تعريف دعاى مكارم
ابتدا در توضيح دعاى مكارم الاخلاق و تعريف آن مى گوئيم كه امام چهارم عليه السلام در دعاى مكارم الاخلاق از خداوند تبارك و تعالى تقاضا مى كند تا در تمامى صفات و غرائز و عواطف وجودى او را بپروراند و به ثمر برساند تا در نهايت، يك شجره ى با ثمر و بارورى باشد، آنچنان كه خداوند در قرآن تعريف مى كند و مى فرمايد: اصلها ثابت و فرعها فى السماء. يعنى درختى كه به تمامى دلها و زمينها ريشه دوانيده از همه چيز تغذيه مى كند و بهره بردارى مى نمايد و ثمرات وجودى خود را در اختيار همه كس و همه چيز قرار مى دهد.
اين دعا را خود آن حضرت و يا ديگران با كلمه ى مكارم الاخلاق نامگذارى كرده اند. مكارم، جمع مكرمت، و مكرمت، آخرين مقام از صفت كرامت است. انسان در ارتباط با بندگان خدا، ابتدا با كلمه ى سخاء و سخى، و بعدا با كلمه ى جواد، و در انتها با كلمه ى كرم و كرامت شناخته مى شود. كرم و كرامت، مرحله ى كمال صفت جود و سخاوت مى باشد كه انسان در بهره رسانى و بهره دهى به بندگان خدا، رشد مى كند تا به مرحله ى كرامت برسد، از يك طرف مشمول كرم خدا شده است و از طرف ديگر، بندگان خدا را مشمول كرم خود مى گرداند.
مكارم، جمع مكرمت است، هر خلقى از اخلاقيات انسان، بذرى است كه در فطرت انسان كاشته شده، رشد مى كند و از مسير تربيت الهى به ثمر مى رسد و به شجره اى تبديل مى شود، ثمراتش آنقدر عظيم است كه كائنات را مى تواند به زير سايه ى خود قرار دهد و آنها را از ثمرات خود بهره مند كند هر يك از اين بذرها كه پايه ى خلقى از اخلاق نيك مى شود ابتدا چون بذر است كه در زمينه ى وجود انسان كاشته شده، پس از چندى، نهالى شده و در نهايت، شجره ى عظيم و بارورى كه ثمراتش را در اختيار بندگان خدا مى گذارد كه از آن ثمرات، تعبير به كرامت و مكرمت مى شود.
به همين مناسبت، در اين قسمت از دعاى خود از خداوند متعال خواهش مى كند كه اين بذرها و نهالهاى وجودى را آنچنان بپروراند و به ثمر رساند كه هر يك از آنها به كرم و كرامت شناخته شود. كرامت به آن صفتى مى گويند كه شخص كريم، بى نهايت در فيض رسانى و بهره رسانى شوق و ذوق پيدا مى كند و با حرص هر چه تمامتر سرعت دارد كه بركات وجودى خود را به بندگان خدا برساند و تمام شوق و شعف و لذت او در همان جا پيدا مى شود كه مشاهده مى كند انسانى را به ثمر رسانده و او را در خوشبختى و سعادت قرار داده است.
قيافه و چهره ى انسانهائى كه از بذل و بخشش شخص كريم شكفته مى شود آنچنان براى شخص كريم لذت بخش و نشاطآور است كه قابل تصور نيست. به همين دليل كه بزرگترين رقم لذت و آسايش خود را در بهره رسانى به ديگران مى داند، سعى مى كند كه هر چه بيشتر بهره برساند تا لذت و نشاط بيشترى پيدا كند. به همين مناسبت، امام چهارم عليه السلام در اين دعاى پر بركت و در آن ساعات و حالاتى كه با خداوند در ارتباط بوده است، بزرگترين رقم نعمت و لذت را از خدا خواسته كه همان اخلاق كريمه باشد.
دعاى مكارم الاخلاق، از نظر مضمون و محتوى در وضعى قرار گرفته كه اگر براى انسان مستجاب شود، يعنى انسان آن چنان شود كه در اين جملات از خدا مى خواهد، در انتهاى چنان شدنى كه مطابق خواستن است، انسان در وضعى قرار
مى گيرد كه گمشده اى ندارد، يعنى بذل و بخشش خدا در ارتباط با اين انسان، بى نهايت مى شود و بذل و بخشش انسانى كه دعاهاى او مستجاب شده است، در ارتباط با مردم بى نهايت مى شود. انسانى كه در مسير اين خواهشها چنان شده است كه خواسته است، يك انسان عظيم و بى نهايت است كه مى توانيم بگوئيم برابر خدا، و مثل خدا، و در آن وضعى كه خدا خواسته است انسان را به كمال مطلق برساند و در مقام خلافت خود بنشاند و مخلوقات را به او واگذار نمايد شده است، و اين انسان در مقام خلافت الهى آنچنان مى تواند جهان و انسان را اداره كند كه خدا اداره مى كند.
حضرت در اين دعاى با بركت، از هر صفتى كاملترين آن را خواسته كه چون صفات انسان، كامل گردد فيض الهى نيز درباره ى او كامل مى گردد.
معانى خلق و اخلاق
ابتدا در كلمه ى خلق و اخلاق و رابطه ى اين كلمات با خلقت، توضيحاتى لازم است و بعد از آن، موارد و مواضعى كه صفات اخلاقى در انسان بروز مى كند و به كمال مى رسد. اخلاق، جمع كلمه ى خلق، از ريشه ى خلق و خلقت، دلالت دارد بر نمايش دادن آنچه در خلقت انسان نهفته شده است، يعنى انسان، آنچنان خود را بروز بدهد و به نمايش بگذارد كه خلق شده است. كلمه ى خلق، بر وزن فعل، نمايش يك جنگ و خلاصه اى از ماده ى اصلى خود مى باشد. در قواعد ادبى صرف و نحو، مصادر، مشتقات مخصوصى دارد كه هر يك از آن مشتقات، در معناى خاصى استعمال مى شود.
