود را به دست خود به سوى تو از عفو تو، منت بگذار بر من به چيزى كه بزرگ نيست بر تو اينكه منت بگذارى تو بر كسى كه آرزو دارد بر تو آمرزيدن تو.
تنبيه: اين نحو سئوال نمودن بعد از كمال فروتنى و اعتراف به ذلت است و لذا مصدر نمود به فاء در قول خود فعد پس كسى العياذ بالله مرتكب معصيت شد لكن در قلب خود اين نحو ذلت و فروتنى از جهت او حاصل نشد ثمرى نخواهد بر توبه ى او مترتب شد.
اللغه: اناله: رسيدن.
صفر: خالى.
اشباه و انداد: به يك معنى هستند.
شرح: يعنى بگردان تو از جهت من در امروز نصيب و بهره ى كه برسم من نصيبى از خوشنودى تو بازنگردان مرا خالى از چيزهائى كه منقلب مى شود به سوى او بندگى كنندگان تو از بندگان تو، من اگر چه پيش نفرستادم چيزهائى
اللغه: اناله: رسيدن.
صفر: خالى.
اشباه و انداد: به يك معنى هستند.
شرح: يعنى بگردان تو از جهت من در امروز نصيب و بهره ى كه برسم من نصيبى از خوشنودى تو بازنگردان مرا خالى از چيزهائى كه منقلب مى شود به سوى او بندگى كنندگان تو از بندگان تو، من اگر چه پيش نفرستادم چيزهائى
را كه پيش فرستادند بندگان تو او را از عملهاى خوب پس به تحقيق كه پيش فرستادم من وحدانيت تو را و منكر شدن ضد و ند و شبه تو را، آمدم من تو را از درهاى آن چنانى كه امر فرمودى تو اينكه آمده شده باشى تو از آن درها، و نزديك مى شوم من به سوى تو به سبب چيزهائى كه نزديك نمى شود احدى از تو مگر تقرب به واسطه ى آن چيزها.
تنبيهان: اول آن است كه از اين فقرات چنان استفاده شود، مجرد ايمان به خدا و تصديق اولياء با توبه كفايت مى كند در اسلام و عدم دخول در نار و در عمل اسلام را مدخليت نيست چنانچه جماعتى را اعتقاد همين است در اسلام.
دوم، آن است كه ابواب كه در فقره مذكور است عبارت از ائمه عليهم السلام است چنانچه در جلى از روايات وارد است كه مائيم ابواب ايمان، و مائيم ابواب هدايت مائيم بابى كه امتحان مى كند خدا عباد را به ما.
را كه پيش فرستادند بندگان تو او را از عملهاى خوب پس به تحقيق كه پيش فرستادم من وحدانيت تو را و منكر شدن ضد و ند و شبه تو را، آمدم من تو را از درهاى آن چنانى كه امر فرمودى تو اينكه آمده شده باشى تو از آن درها، و نزديك مى شوم من به سوى تو به سبب چيزهائى كه نزديك نمى شود احدى از تو مگر تقرب به واسطه ى آن چيزها.
تنبيهان: اول آن است كه از اين فقرات چنان استفاده شود، مجرد ايمان به خدا و تصديق اولياء با توبه كفايت مى كند در اسلام و عدم دخول در نار و در عمل اسلام را مدخليت نيست چنانچه جماعتى را اعتقاد همين است در اسلام.
دوم، آن است كه ابواب كه در فقره مذكور است عبارت از ائمه عليهم السلام است چنانچه در جلى از روايات وارد است كه مائيم ابواب ايمان، و مائيم ابواب هدايت مائيم بابى كه امتحان مى كند خدا عباد را به ما.
شرح: يعنى پس از آن عقب آوردم اين اقرار به توحيد را به بازگشتن به سوى تو، و قبول نمودن ذلت و خوارى به سوى تو، و حسن ظن به سوى تو و اعتماد به چيزهائى كه در نزد تو است و جفت نمودم من او را به اميد تو آن چنان اميدى كه كم است نااميد شدن بر آن اميد اميد دارنده ى تو
اللغه: الاستكانه خوارى و زارى نمودن.
بائس: بدى دارنده از باس.
تلوذ: ملتجى شدن.
استطاله: گردن كشى نمودن. داله نوازش به عمل خود نمودن چنانكه در حديث است المدل لا يصعد عمله.
سئوال مى نمايم من تو را سئوال نمودن حقير ذليل درد دارنده محتاج ترسنده پناه گيرنده با همه ى اينها ترس دارنده و زارى كننده و پناه گيرنده و التجاءكننده نه سركشى كننده به تكبر متكبران، نه بلندى كننده ام به نوازش اطاعت اطاعت كنندگان نه سركشى كننده ام به شفاعت شفاعت كنندگان.
شرح: پس اى كسى كه تعجيل نمى كند با بدكاران، و منع نكند اسراف كنندگان را، اى كسى كه منت مى گذارد به درگذشتن لغزش كنندگان، و تفضل مى نمايد به مهلت دادن معصيت كاران
اللغه: ذره مثل مورچه است از كوچكى به چشم نمى آيد.
يعنى: من بعد از همه ى اينها كمترين كمتران و خوارترين خواران مانند ذره بلكه كمتر از آن.