از ماده ى خلق به معناى آفريدن، خالق، مخلوق، خلاق، خلاقه و مخلاق، و از آن جمله خلق و خلاقه اشتقاق پيدا مى كند. اين وزن مخصوص به شكل فعل و فعال، به معناى نمايش پيدا كردن ماده ى فعل است، مانند طعمه از طعم- يطعم، به معناى خوردن، و لقمه از لقم- يلقم، به معناى بلعيدن. در اينجا، آن مقدار غذائى را كه براى خوردن و به دهان گذاشتن آماده شده است، طعمه و لقمه مى نامند، در اينجاست كه مى گوئيم وزن فعل و فعله و فعاله، مانند لقمه و طعمه و قلامه و كناسه، از آن جمله، خلق، دلالت مى كند بر آن چيزى كه از
ماده ى فعل به وجود آمده و به نمايش گذاشته شده است، آنچنان كه از طعام خود مقدارى را به نمايش مى گذارى و يا از لقمه اى، و يا از تراشيدن نوك قلم، تراشه اى را آماده مى كنى، يك چنين معانى، از ماده ى فعل به شكل فعل و فعاله استعمال مى شود.
در اين رابطه، خلق و اخلاق، به نمايش گذاشتن جنگى از خلقت است. انسان با اخلاق و رفتار خود، خلقت و فطرت خود را به نمايش مى گذارد و آنچه در نهاد و فطرت خود دارد به ديگران نشان مى دهد. پس در واقع، خلق و اخلاق، به نمايش گذاشتن خلقت است كه كلمه ى اخلاق، و خلق، به خوب و بد تعريف مى شود، مى گويند خلق خوب، خلق بد، سيى ءالخلق، حسن الخلق. كسى كه فطرت و خلقت خود را در قالب زيان و ضرر و اذيت به نمايش بگذارد، به سوءخلق شناخته مى شود و مى گويند بداخلاق است، و آن ديگرى كه خلقت و فطرت خود را در مسير بهره رسانى و منفعت رسانى و آسايش ديگران به نمايش بگذارد، آنچنان كه از اين نمايش، بندگان خدا بهره مند شوند، با كلمه ى خوش اخلاق، و حسن الخلق و خوش خلق شناخته مى شود. پس به طور كلى، خلق به معناى نمايش خلقت است، خواه در لباس بهره رسانى باشد يا ضرررسانى كه انسان خلقت خود را به نمايش بگذارد و خود را چنان كه هست در ارتباط با ديگران وانمود كند.
سئوال و جواب در تشريح خلقت
در اين رابطه، سئوال و جوابى به وجود مى آيد كه به دنباله ى آن سئوال و جواب كه در واقع آفرينش انسان را تشريح مى كند، به كيفيت پيداش خلق و اخلاق نيك، در توضيح همين دعاى شريفه مى پردازيم.
سئوال اين است كه اگر خلق به معناى به نمايش گذاشتن خلقت است، چگونه مى شود كه خلقت انسان كه در واقع خوب است، نمايش بد داشته باشد با اعتراف به اينكه انسان در خلقت خود كامل است و خداوند، در بهترين قالب و هندسه و عاليترين صورت انسان را آفريده است؟ اين انسان كه در خلقت خود صد در صد كامل و عالى
مى باشد، چطور مى شود نمايش بد داشته باشد تا به سوءخلق شناخته شود؟
خداوند در كتاب خود، خلقت انسان را به احسن التقويم معرفى مى كند و در اين رابطه خود را به احسن الخالقين وصف مى كند كه اين دو جمله ى احسن الخالقين و احسن التقويم، دلالت دارد بر اينكه كه انسان در كاملترين هندسه و بهترين صورت آفريده شده است. در خلقت و آفرينش انسان، چيز بد و يا هندسه ى غلطى قرار نگرفته است. مثلا اگر خداوند از مواد خبيثه، ماده اى در فطرت انسان قرار دهد تا آن مواد خبيثه منشاء پيدايش خبث گردد، مثلا انسان را از طينتى بسازد كه از آن طينت، درندگان و حيوانات وحشى را آفريده است، قهرا اقتضاى آن طينت، در وجود انسان، درندگى و وحشيگيرى مى باشد، و يا از مواد خبيثه، از آن چيزهائى كه حشرات و حيوانات خبيث را آفريده در خلقت انسان به كار ببرد تا به اقتضاى آن طينت خبيث، انسانها خود را مگس- طبيعت جلوه دهند و مانند حشرات خبيثه جلوه هاى خبيثى داشته باشند و يا اينكه خداوند متعال مغز و سازمان فكر انسان را طورى مهندسى كند كه منحرف گردد و خوبيها در نظر او بد جلوه كند كه از آن تعبير به ضلالت و انحراف فكرى مى كنند. اگر يك چنين طينتهاى خبيثى در خلقت انسان به كار رفته باشد تا به اقتضاى آن طينت خبيث، خبث خود را نمايش دهد، و يا مغز انسان را غلط مهندسى كند تا بديها را به جاى خوبيها اختيار نمايد، در اين صورت، خلقت انسان منشاء حسن و قبح مى گردد و اين حسن و قبح كه از خلقت انسان تراوش كرده و به اقتضاى خبث طينت و يا انحراف در هندسه، خلقت خود را بد نمايش بدهد و به دنبال بديها برود، در اين صورت بديها و سوءخلقها از منشاء خلقت و فطرت انسان پيدا شده و گناه بديها و نمايشهاى غلط، به گردن كسى مى باشد كه انسان را بد ساخته و طينتهاى خبيث در خلقت انسان به كار برده، نه به گردن خود انسان كه بر پايه ى خلقت بد، خود را به شكل قبيح و خبيث به نمايش گذاشته است.