اللغه: نده به معنى زجر و منع.
اقاله: در گذشتن، عثر: لغزش.
منم بدكار اعتراف كننده و معصيت كننده ى لغزنده،
منم آن كسى كه اقدام نموده است بر تو در حالت جرئت كننده،
منم آن كسى كه عصيان نمود تو را در حالت عمد و قصد،
منم آن كسى كه پنهان نموده است از بندگان تو و آشكار كرده است بر تو،
منم آن كسى كه ترسيده است از بندگان تو و ايمن دانست خود را از تو،
هاب: من الهيب به معنى خوف و ترس.
منم آن كسى كه نترسيد از بزرگى و سلطنت تو و نترسيد از غضب تو،
گنهكار بر نفس خود
منم گرو گذاشته به بلاء خود،
منم قليل الحياء،
منم دراز رنج.
عناء: به معنى رنج و مشقت.
شان: امر، فطت من النوط به معنى تعليق و ربط.
شرح: قسم مى دهم تو را به حق كسى كه برگزيده ى از جهت كار خود، به حق كسى كه وصل نمودى طاعت او را به طاعت خود و آن كسى كه گردانيدى معصيت او را مثل معصيت خود، به حق كسى كه قرين ساخته ى تو دوستى او را به دوستى خود و كسى كه بسته ى دشمنى او را به دشمنى خود.
اللغه: جار اى تضرع تنصل بيرون آمدن يقال تنصلت المرئه اى خرجت من الخضاب.
شان: امر، فطت من النوط به معنى تعليق و ربط.
شرح: قسم مى دهم تو را به حق كسى كه برگزيده ى از جهت كار خود، به حق كسى كه وصل نمودى طاعت او را به طاعت خود و آن كسى كه گردانيدى معصيت او را مثل معصيت خود، به حق كسى كه قرين ساخته ى تو دوستى او را به دوستى خود و كسى كه بسته ى دشمنى او را به دشمنى خود.
اللغه: جار اى تضرع تنصل بيرون آمدن يقال تنصلت المرئه اى خرجت من الخضاب.
مكانه: منزلت.
الاعراب: عايد صله ما محذوف و زلفى و مكانه معطوفان هستند به طاعت
شرح: بپوشان مرا در امروز به چيزى كه پوشاندى به آن چيز كسى را كه زارى نمود آن كس به سوى تو در حالتى كه بيرون آينده است از ذنوب خود و پناه گرفته است به طلب غفران تو در حالتى كه بازگشت كننده است، مباشرت نما تو مرا به آن چيزى كه مباشرت كننده است به آن اهل طاعت تو و اهل قرب تو و اهل منزله نزد تو.
مكانه: منزلت.
الاعراب: عايد صله ما محذوف و زلفى و مكانه معطوفان هستند به طاعت
شرح: بپوشان مرا در امروز به چيزى كه پوشاندى به آن چيز كسى را كه زارى نمود آن كس به سوى تو در حالتى كه بيرون آينده است از ذنوب خود و پناه گرفته است به طلب غفران تو در حالتى كه بازگشت كننده است، مباشرت نما تو مرا به آن چيزى كه مباشرت كننده است به آن اهل طاعت تو و اهل قرب تو و اهل منزله نزد تو.
شرح: يعنى يگانه بنما تو مرا به چيزى كه يگانه شده است به آن چيز كسى كه وفا نموده است آن كس به عهد تو، و در تعب انداخت نفس خود را در ذات تو، و مشقت انداخته است نفس خود را در ذات تو در خشنوديهاى تو
مواخذه ننما تو مرا به تقصير من در راه و تجاوز نمودن از اندازه ى خودم در حدود، و جوانب تو، و تجاوز نمودن من احكام تو را
اللغه: طور از حد تجاوز نمودن.
املاء: مهلت دادن.
استدراج: خدعه نمودن و فريب دادن.
حلول: نزول.
خدعه نكن تو مرا به سبب مهلت دادن تو مرا مثل خدعه نمودن كسى كه منع نمود مرا از خير آنچه نزد او است و شريك نگرفته تو را در نزول نعمت او به من.
بيان مقال: خدعه نمودن خدا آن است كه بنده همانكه از نظر خدا افتاده و بناء عنايت او را ندارد اگر معصيت نمايد در ازاء آن معصيت به او نعمت داده شود هر قدر معصيت كند نعمت او افزوده شود امر به جائى رسد كه توبه را فراموش كند و خواهد بى توبه مرد و مستحق عقوبت خدائى باشد، و اما اگر بنده در نظر خدا باشد اگر معصيت كند او را مبتلا به بليه نمايد كه استغفار نمايد تا اينكه مستحق عفو و ثواب شود و اين مطلب گمانم آن است كه در مجمع البحرين در ماده ى درج مذكور است.
تنبيه: مراده (ع) از استدراج من منعنى منصوبست به نزع خافض و مراد از خدعه كنندگى كه مقام نصح فريب دهد بايست هدايت خير كند شر دلاله كند مى شود شيطان باشد مى شود اعم لكن به قرينه ى و لم يشركك بايست شيطان باشد زيرا كه شيطان است كه خود را مستقل مى داند در نزول نعمت.
اللغه: رقده خوابيدن.
سنه و نعاس: عبارت است از مقدمات خواب كه در فارسى چرت مى گويند يعنى آگاه نما تو مرا از خواب بى خبران و آهستگى مسرفان و آهستگى خوارشدگان.
توضيح: بدان كه غافل و مسرف و مخذول عبارت است از انسانى كه در مقام طغيان و عصيان باشد از اينكه در مقام مخالفت با خداى خودش است، و سزاوار آن نبود كه مخالفت نمايد پس عمل او مثل عمل غافل است او را تعبير به غافل نمود چنانچه تعبير به جاهل نيز نموده است. در قوله تعالى: و الذين يعملون السوء بجهاله از اينكه از عنايت خدا دور است و خداى در مقام لطف به او نيست تعبير به مخذول مى شود.
شرح: بگير دل مرا به سوى آن چه كه كار فرمودى به آن اطاعت كنندگان را و به بندگى گرفتى تو به آن عبادت كنندگان را، و رهانيدى به آن خوارشدگان را.
توضيح: در مقامات عديده بيان نمودم كه نفس انسان مكاره است و غداره و اماره ى به سوء پس به مقتضى آن مايل به شهوات و لذات و منحرف از اطاعت و مقبل به معصيت است پس طلب اعانه نمايد از خدا كه الطاف خود را زياده شامل نمايد و او را خذلان ننمايد به ترك الطاف، و طلب نمودن از خدا به اينكه بگير قلب مرا تا آخر نه مقصود اين است كه اجبارم نما در طاعت تا اينكه منافات تكليف داشته باشد بلكه مقصود ازدياد لطفست به قرينه ى اينكه مى فرمايد كه نجات دادى به او خوارشدگان را.
شرح: پناه ده مرا از آنچه دور گرداند مرا از تو، و حائل شود ميان من و ميان بهره ى من از تو، و باز دارد مرا از آنچه قصد كنم نزد تو،
اللغه: حظ نصيب.
صدى: به معنى متعرض شدن و مانع شدن.
مسلك: راه دخول، شح: به معنى بخل و به معنى خوف از فوت شى ء هم آمده است.
و آسان نما از جهت من راه دخول خوبيها را به سوى تو و پيش گرفتن به سوى آنها از آن جائى كه امر فرمودى، و خوف فوت از آنها بر آن نحو كه خواسته ى.
شرح: يعنى نيست مكن مرا در آنانى كه نيست مى نمائى تو از سبكى كنندگان به آن چه كه ترساندى به آن چيز،
اللغه: محق نيست و نابود.
وعيد: ترساندن.
و هلاك مگردان مرا با هر كه هلاك مى نمائى از مرتكبين مر دشمنى تو را،
تتبيرا: اى اهلكه از باب تفعيل.
هلاك مساز مرا در آنكه هلاك مى گردانى از منصرفين از راههاى تو.
شرح: يعنى رهائى ده تو مرا از شدتها و آشوب، و خلاصى ده تو مرا از كامهاى اختبار، امان ده تو مرا از گرفتن مهلت دادن،
اللغه: غمره شدت و سختى.
لهوات: جمع لها يا به معنى زبان كوچك است كه نزديك حلق آويز است يا سقف دهان است كه در فارسى كام گويند.
بلوى: اختبار و آزمايش نمودن.
املاء: مهلت دادن، هوى: خواهش نمودن.
ايضاح: قوله (ع) و خلصنى مقصود امام (ع) آن است كه اگر مرا در مقام اختبار و امتحان درآوردى و مبتلا ببليه نمودى خلاصى ده مرا از آن زيرا كه مى شود طول امتحان و ابتلاء باعث شود كه نفس در مقام انكار بيرون آيد و قوه ى غضبيه ى او غالب شود در مقام دشمنى و عداوت با خداى بيرون آيد، پناه مى برم به خدا از ابتلاء و امتحان او و دور نيست كه از لهوات معنى مجازى او مراد باشد نه حقيقى يعنى خلاصى ده تو مرا از چشيدن اختبار و امتحان و الله العالم.
فاصله شو تو ميان من و ميان دشمن من كه گمراه مى نمايد مرا، و خواهش كه هلاك مى نمايد مرا و عيب و نقصى كه لاحق مى شود مرا،
ارهاق: الحاق.
اعراض: رو برگردانيدن.
رو مگردان از من روگردان كسى كه راضى
نشوى از او بعد از غضب تو.
تنبيه: قوله (ع) لاتعرض عنى اشاره است به مطلبى و آن اين است كه عبدگاهى مرتكب معصيتى شود بعد از ارتكاب آن معصيت خدا ديگر از آن راضى نشود چنانچه در روايت كه وارد است كه جابر روايت كرده از حضرت صادق (ع) دلالت بر آن دارد.
اللغه: قنوط نااميدى.
منح: عطاء.
بهظ: سنگين و گران.
شرح: يعنى نااميد مكن مرا از آرزو كردن در تو پس غالب شود بر من نااميدى از رحمت تو، و مده مرا آنچه طاقت نيست مرا به آن پس سنگين مى نمائى تو مرا از آنچه بار مى نمائى تو بر من او را از زيادتى محبت خود.