در اينجا براى توضيح بيشتر سئوال مى گوئيم اگر بديها در وجود انسان ريشه دارد
و طينت بد در خلقت انسان به كار رفته، قهرا به اقتضاى آن طينتها اخلاق بدى پيدا مى كند كه مسئول يك چنين اخلاقى، كسى خواهد بود كه انسان را آفريده و يك چنين طينتهاى بدى در خلقت او به كار برده است و اگر يك چنين بديها و طينتهاى بد و يا هندسه ى غلط، در خلقت انسان وجود ندارد و انسان، صد در صد در آفرينش خود پاك و مجهز است، چگونه مى تواند نمايش بد و غلط داشته باشد تا در نتيجه، به سوءخلق و خبث طينت شناخته شود بلكه لازم است قهرا و اجبارا بر پايه ى خلقت كامل و مجهز خود، و بر منوال احسن التقويم كه خداوند خلقت او را وصف مى كند، همه جا صد در صد نمايش نيكو داشته و به حسن خلق و حسن طينت شناخته شود و نتواند مرتكب عمل بد شود و خود را با وضع بدى به نمايش بگذارد تا در اثر آن به كفر و فسق و گناه شناخته شود، زيرا انسان و هر مخلوقى قدرت ندارد كه برخلاف اقتضاى خلقت و فطرت، خود را نمايش دهد، گوسفند نمى تواند عمل گرگ را و يا گرگ، عمل گوسفند را انجام دهد، زيرا آنها اجبار دارند كه در مسير فطرت خود فعاليت كنند. فطرت گرگ، بروز صفات حرص و درندگى مى باشد و فطرت گوسفند، بروز صفات گوسفندى. در اين رابطه، صاحب مثنوى مى فرمايد:
مه فشاند نور و سگ عوعو كند
هر كسى بر طينت خود مى تند
پس نتيجه ى بحث اين مى شود كه اگر اخلاق بد از خلقت انسان سرچشمه مى گيرد، قضاوت مى كنيم كه خلقت انسان بد و غلط است و با اين فرضيه نمى توانيم جواب آيات احسن التقويم و تبارك الله احسن الخالقين را بدهيم، و همچنين جواب قضاوت عقل سالم را مى گويد ممكن نيست خداوند بد بيافريند و بد خلق كند و آن موجود بد را به خاطر بديها مجازات كند نمى توانيم بدهيم. و اگر طبق آيات شريفه و قضاوت عقل سالم مى گوئيم كه انسان، صد در صد در خلقت خود پاك و مجهز بوده و از طينت بد و ماده خبيث، چيزى در خلقت او به كار نرفته و در هندسه ى آفرينش انسان، خداوند به غلط و اشتباه نرفته و صد در صد انسان را كامل مهندسى كرده است، پس چگونه ممكن است از اين انسان احسن التقويم و صد در صد نيك و مجهز به تمام نيكيها، عمل بد
سر زند و سوءخلق داشته باشد تا ماموريت پيدا كند از شر سوءخلق، به پناه خدا برود تا حسن خلق پيدا كند؟ جواب سئوالات بالا چيست؟
جواب سئوالات بالا اين است كه انسان در دو مرحله، موجوديت پيدا مى كند و به كمال مى رسد. مرحله ى اول: مرحله ى خلقت، و مرحله ى دوم: مرحله ى تربيت و حركت در مسير خلقت. انسان در صورتى به كمال مطلق مى رسد كه اين دو مرحله را به نحو احسن و اكمل طى كند و به ثمر برساند. اگر در خلقت، پاك و مجهز باشد وليكن در تربيت و حركت، اشتباه كند در ضلالت و گمراهى قرار مى گيرد، مانند طياره ى مدرن و مجهزى كه در بيراهه حركت مى كند و عاقبت، خود و سرنشينان خود را به هلاكت مى اندازد، در اينجا پس از آنكه سقوط و هلاكت سرنشينان هواپيما را بررسى كنند، خواهند دانست كه اين هلاكت، نتيجه ى حركت غلط و مسير اشتباه بوده است، در نتيجه، راننده ى هواپيما را مجازات مى كنند كه چرا از خط منحرف شده است. انسانها درست مانند همين صنايع ماشينى هستند كه در دو مرحله فعاليت مى كنند، ضرر و زيانى كه متوجه ى آنها مى شود، نتيجه ى اشتباه در يكى از اين دو مرحله ى است. مرحله ى اول: خلقت كامل و مجهز، مرحله ى دوم: حركت و تربيت كامل و مجهز تا وصول به مقصد. اگر انسان بتواند اين دو مرحله را به نحو احسن، و اكمل، به انتها برساند، بدون اينكه كوچكترين شر و فسادى و يا كفر و گناهى از او سر زند، به نتيجه ى مطلوب مى رسد. خلقت و آفرينش به اراده ى خداوند متعال انجام مى گيرد وليكن حركت و تربيت، گاهى به اراده و آزادى انسان، و گاهى به اراده ى خداوند متعال واقع مى شود.
خلقت انسان بر اساس گفته ى قرآن و دلائلى عقلى و نقلى، صد در صد بى عيب و نقص و مجهز است. انسانها هر كدام بر اساس فطرت خود و بر اساس آنچه خداوند در نهاد آنها به كار برده است، كاملا مجهز و مرتب هستند، به كيفيتى كه خداوند در طينت آنها كوچكترين ماده ى خبيثى قرار نداده تا منشاء شر و فساد باشد، و همچنين در هندسه ى آفرينش انسان، كوچكترين نقصى و اشتباهى پيدا نشده است. خداوند، سازمان مادى و مزاجى انسان را مجهز به تمامى مواد و طينتهاى طيب و طاهر كرده است. از هر
طينتى، نيك آن را در خلقت انسان به كار برده، و از به كار بردن طينت بد خوددارى كرده است به طورى كه اگر انسان در محيطى قرار گيرد كه صد در صد به فطرت خود واگذار شود و تحت تاثير تربيتهاى بد و غلط، واقع نشود، در مسير فطرت، سالم و آزاد و در خط مستقيم حركت خواهد كرد و اين ادعا در دو جا دليل كتابى و دليل عملى و عينى دارد.