بيان: انسان بينوا از اينكه برزخ است ما بين ملك و جن در آن قوت تمنى و آرزو هم هست نظير جن و لذا در محلى كه آرزو دارد اگر آرزوى او برآورده
اللغه: قنوط نااميدى.
منح: عطاء.
بهظ: سنگين و گران.
شرح: يعنى نااميد مكن مرا از آرزو كردن در تو پس غالب شود بر من نااميدى از رحمت تو، و مده مرا آنچه طاقت نيست مرا به آن پس سنگين مى نمائى تو مرا از آنچه بار مى نمائى تو بر من او را از زيادتى محبت خود.
بيان: انسان بينوا از اينكه برزخ است ما بين ملك و جن در آن قوت تمنى و آرزو هم هست نظير جن و لذا در محلى كه آرزو دارد اگر آرزوى او برآورده
نشود گاه از آن نااميد شود و گاه با او عدو، و اگر از خداى خود طمعى داشته باشد از نعمت و بر او داده نشود نااميد از رحمت او شود و رجاء رحمت او ندارد و حصول اين صفت در انسان از گناهان كبيره است و در صريح قرآن نهى شده است از اين، و اگر العياذ بالله اين صفت در انسان پيدا شد در مقام زوال او بيرون آيد و توبه ى آن نمى شود مگر اينكه صفت رجاء در خود پيدا كند، و اين حرام مثل ساير محرمات نيست كه به جوارح تعلق گرفته باشد زيرا كه قنوط و رجاء امر قلبى هستند پس توبه او به زوال خواهد بود و زوال او بعد از اينكه خدا را حكيم و غنى بالذات و جواد دانست تامل كند كه عدم اعطاء او آرزوى او را نيست مگر از باب لطف مى شود كه آرزوى او داده شود و او سبب هلاكت او گردد چنانچه در حديث قدسى به موسى (ع) بن عمران على نبينا و آله و عليه الصلوه و السلام مى فرمايد: كه بعضى از بندگان من فقر صلاح ايشان است اگر غنى كنم ايشان را خواهند هلاك خود نمود تا آخر حديث.
ظريفه: مالى دادند به بهلول كه به فقراء قسمت نمايد او مال را بين اغنياء قسمت كرد او را اعتراض نمودند در جواب گفت شما از خدا بهتر نمى دانيد كه او مال را تسليم ايشان نموده است.
نشود گاه از آن نااميد شود و گاه با او عدو، و اگر از خداى خود طمعى داشته باشد از نعمت و بر او داده نشود نااميد از رحمت او شود و رجاء رحمت او ندارد و حصول اين صفت در انسان از گناهان كبيره است و در صريح قرآن نهى شده است از اين، و اگر العياذ بالله اين صفت در انسان پيدا شد در مقام زوال او بيرون آيد و توبه ى آن نمى شود مگر اينكه صفت رجاء در خود پيدا كند، و اين حرام مثل ساير محرمات نيست كه به جوارح تعلق گرفته باشد زيرا كه قنوط و رجاء امر قلبى هستند پس توبه او به زوال خواهد بود و زوال او بعد از اينكه خدا را حكيم و غنى بالذات و جواد دانست تامل كند كه عدم اعطاء او آرزوى او را نيست مگر از باب لطف مى شود كه آرزوى او داده شود و او سبب هلاكت او گردد چنانچه در حديث قدسى به موسى (ع) بن عمران على نبينا و آله و عليه الصلوه و السلام مى فرمايد: كه بعضى از بندگان من فقر صلاح ايشان است اگر غنى كنم ايشان را خواهند هلاك خود نمود تا آخر حديث.
ظريفه: مالى دادند به بهلول كه به فقراء قسمت نمايد او مال را بين اغنياء قسمت كرد او را اعتراض نمودند در جواب گفت شما از خدا بهتر نمى دانيد كه او مال را تسليم ايشان نموده است.
اللغه: ارسال سردادن و باز نمودن است يقال ارسلت الدابه.
يد: مراد از آن معنى مجازى او است مثل عنايت و لطف و كرم.
الاعراب: ارسال اضافه به سوى مفعول است اى ارسالك من.
شرح: يعنى سرنده تو مرا از دست تو سرگردان دادن تو كسى را كه نيست خير در آن و نه حاجتى باشد تو را به سوى او و نه بازگشتنى براى او.
تنبيه: خداى غنى مطلق و او را حاجتى به سوى كسى نيست از اينكه عبد مورد عنايت واقع شود او را مصدر از جهت امورى كند مثل انبياء و اولياء، و اوصياء و علماء و سلاطين عدول از اين جهت توان گفت به طريق مجاز كه او را خداى حاجت دارد و مى توان گفت امثال اين نحو كلمات از جهت او مفهوم نيست تا مفهوم خلاف مقصود شود.
اللغه: تردى به معنى سقوط و افتادن.
وهله: غلط نمودن. تعسف: گرفتن راه كج يعنى بى راه.
شرح: يعنى مينداز مرا انداختن كسى كه افتاده است از چشم مراعات تو و كسى كه فرا گرفته باشد بر او رسوائى در نزد تو بلكه بگير دست مرا از افتادن افتادگان و از غلط نمودن راه گم شدگان.