دليل نقلى در كتاب خدا و حديث مشهور از رسول خدا:
دليل كتابى، سوره ى روم است كه خداوند بر پيغمبر اكرم مى فرمايد: و اقم وجهك للدين حنيفا. فطره الله التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله. تو اى پيغمبر، خود را براى اقامه ى دينى آماده كن كه بر اساس آن، خداوند انسان را آفريده است و همان كيفيتى كه انسان را آفريده، دستور مى دهد و راهنمائى مى كند. خلقت انسان عوض نمى شود تا دينى كه مطابق خلقت، قضاوت مى كند عوض شود. اين آيه ى شريفه، دلالت مى كند كه آيات قرآن و دين اسلام، مطابق خلقت و فطرت انسان سخن مى گويد و دستور مى دهد مثلا اگر خداوند يك طينت خبيثى در خلقت انسان به كار برده باشد و او را از آن موادى بيافريند كه مگس را آفريده است، نمى تواند مانع تمايل انسان به عمل خبيث و يا غذاى خبيث گردد، ولى نظر به اينكه انسان را از مواد طيب و طاهر و طينت خوب آفريده به او دستور مى دهد كه از غذاهاى طيب و طاهر بخورد و عمل نيك انجام دهد و از آلودگى به غذاهاى خبيث بپرهيزد.
و اما حديث در بيان خلقت انسان: مطابق همين آيه ى شريفه، در حديث مشهور از رسول خدا است كه فرمودند: كل مولود يولد على الفطره، ثم ان ابواه يهودانه و يمجسانه و ينصرانه. يعنى هر انسانى بر اساس نقشه ى قرآن و اسلام ساخته مى شود و فطرت او مطابق اسلام است الا اينكه پدر و مادرش در اثر تربيت غلط او را به يهوديت و نصرانيت و مجوسيت مى كشانند و منحرف مى كنند. پس اين حديث هم مطابق آيه دلالت مى كند بر اينكه انسان در فطرت و خلقت خود، يك قرآن و اسلام
مجسم است. همانطور كه در صنايع انسانى مانند صنعت دارو، مهندس سازنده آنچنان كه دارو را ساخته است، دستورات آن را مى دهد و مطابق ساخت و صنعت دارو، قانونگذارى مى كند و همراه هر صنعتى دفترچه اى هم صادر مى كند، خداوند متعال هم همراه صنعت انسان و خلقت او دفترچه اى به نام قرآن صادر كرده و انسان را آنچنان كه ساخته امر و نهى كرده است.
و اما نمونه هاى عملى بر پايه ى فطرت، حركت و تربيت پيغمبران است. مسلما پيغمبران براى رسيدن به علم و نبوت، استاد بشرى و انسانى نداشته اند و هرگز در عالم، دانشگاهى به وجود نيامده كه پيغمبر تربيت كند و به او ماموريت الهى بدهد. تمامى پيغمبران از مكتب طبيعت، و در ارتباط با خدا پيدا شده اند، پيغمبران غالبا در بيابانها همراه شغل گوسفنددارى و يا كشاورزى به مقام نبوت رسيده اند. كتاب فطرت و طبيعت خود را خوانده اند و از خط فطرت، به خداى خود مربوط شده اند و در همين ارتباط، از خدا و طبيعت علم و دانش آموخته اند و به مقام نبوت رسيده اند. هر پيغمبرى علم خود را از خدا و طبيعت، در ارتباط با فطرت خود گرفته است. اين انسانها كه مكتب بشرى و استاد انسانى نديده اند و بنا به قضاوت مردم زمان، بى سواد بوده اند بهترين معلم و آموزگار بشر شناخته شده اند و بهترين درسها و قانونها و روشهاى زندگى را به وجود آورده اند و مخصوصا آخرين آنها حضرت خاتم الانبياء، صلى الله عليه و آله كه فقط از بيابان و كوه و صحرا به وجود آمده است. در شهرى كه هر روز دانش آموزان و دانشجويان، قلم كاغذ به دست مى گرفتند و به مدرسه ها مى رفتند، رسول خدا هر روز از شهر مكه خارج شده به طرف كوه حراء و غار ثور مى رفت، در ميان كوهها و واديها كتاب طبيعت را مى خواند، در ارتباط با ستارگان و خداى ستارگان تفكر مى كرد، تا بالاخره به نبوت مبعوث شد و يك چنين كتابى به نام قرآن به بشريت تقديم كرد. پيغمبرى كه خواندن و نوشتن نياموخته بود، شايد اگر يك قرآن خطى پيش روى آن حضرت بگذارند و از او خواهش كنند كه بخواند يا بنويسد، نتواند بخواند و بنويسد، با اينكه خود او كسى است كه اين آيات و عبارات را در اختيار مردم گذاشته
است. كتاب او فاتح تمام درهاى علم است، طبيعيات و انسانيات و الهيات، چنانكه هست، گفته و نوشته شده است. اين انسانهاى به نام پيغمبر يا امام، از مكتب خدا و طبيعت، فارغ التحصيل شده اند، استاد بشرى نديده اند و نداشته اند و در عين حال، كاملترين علمها و دانشها را به وجود آورده اند. پيغمبران، نمونه هاى عينى و عملى كتاب فطرت و طبيعت هستند. پس دلائل عقلى و نقلى و نمونه هاى عينى، هر كدام دلالت دارد بر اينكه انسانها در خلقت، كامل و مجهز هستند و در آفرينش آنها عيب و نقصى به وجود نيامده و اگر هم گاهى خداوند متعال، انسانى را ناقص بيافريند، آنچنان كه نابينا متولد شود يا اختلال مغزى داشته باشد، خداوند تكليف را از يك چنين انسانى برمى دارد. يك چنين انسانهائى را ناقص به نمايش مى گذارد تا معانى نقص و كمال در نظر مردم كاملا مشهود و معلوم گردد. پس هرگز دليل عقلى يا نقلى و يا نمونه هاى عينى و عملى نداريم كه دلالت كند بر نقص فطرت و خلقت انسان و هندسه ى وجود. از اينجا كشف مى كنيم كه تمامى عيب و نقصها، شر و فسادها و كفر و گناهها، از خط حركت و تربيت انسان پيدا مى شود نه از خلقت و فطرت او.