شرح: يعنى عافيت ده مرا از چيزهائى كه مبتلا نمودى اصناف بندگان و كنيزان خود را، و برسان مرا به رسيدن گاه كسى كه عنايت فرمودى به او و انعام نمودى بر او پس زندگى دادى تو او را در حالت خوشنودى و مى راندى او را در حالت نيكبختى
اللغه: اعتته من الاغانه زندگى دادن.
طوق: چيزى است كه در گردن اندازند.
اقلاع: بازايستادن.
و در گردن انداز تو مرا طوق اجتناب نمودن از چيزهائى كه برطرف مى نمايد خوبيها را و مى برد بركات را.
اللغه: اشعار از شعار آن پيراهن را گويند يا از شعر به معنى اطلاع
ازدجار: از باب افتعال از زجر قلب تاء بدال شد و او به معنى ممنوع شدن و بازايستادن است.
حوبه: معصيت.
شرح: يعنى بپوشان قلب مرا به بازايستادن از زشتيها و بديها و رسوائيها و معصيتها،
و مشغول مساز مرا به آن چه درنمى يابم او را مگر به تو از آنچه راضى نكند تو را از من غير او،
توضيح: قوله (ع) لا تشغلنى بما الى قوله عما و كلمه ى عن از براى مجاوزت است ظاهر آن است كه مقصود آن است كه مرا مشغول مساز به دنيا كه بر آن مشغول شوم و تجاوز نمايم از امرى كه رضاء تو در آن است، به عبارت اخرى مقبل به دنيا و مدبر از امر آخرت و در قول خود كه فرمود بما لا ادركه الى آخره اشاره است بر اينكه به امور دنيوى هم نتوان رسيد مگر باعانت و سبب او.
و بكن از دل من دوستى دنياى پست را كه نهى مى كند از آنچه كه نزد تو است، و باز مى دارد از طلب نمودن وسيله به سوى تو و غافل مى سازد از نزديك شدن از تو.
شرح: يعنى زينت ده تو مرا از براى من به مناجاتت در شب و روز،
اللغه: تدنينى من الدنو اى القرب.
اسر: در بند و اسير نمودن.
الاعراب: العظايم صفت ذنوب كه محذوفست.
و ببخش از براى من نگه دارئى كه نزديك نمايد مرا از ترس تو، و جدا نمايد مرا از مرتكب شدن حرامهاى تو، و رها كند مرا از بند گناهان بزرگ،
دنس: و درن: چرك.
سربال: پيراهن، رداء: چيزى است كه بالاى دو كتف اندازند و جل هم معروفست.
و ببخش مرا تو از جهت من پاكيزه شدن از چرك گناهان، بپوشان مرا پيراهن عافيت خود و ردا، بپوشان مرا به رداء رستگارى تو، فرو پوشان مرا نعمتهاى تمام خود را بعضى گفته اند: ظاهر ماخوذ از ظهر است يعنى پشت يا به معنى تابع و گمان حقير آن است كه هر دو خلاف سياق كلامست.
شرح: قوت ده مرا به توفيق خود و تسديد خود، و يارى ده مرا بر نيت صالح و گفتار پسنديده و كردار نيكو، و وانگذار تو مرا به قدرت و قوت خودم نه به قدرت و قوت تو.
بدانكه انسان اگر بخواهد فايز شود به مراتب عاليه در دنيا و آخرت نمى شود
مگر اينكه گفتار و رفتار و كردار خود را پسنديده نمايد و نيت را پسنديده كند زيرا كه نيت بد بد است اگر چه معصيت نيست لكن انسان به واسطه ى او مرتبه ى پست خواهد رفت و او را نزد خداى قرب و منزلت نيست.
رسوا و خوار مكن مرا روزى كه برانگيزانى مرا براى ملاقات خود، خوار مكن مرا پيش روى دوستان تو، فراموش مكن مرا ياد و خاطر خود نبر از من شكر خود را بلكه لازم بدار تو مرا شكر تو را در حالات سهو نزد بى خبريهاى نادانان بر نعمتهاى تو.
بدان كه روز قيامت انسان بيچاره را ابتلاءات هست يكى از آن جمله اين است كه با اينكه خود در كمال شدت و تعب است خجالت مى كشد از خداى خود و دوستان او.
و اما قوله (ع) و لا تنسنى اشاره است به مطلبى كه در قرآن نيز نظير او است و گرنه خدا را سهو و نسيان نيست و مجمل آن مطلب آن است كه در روز قيامت جمعى كه عمل مردم تمام شده است از خدا مطالبه نمايند داخل شدن بهشت را و عرض نمايند كه: اين گروه مردمان را امر فرمودى به بهشت چرا از جهت ما حكم نفرمودى؟
جواب فرمايد: خداى دو سراى و خلاق، فراموش نموده ام و آن جماعت كسانى هستند كه خدا را فراموش نمودند در دنيا.
و قوله و الزمنيه: باب افعال و ضمير او راجع است به شكر و حاصل او آن است كه حال من حال جهال كه شكر نعمت تو ننمايند نشود بلكه مرا ملازم و مواظب
دار به شكر او.