در اينجا لازم است در ترسيم حركت و تربيت انسان و همان صراط مستقيمى كه در آن صراط، انسانها مى توانند درست حركت كنند و بى عيب و نقص به مقصد برسند و از خلقت خود بهترين ثمرات را بچينند، بحث خود را ادامه دهيم.
ترسيم و توصيف صراط مستقيم
در ترسيم و توصيف صراط مستقيم گفته اند كه آن، راهى است از موى باريكتر و از شمشير برنده تر. اگر انسان سالك در اين راه، مستقيم حركت كند بدون تمايل به چپ و راست، به مقصد مى رسيد و اگر كوچكترين تمايلى به چپ و راست در او پيدا شود سقوطش حتمى است. در داستان معراج حضرت رسول، صلى الله عليه و آله آمده است كه ايشان فرمودند: آنگاه كه به معراج حركت كردم، يك منادى از طرف راست مرا به خود دعوت كرد اعتناء نكردم، و منادى ديگر از طرف چپ مرا به خود
دعوت كرد اعتناء نكردم، و يك منادى از طرف روبرو و از خط مستقيم مرا دعوت كرد، اجابت كردم. فرشته ى وحى، اين مناديان چپ و راست را براى حضرت رسول توصيف كرد، فرمود اگر به طرف راست متمايل مى شدى، خود و امتت نصرانى مى شديد، و اگر منادى طرف چپ را اجابت مى كردى يهودى مى شديد، و اكنون كه به خط مستقيم حركت كردى، خيلى زود به مقصد رسيدى. در اين رابطه، جمله ى لاشرقيه و لاغربيه را در سوره ى نور، آيه ى نور به كار برده اند.
صراط مستقيم، در اينجا خط حركت و تربيت انسان است. از خود مى پرسيم اكنون كه ما در خلقت، مجهز و مكمل هستيم و كوچكترين نقص و قصورى در ساخت ما وجود ندارد، بر اساس اين فطرت و خلقت مجهز، چگونه حركت كنيم؟ به كجا برويم و چطور برويم كه شجره ى وجود ما به ثمر برسد و ما چنان بشويم كه خلق شده ايم؟
در اين كيفيت رفتن و شدن، خداوند برنامه هاى دينى ما را طرح و تنظيم كرده است. كتابچه هاى دينى و آسمانى خود را به نام قرآن و آيات و روايات، در اختيار ما گذاشته تا اين كتابها منبع تغذيه ى فكرى و روحى ما باشد. مجموعه ى آيات قرآن و توضيحات ائمه ى معصومين و دعاهاى وارده ى از آنها، تمام اين مجموعه ها، تشريحى از خلقت ما مى باشد و خلاصه ى هر يك از اين جملات و آيات، همين است كه تو چنين خلق شده اى و چنين بايستى بروى و مقصد تو كجا مى باشد. هر يك از آيات قرآن و دعاها و احاديث آل محمد صلى الله عليه و آله در وجود ما يك ريشه و نمونه ى قابل درك و قابل كشف دارد. مثلا اولين جمله ى زبان قرآن و يا دعوت حضرت رسول، اعتراف به وجود خدا و وحدانيت اوست، كلمه ى لا اله الا الله و شهادت به اين وحدانيت. انسان، يكجا اين كلمه را با فطرت خود مقابله كند و جائى ديگر، ضد اين كلمه را، خدا هست، خدا نيست. انسان اميدوار به خدا مى شود، و اميدوار به خدا نمى شود. اگر خوب انصاف بدهيم مى بينيم خدا و اميدوارى به خدا، با فطرت ما ارتباط مستقيم دارد كه بدون تامل تصديق مى كنيم و مى گوئيم خدا هست، و به اميد خدا حركت مى كنيم. و اما آن جمله ى ديگر: خدا نيست و اميدى وجود ندارد، در خلقت ما ريشه ندارد و نامناسب است. تمامى مسائل دينى، به
همين كيفيت است، مثلا ايمان و كفر بر پايه ى همان دو كلمه ى اول، خدا هست، خدا نيست مى باشد. به محض اينكه فطرت ما خدا را مى پذيرد و قبول مى كند، اميدوار مى شود و عامل حركت تكاملى در او تحريك مى گردد. اين حركت تكاملى، درست مانند حركت به بيابانها و صحراها مى باشد. همانطور كه در حركت به بيايان و صحرا براى رسيدن به مقصد، يك وسيله ى امنى لازم دارد، در اين حركت تكاملى هم وسيله ى امنى لازم دارد كه اين وسيله ى امن، در ايمان مطرح شده است . ايمان يعنى خدا را وسيله ى امنيت قرار دادن، و از قدرت او براى حركت، استفاده نمودن. ايمان به خدا در حركت تكاملى، امنيت به وجود مى آورد، همانطور كه اسلحه و تجهيزات در حركتها و عبور از بيابانها امنيت به وجود مى آورند. پس تمامى آيات و دعاها فهرستى است از حقايقى كه در وجود ما خلق شده است. در بعضى از احاديث و روايتها اين جور تعبير كرده اند كه خداوند، بذر علم و حكمت در وجود انسان كاشته و پيغمبران، همچون دهقان هستند كه آن بذر و نهالها را آبيارى نموده و پرورش مى دهند تا روزى كه به ثمر برسند. بذر علم و حكمت، همين مسائل علمى و فطرى است كه آنها را در وجود خود مى يابيم: ايمان به خدا بياوريد، خدا و مردم را دوست داشته باشيد، به مردم خدمت كنيد، به كسى خيانت نكنيد، از خود انصاف بدهيد، به خدا پناهنده شويد. تمام اين كلمات كه مى توانيم تناسب آنها را با وجود خود دريابيم، ظهور اين تناسب، مربوط به ريشه ى اين كلمات و بذر آنها مى باشد كه در وجود ما خلق شده است. در اين رابطه براى انسان، يك مكتب مقرر شده و يك حركت، كه از مكتب تغذيه شود و به طرف مقصد حركت كند. مكتب، همان چيزهائى را به ما تذكر مى دهد و روى كاغذ مى آورد كه خداوند ريشه ى آن را در وجود ما خلق كرده. در واقع، مكتب، يك تشريح و توضيحى است از آنچه كه در كتاب وجود انسان، به دست قدرت خدا خلق شده است كه در اين رابطه، مولا على عليه السلام مى فرمايد: الصوره الانسانيه هى اكبر حجه الله على خلقه و هى الكتاب التى كتبه بيده. اين صورت انسانى، بزرگترين حجت خدا و كاملترين كتابى است كه خدا آن را نوشته است. كتابهاى آسمانى و پيغمبران و تبليغات و
تعليمات آنها تماما توضيح و تشريح همين بذر و نهالها است كه در وجود ما كاشته شده كه فقط از مسير آگاهى ما تربيت مى شود و به ثمر مى رسد، نه در حال غفلت ما. پرورش نهال علم و حكمت در وجود انسان، غير از پرورش بذر و نهال در زمين زراعتى مى باشد. خداوند، بذر و نهال طبيعت را خود مى پروراند و به ثمر مى رساند، بدون اينكه طبيعت از آن آگاهى داشته باشد. در حال غفلت و بى اطلاعى زمين و يا در حال غفلت و بى اطلاعى ما، بذر و نهال كره ى زمين مى رويد و به ثمر مى رسد اما بذر و نهال علم و حكمت كه در زمينه ى وجود انسان كاشته شده است، در حال غفلت و بى اطلاعى ما رشد و نمو نمى كند و اگر هم در حال غفلت رشد كند مانند رشد سفهاء و ديوانگان، يك موجود غلط و منحرفى ساخته مى شود. خداوند، زندگى ما انسانها را اينطور مقدر فرموده است كه بذر نهال وجود خود را بيابيم، پس از يافتن و دانستن، از خدا بخواهيم كه آن بذر و نهال را بپروراند و به ثمر برساند و ما خود در حال دانستن، تسليم اراده و قدرت خدا باشيم، يعنى تمام اسرار وجود ما در شعاع فكر ما و درك ما قابل پرورش مى باشد، نه در حال غفلت و يا جهل ما.
پس از آنكه دانستيم در وجود ما نهالى به نام حياء و عفت كاشته شده است، و دانستيم كه اگر اين نهال به ثمر برسد بركات بسيارى دارد، ماموريت پيدا مى كنيم كه نهال وجودى خود را در معرض ريزش باران رحمت خداوند متعال قرار دهيم و از او بخواهيم كه باران رحمت خود را بر وجود ما ريزش دهد و اين بذر و نهالها را بپروراند تا به ثمر برسند. دعاها، درست براى توجيه و تشريح همين دو حقيقت، يعنى دانستن و خواستن و به دنباله ى آن، شدن و به ثمر رسيدن، مطرح شده است.
در اولين قدم، پيغمبران و اولياء خدا و يا شخص خداوند متعال درهاى مكتب را به روى ما باز مى كنند. بخوان و بدان، اولين سوره اى كه بر حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل مى شود، سوره اى است كه در آن دستور خواندن و دانستن است. و به دنباله ى اين خواندن و دانستن، حركت در حال دعا و نيايش. تو دانستى كه علم، چشمه ى آب حيات است، از خدا بخواه تا اين چشمه را جارى كند. و تو دانستى كه
ايمان، يگانه وسيله ى امنيت در حركت است، از خدا بخواه كه به تو ايمان و امنيت بدهد. و همينطور تو مى دانى كه خداوند، براى تو بى نهايت لذت و نعمت آفريده است، از خدا بخواه كه تو را به آن لذتها و نعمتها برساند. بدان و بخواه، و به دنبال دانستن و خواستن، حركت كن. آيات قرآن و دعاهاى وارده، انسانها را در همين سه بعد قرار مى دهد، دانستن و حركت كردن براى يافتن، و خواستن از خدا براى شدن و به ثمر رسيدن. دين منهاى اين سه كلمه، به صفر مى رسد. دينى كه در آن دانستن نيست، صفر است و چون دانستن ندارد، خواستن و حركت كردن هم ندارد و در انتها، شدن هم ممكن نيست. دينهائى كه منهاى مكتب است، يك حبس خانه بيشتر نيست و هرگز نتوانسته است در خود دانشمندى بپرورد و دانشى تحويل جامعه بدهد، و نيز دينى كه مكتب و دانستن دارد وليكن عمل به آنچه كه مى دانند نمى كنند، به اصطلاح ما عالم بى عمل. عالم بى عمل كسى است كه درس دين را منهاى خواستن و حركت كردن، فراگرفته، آدرس گنج را گرفته وليكن براى استخراج آن قدمى برنداشته است، و باز