الهام فرما تو مرا به اينكه ثناء تو نمايم به آن چه كه عطا نمودى مرا در او ، و اعتراف كنم به آن چه فرستادى تو او را به سوى من.
اسداء: به معنى هديه و مهمل هر دو آمده است در اينجا به معنى هديه است.
بگردان خواهش مرا به سوى تو برتر از خواهش خواهش كنندگان، و ثناء مرا به سوى خود بالاتر از ثناء ثناءكنندگان،
خوار منما مرا روز حاجت من به سوى تو، عقاب نكن تو مرا به آن چه فرستادم به سوى تو.
بر پيشانى مزن مرا آنچه بر پيشانى زدى به او دشمنان خود را.
جبهه: به معنى پيشانى است كسى اگر مسلط شود بر دشمن خود روى به روى نمايد يا بر پيشانى او مى زند.
به درستى كه من تو را منقاد و مطيع هستم مى دانم اينكه غلبه مر تو را است، به درستى كه تو سزاوارترى به فضل و نفع رساننده ترى به نيكوئى و اهل پرهيزكارى و اهل آمرزش.
اعود: يا ازعاد است يا از نفع اهل التقوى و اهل المغفره، يعنى تو
سزاوارى كه ترسيده شود از عقوبات تو، و تو سزاوارترى اينكه بيامرزى، مر بندگانت را.
صدوق عليه الرحمه در توحيد از حضرت صادق آل محمد صلى الله عليه و آله نقل نمايد كه آن بزرگوار فرمود كه: فرموده است خداى عزوجل كه من سزاوارم از اينكه ترسيده شوم و بنده ى من از جهت من شريك قرار ندهد، من سزاوارم اگر بنده ى من از براى من شريك قرار نداد چيزى را اينكه او را داخل بهشت نمايم، فرمود آن امام (ع): به درستى كه خداى عزوجل قسم ياد نمود به عزت و جلال خود اينكه عذاب ننمايد اهل توحيدش را به آتش، مروى است زمانى كه نازل شد قوله تعالى هو اهل التقوى و اهل المغفره پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: خداى بگردان مرا از اهل تقوى و اهل مغفرت اول از اول و ثانى از ثانى از مجهول است اول از ثانى و ثانى از اول از معلوم است.
به درستى كه تو اگر عفو نمائى سزاوارترى به اينكه عقاب كنى و به درستى كه تو اگر بپوشانى نزديكتر است از تو به اينكه آشكار نمائى بدان كه خداى عزوجل اهل آن است كه بر هر چيزى تحمل نمايد اين است علامت كبريا و بزرگى او.
پس زنده بدار تو مرا زندگى پاكيزه كه پيوسته به آن چه مى خواهم من و برسد به آن چه دوست دارم من به حيثيتى كه جاى نياورم بديهاى تو را و مرتكب نشوم آنچه را كه نهى فرمودى از او.
و بميران مرا مى راندن كسى كه بشتابد نور او پيش روى او و از جانب راست او.
مومن در روز قيامت روى او مثل ماه شب چهارده روشن است و مردم از نور روى او استضائه نمايند.
خوار كن مرا پيش خود و عزيز نما مرا نزد مخلوق خود، و پست و حقير كن مرا چون خلوت نمايم با تو و بلند كن مرا ما بين بندگانت، و بى نياز كن مرا از آنكه بى نياز است از من و زياد كن تو مرا به سوى خود به احتياج و درويشى يعنى فقر و حاجتم به سوى تو زيادتر باشد از فقر و حاجتم به سوى غير تو.
پناه ده مرا از خوشحال نمودن دشمنان.
روايت شده است كه به ايوب عرض كردند كه: چه بر تو اشد بود در زمان بلا؟ فرمودند: شماتت اعداء به درستى كه اهل آتش صبر مى نمايند از عذاب آتش شايد اعداى ايشان بر ايشان شماتت نمايند.
و از نزول بلاء و از خوارى و تعب.
تغمد: پوشانيدن.
بطش: گرفتن از روى قوت.
جريره: جنايت نمودن.
اناه: مهلت دادن.
و الاخذ عطف بر قادر.
يعنى: بپوشان مرا در آنچه مطلع شدى تو بر آن از من به آنچه بپوشاند به او قادر بر گرفتن اگر نه حلم او بوده باشد و گيرندگى بر گناه اگر مهلت او نبود .
فضيحه فى دنياك فلا تقمنى مثله فى اخرتك
اللغه: فتنه از براى او معانى بسيار است گناه و مرض و عقوبت و اختبار و سوزانيدن و جنون.
لواذا: از لوذ به معنى التجاء و پناه گرفتن.
مقام: به فتح ميم و ضم ميم مصدر به معنى اقامه يا اسم مكان.
يعنى: هر گاه اراده نمائى به قومى آشوبى يا بدى را پس نجات ده مرا از او جهت پناه گرفتن به تو چون به پا نداشتى مرا در مقام رسوائى در دنياء خود پس بر پا مدار مرا مانند آن در آخرت خود.