اگر دانستن و حركت كردن باشد وليكن خواستن و ارتباط يافتن به خداوند متعال نباشد، مانند انسانهائى كه مى دانند خداوند نعمتهاى بسيارى به نام بهشت آفريده، فعاليت هم مى كنند، براى رسيدن به بهشت و يا كسب موفقيت در دنيا، وليكن آن فعاليتها، توام با ايمان و استعانت از خدا نيست. مرتاضان قديم و جديد، چنين اند. مرتاضان، كسانى هستند كه مى دانند معنويات و غيبيات بسيارى هست، مى دانند كه روح هست و مى شود از روح استفاده كرد، جن و ملك هست و مى شود از جن و ملك استفاده كرد، براى استفاده از اين غيبيات، به صورت رياضت، تلاش و كوشش مى كنند، بدن خود را ضعيف و لاغر مى كنند و در اين بدن ضعيف و لاغر، روحيه و اراده ى آنها تا اندازه اى تقويت مى شود وليكن با خدا و توحيد و دعا و نيايش، هيچ ارتباطى ندارند و ملزم به رعايت اصول تقوى و حرام و حلال نيستند، رياضت آنها توام با اطاعت نيست، در حالى كه رياضت كشيده است، كافر به خدا مى باشد، دين انبياء واديان اسلام را قبول
ندارد و به كيفيت دعا و نيايش با خداى خود مربوط نيست. مرتاضان به اين شكل، غالبا در تاريخ، كاهن و جادوگر و يا امثال آنها بوده اند و گاهى با پيغمبران، به جنگ و مبارزه برخاسته اند و كافر از دنيا رفته اند. اينها انسانهائى هستند كه در دو بعد حركت مى كنند، يعنى مى دانند غيبيات و معنوياتى هست و مى دانند كه آن غيبيات به وسيله ى انسان، قابل بهره بردارى مى باشد وليكن نمى دانند كه آن غيبيات و معنويات از خط اطاعت و نيايش و خواهش به ثمر مى رسد، نه فقط از خط رياضت. به همين مناسبت، چندين برابر پيغمبران رنج و زحمت مى كشند و خود را به مشقت مى اندازند، اما از نظر بهره بردارى در قياس با پيامبران، صفرند بلكه كافر و مشرك از دنيا مى روند. معروف است كه يك مرتاض مسيحى خدمت امام پنجم عليه السلام رسيد. او از طريق رياضت خود، از نيتهاى مردم آگاه مى شد و بسيارى از گمشده ها را پيدا مى كرد. امام پنجم عليه السلام، ابتدا چيزى را ميان مشت خود پنهان كردند و از او خواستند كه خبر دهد و او خبر داد كه چيست. حضرت فرمودند، چه كردى كه به يك چنين مقامى رسيدى؟ عرض كرد: رياضت كشيدم و برخلاف هواى نفسم كار كردم. حضرت فرمودند: آيا مسلمان شدن، مطابق ميلت هست يا نه؟ عرض كرد نه! دوست ندارم كه مسلمان شوم. حضرت فرمود: اكنون بايستى برخلاف ميلت و به خلاف هواى نفست كار كنى و مسلمان شوى. روى اعتقاد خودش، مجبور شد كه مسلمانى را اختيار كند، و مسلمان شد و آن حالت غيب گوئى و غيب جوئى از كف او رفت، ديگر نتوانست از غيبها خبر دهد و گمشده ها را پيدا كند. عرض كرد يابن رسول الله، اين چه دينى بود؟! چرا حالت قبلى از من سلب شد؟! حضرت فرمودند تا حالا كه كافر بودى، خدا اجر رياضت را در دنيا به تو مى داد و اكنون كه مسلمان شدى به آخرت افتاده است. اين كيفيت رياضت است كه توام با اطاعت و خواهش و نيايش نيست. انسانها در دو بعد حركت مى كنند، دانستن و حركت كردن.
دين مقدس اسلام، مكتب و تمام حركات و فعاليتهايى را كه در اثر آن تكامل پيدا مى شود، در سه بعد قرار داده است. بعد اول، دانستن، بدون دانستن، هيچ كارى به ثمر
نمى رسد و در انسان، فعاليت و حركت پيدا نمى شود. بعد دوم، حركت و فعاليت، خواه با رياضت توام باشد مانند روزه گرفتن و يا مسافرتهاى پرزحمت مانند حج و جهاد، خواه توام با كمى لذت و استراحت باشد، مانند زن گرفتن و زندگى كردن و تلاش و كوشش براى آباد كردن. و اما بعد سوم، خواهش و نيايش، مثلا زراعت كارى را در نظر مى گيريم، دستور كاشتن به انسان ياد مى دهد و آن كاشتن توام با خواستن است، بذر گندم بكار، و از خدا بخواه تا آن را به ثمر برساند، هر روز كه سر زراعت آمدى، چه دعائى را بخوان، و يا هر وقت خواستى مسافرت كنى، چه دعائى را بايستى بخوانى. اسلام، همراه هر نوع فعاليت، دعا را مطرح كرده است. دواها را بدان و استخراج كن و شفا را از خدا بخواه، و از اين قبيل. مشاهده مى كنيم كه تمامى موفقيتها در مكتب اسلام و ائمه ى اطهار (ع)، در همين سه بعد مطرح مى شود. دانستن و حركت كردن و خواستن، و به دنباله ى آن، شدن. دانستم كه مقصدى هست، به سوى مقصد حركت كردم و باز از خدا خواستم كه مرا به مقصد برساند.