يعنى: جفت ساز از جهت من اولهاى نعمتهاى خود را به آخرهاى آن و منافع گذشته را به تازه هاى آن، مدد نكن از جهت من مددى كه سخت شود با او قلب من، مبتلا نكن مرا به بليه ى كه برود براى او نيكوئى من، علامت نگذار مرا پستى كه كوچك نمايد براى آن مرتبه ى من و نه عيبى كه معلوم شود به جهت آن جاى من،
اللغه: قارعه كوبيدن و بليه و عذاب.
خسيس: پست و دون.
مد: كشيدن و مدد اعانت نمودن.
و مترسان مرا ترسانيدنى كه نااميد شوم به سبب آن و نه ترسى كه در دل من ترس درآيد نزد آن.
روع: ترسيدن.
بلس: نااميد شدن و نادم شدن، و حس: احساس نمودن.
بگرد آن هيبت و بزرگى مرا در ترسيدن و خوف مرا از عذر خواستن تو و ترسانيدن تو و خوف مرا نزد خواندن آيات تو.
اللغه: اعذار و انذار ترساندن و وعيد. و عذر و نذر حجه و تخويف.
حذر: ترسيدن. يعنى توفيق ده مرا كه از تخويف و وعيد تو ترسان باشم.
الهيبه: الاجلال و المخافه.
آباد كن شب مرا به بيدار كردن من در آن براى بندگى نمودن تو و تنها نمودن من به اطمينان به سوى تو.
و فرود آمدن حاجتهاى من به سوى تو و داد بى داد من و دعوى، و معركه من تو را است در آزاد كردن من از آتش تو و پناه دادن من از آنچه در آن است اهل آن از عذاب تو.
قوله و انزال و منازله عطف است بر سكون و غرض امام عليه السلام آن است كه من خود را مجرد ساختم و برهنه نمودم از هر چيزى وراء ذات مقدس تو غير از تو مرا كسى نيست و لذا با جنگ و دعوى دارم كه مرا بيامرزى جنگ كارزار عبد با خالق نظير لج و ناز نمودن طفل است با پدر و مادر و گرنه بنده را چه حد است كه منازله با مولاى خود نمايد.
و وانگذارى مرا در طغيان خودم و از حد خود بيرون رفتن من سرگردان عمه: اى تحير.
و نه در فرو رفتن من بى خبر تا روزگارى غرض از اين دو فقره آن است كه در معصيت و مخالفت كه داخل شدم نه از روى آن بود كه منكر خدائى تو بودم بلكه شيطان فريبم داد و خدعه نمود بر من در معصيت تو حال من مثل متحير و نادان است در معصيت نمودن مرا به سرگردانى و بى خبرى وانگذار كه در معصيت تو بمانم يا معصيت نمايم بلكه توفيق بده مرا كه اطاعت نمايم.
نگردان مرا سبب نصيحت از براى كسى كه قبول نصيحت مى كند و نه من محل عقوبت باشم از جهت عبرت گيرنده و نه امتحان باشم از جهت كسى
كه نظر كند چون انسان خردمند و عاقل بابناء جنس خود كه مبتلاء ببليه شد و ملتفت به او شود و در حال او تفكر نمايد خواهد پند و عبرت گرفت و سبب امتحان او خواهد شد و غرض آن است كه مرا سبب وعظ غير قرار نده و مرا مبتلاء به بليه نفرما.
مكر نكن به من در آنكه مكر مى كنى به آن، مكر در خلق به معنى خدعه است و فريب و در خداى مجازات به عقوبت و بليه است و مراد از اين كلام آن است كه عقاب مكن به آنچه جماعتى كه عقاب مى فرمائى.
بدل نكن مرا به غير من يعنى از صورتى به صورتى از جهت عذاب و عقوبه تغيير ندهى مرا شايد مراد حضرت حجه الله عجل الله سبحانه فرجه در دعاى شبهاى ماه مبارك رمضان مشهور است به دعاى شريف افتتاح نيز همين باشد و احتمال دارد كه مراد آن باشد كه سلطنت مرا به كسى ندهى.
تغيير نده به من اسم مرا يعنى از ديوان سعداء محو نمائى و در ديوان اشقياء
بنويسى.
تبديل نكنى از جهت من جسم مرا چنانچه آيه ى شريفه در وصف اهل آتش دارد كه: كلما نضجت جلودهم بدلنا هم جلود اغيرها.
يعنى مرا مورد استهزاء خلق خود قرار ندهى به عبارت اخرى معامله
نفرمائى با من معامله ى كسى كه مسخره ى او نمائى در دنيا و آخرت، اما در دنيا استدراج نمودن چنانچه معنى او را در سابق بيان نموده ام و همچنين در اين دعاء، و اما در آخرت بنمائى عمل مرا در آخرت به احسن وجوه و اعمال در وقت حاجت چونكه نزديك شوم امر فرمائى به باد كه او را متفرق سازد در هواء چنانچه قول او است: و قدمنا الى ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا اين به واسطه ى ريائى كه در عمل داخل كند.
يعنى: نه خدمت كننده مگر از جهت خوشنوديهاى تو و خدمت گرفته نشوم مگر به انتقام كشيدن از جهت تو.
مهن: در لغت به معنى ضعف و حقارت و ذلت است و در اين جا به معنى استعمال است.
ايجاد كن مرا به خنكى عفو تو و شيرينى رحمت تو و روح و ريحان تو.
بدانكه روح نجات از آتش است و ريحان دخول در بهشت.
بهشت عنبر سرشت تو.
بچشان مرا فرح فارغ بودن براى آنچه دوست دارى به توانگرى از توانگرى تو وجد جهد نمودن در چيزهائى كه نزديك مى گرداند نزد تو و پيش تو.
زلف: به معنى قرب غرض از اين فقرات آن است كه مرا توفيق بده كه از زمره ى اولياء و مقربين تو باشم.
تحفه بفرست مرا به تحفه ى از تحفات خود،
بگردان تجارت مرا نفع كننده و بازگشت مرا بى زيان، و بترسان مرا از مقام خود و آرزومندگى مرا لقاى خود را، و بپذير بر من توبه ى مرا توبه ى خالص كه باقى نگذارى به آن گناهان كوچك و بزرگ را، و نگذارى به آن آشكار و پنهانى را.
قوله (ع) و كرتى غير خاسره اشاره است به حبط چنانچه جمعى را اعتقاد آن است و گويند سيئات حسنات را مى برد و امام (ع) غرض او آن است كه تحصيل ثواب نمودم از اطاعت رب الارباب زيانى از جهت او حاصل نشود.
و بكن كينه را از قلب من مر مومنان را و مهربان كن دل مرا بر فروتنان، و باش براى من همچنانكه هستى براى خوبان، و بياراى مرا به زيور پرهيزگاران و بگردان براى من زبان راستى در آيندگان
و ذكر بلندى در آخرين.
ببر مرا به عرصه ى اولين
و تمام كن تمامى نعمتهاى خود را بر من، و آشكار نما بزرگى نعمتهاى خود را نزد من.
پر كن از فائدهاى تو دو دست مرا و بران بزرگيهاى بخششهايت را به سوى من.
همسايه گردان به من پاكيزه ترين از دوستان خود، بهشتهائى كه آراسته ى آنها را از براى برگزيدگان و بپوشان مرا بزرگيهاى عطاياى خود در جاهائى كه آماده ساختى براى دوستان خود.
بگردان براى من نزد خود خوابگاهى كه جاى گيرم به آن آرام گرفته.
مقيل: خواب قيلوله.
يعنى: محل ثوابى كه بوده باشد برگشت من از اين عالم به سوى او و روشن كنم چشم را، در بعضى از نسخ متابه بتاء خوانده شده و در نسخه معتبر بثاء مثلثه خوانده شده است.
مرا به اندازه ى گناهان بزرگ عقاب نفرما و هلاك نكن مرا روزى كه آزموده مى شود پنهانها يعنى روزى كه اختبار شود به واطن امور و خفيات اسرار.
زايل كن تو از من هر شك و شبهه را، و بگردان براى من در حق راهى را از هر رحمت، بسيار نما تو از جهت من قسمت بخششها از عطاهاى تو، و زياد
گردان بر من بهره هاى احسان از فضلهاى خود.
بگردان دل مرا اعتماد دارنده به آنچه نزد تو است.
حزن و انديشه مرا كاركننده و جهدكننده باشد براى آنچه مر تو را است بعضى مستفرغا اسم مفعول قرائت نموده اند يعنى كار فرموده و اعتقاد حقير آن است كه اسم فاعل باشد ماخوذ از استفراغ.
كار فرماى مرا به آنچه كار مى فرمائى خوبان خود را.
بياشامان دل مرا نزد بى خبرى و عقلها بندگى خود را.
جمع نما براى من توانگرى و پاكدامنى و راحت و بى نيازى از مردمان و صحت و فراخى و آرام و عافيت الدعه و السعه و الراحه.
باطل مساز نيكوئيهاى مرا به آنچه كه مخلوط شده است به او از معصيت تو و نه خلوتهاى مرا به آنچه عارض شود مرا از مفاسد آزمايش تو.
نگه دار آبروى مرا از طلب كردن از مردمان و منع كن مرا از طلب از آنچه نزد فاسقانست،
نگردان مرا براى ستمكاران هم پشت و معين و نه مر ستمكاران
بر محو نمودن كتاب تو دستى و يارى دهنده حفظ مرا از آنجائى كه نمى دانم نگهبانى كه حفظ نمايد مرا به نگهدارى آن.
بگشاى بر من درهاى توبه ى خود را و روزى فراح خود را به درستى كه به سوى تو من از رغبت كنندگانم، و تمام كن براى من انعام خود را به درستى كه تو بهترين نعمت دهندگانى.
و بگردان باقى عمر مرا در حج و عمره براى طلب ذات تو اى پروردگار عالميان، و رحمت بفرست خدايا بر محمد و آل او كه پاكان و پاكيزگانند و درود بر او و بر ايشان هميشه هميشگيها.
حج از واجبات اكيده خداى عزوجل است حتى تعبير نموده است خداى عزوجل تارك آن را به كافر و در او فوائد عظيمه قرار داده شده است كه تكميل دين مستقيم به او خواهد شد و او رفتن به جانب خداى عزوجل است و السلام على من اتبع الهدى.
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
و كان من دعائه علیه الصلوه و السلام فى یوم العرفه
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