كشف اسرار دعا
در اينجا براى وضوح بيشتر سر دعا، سئوالى مطرح مى شود كه جواب آن سئوال، حكمت دعا را روشن مى سازد. سئوال اين است كه پس از آنكه مقصد را دانستم و به سوى مقصد حركت كردم، قهرا خواهم رسيد، پس خواستن در اينجا چه برهانى دارد؟ من كه به سوى مقصد در حركت هستم، من كه كار مى كنم، كوشش مى كنم، به علم و عمل مشغول هستم، چه نيازى دارم كه از خدا كمك بخواهم كه او مرا برساند؟ كسى كه به سوى بهشت در حركت است و راه بهشت را مى داند، پس قهرا مى رسد. اگر موفقيت، در خواهش و نيايش و كمك خداست، حركت و فعاليت من چه برهانى دارد؟ و اگر موفقيت، دنباله ى حركت و فعاليت من است، دعا و خواهش و درصدى هم مربوط به كار و فعاليت بوده، معناى اين درصدها چيست؟ چقدر از موفقيتها نتيجه ى دعا و نيايش است و چقدر
از آنها نتيجه ى كار و فعاليت من؟ و آيا مى شود كارى كرد كه فقط دانستن و توانستن باشد و دعا و نيايش از برنامه ى تكامل حذف شود؟ و يا اينكه بايد هميشه حركت و فعاليت انسان و بهره گيرى، توام با اين سه بعد باشد كه اگر هر كدام از آنها نباشد، هيچ نيست. راهنمائيهاى دين مقدس اسلام و ائمه ى اطهار (ع)، از يك طرف دعاها و خواهشها را به كيفيتى ترسيم كرده اند كه تمام موفقيت انسان، نتيجه ى اجابت دعاها و مستجاب شدن آن مى باشد، و باز از سوى ديگر، علم و عمل و مجاهدات را به كيفيتى تشويق نموده اند كه اگر اين مجاهدات به صفر برسد، زندگى انسان و موفقيت او در صفر قرار مى گيرد، هر چند دعاهاى او و خواهشهايش زياد باشد، به كيفيتى امر به دعا كرده اند كه اگر دعا نباشد، موفقيت صفر است چنان كه خدا مى فرمايد: قل ما يعبو بكم ربى لو لا دعاوكم. بگو اگر شما از خدا خواهشى نداشته باشيد، خداوند متعال هم به شما اعتنائى نمى كند. و جاى ديگر مى فرمايد: ان الذين يستكبرون عن عبادتى (اى عن دعائى) فسيدخلون جهنم داخرين. يعنى كسانى كه تكبر آنها را فرامى گيرد، و به سوى خداى خود نمى روند و از او چيزى نمى خواهند، در طريق همين تكبر و عدم خواهش، با ذلت و خوارى، گرفتار آتش جهنم مى شوند. اين دو آيه ى شريفه و نمونه ى آن، آيات و احاديث بسيار، دلالت دارند بر اينكه دعا، صد در صد عامل موفقيت و يگانه عامل وصول به مقصد است، و از آن طرف، ايمان و عمل صالح، به همين كيفيت مطرح شده است. خداوند همه جا به انسانها دستور ايمان و عمل صالح مى دهد. كلمات آمنوا و عملوا الصالحات، همه جا توام با يكديگر ذكر شده است و از همه بهتر، اين جمله است كه خداوند مى فرمايد: اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه. يعنى علم و دانش و كلمات حكيمانه، شما را به سوى خدا جهت مى دهد و فقط عمل صالح، شما را به سوى خداوند بالا مى برد. در اين آيه، عمل صالح را همچون نردبانى معرفى مى كند كه پايه ى ترقى و تكامل است. و باز در اخبار و احاديث وارده، ائمه ى اطهار (ع) مى فرمايند: الايمان كله عمل. يعنى ايمان تماما عمل است نه اينكه فقط فكر و عقيده
باشد. و از حضرت رضا روايت شده است كه: من سئل الله التوفيق و لم يجتهد، فقد استهزء بنفسه. يعنى كسى كه از خدا توفيق بخواهد و براى رسيدن به توفيق، كوشش نكند خود را مسخره كرده است. و باز از همه بهتر، آيه ى شريفه است كه مى فرمايد: و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا. ما فقط كسانى را هدايت مى كنيم كه در راه ما به جهاد و حركت مشغول باشند. و مشاهده مى كنيم در حاشيه ى اين همه آيات و احاديث برنامه هاى عملى براى ما ترسيم كرده اند: نماز، روزه، حج، جهاد، و مجاهدات مالى و عملى.
پيغمبر اكرم (ص) مى فرمايند: ملعون كل بدن لا يزكى، ملعون كل مال لا يزكى. فقالوا يا رسول الله، اما زكوه المال، فعرفناها، فما زكوه البدن، فقال عليه السلام: شوك يشوك فى بدنك فى سبيل الله. يعنى هر بدنى كه زكات خود را ندهد ملعون است و هر مالى كه زكاتش داده نشود ملعون است. عرض كردند يا رسول الله، زكات مال را دانستيم، زكات بدن چيست؟ فرمودند: زكات بدن اين است كه تن خود را در راه اطاعت حق به رنج و مشقت بياندازى و در راه اطاعت خدا خارى به تن تو فرورود و يا خارشى و مرضى تو را فراگيرد. همين رنج و مشقتها زكات بدن است. مشاهده مى كنيم كه دين اسلام، همه جا در ارتباط با خلق و خالق، برنامه هاى عملى براى ما ترسيم كرده و اجازه ى ترك آن برنامه ها را به ما نداده است، اعمال واجب و مستحب در ارتباط با خدا به صورت عبادتها و در ارتباط با خلق خدا به صورت خدمات اجتماعى. پس در اينجا مشاهده مى كنيم كه گوئى صد در صد موفقيت انسان در گرو عمل و جهاد مى باشد. اگر اين ما هستيم كه بايستى حركت كنيم، چه نيازى به دعاها و خواهشها داريم، و اگر سر تا پاى ما نياز و خواهش است، پس بخواهيم و بگيريم. بهشت و نعمتها را به سوى ما بياورند نه اينكه ما به سوى بهشت نعمتها برويم. اگر بهشت به حركت و رفتن است، خواستن معنى ندارد، و اگر بهشت به خواستن و تقاضا كردن است، در خانه ى خود بنشين تا بهشت را به سوى تو بياورند! در زندگى دنيا مشاهده مى كنيم كه هر چه را از ديگران بخواهيم، اين خواستن به معناى اين
است كه آنها براى ما بياورند و لازم نيست ما به سوى آنها حركت كنيم و آنچه را از كسى نمى خواهيم به معناى اين است كه خود آنها را به دست بياوريم و از كمك ديگران بى نياز باشيم. پس در ارتباط با انسانها، خواستن، عمل و حركت، لازم ندارد و عمل كردن و خود حركت كردن، خواستن لازم ندارد. جهاد و خواهش در ارتباط با انسان، از يكديگر سوا و جدا مى باشد وليكن در ارتباط با خداوند متعال، به عكس است. عمل و خواهش، حركت كردن و خواستن، رفتن و گرفتن و يا رفتن و بردن، هر دو توام با يكديگر است، به كيفيتى كه اگر ما رفتيم و خواستيم، خداوند براى ما مى آورد و مى رساند و اگر نرفتيم و نخواستيم، خداوند نمى آورد و نمى رساند. رمز موفقيت ما را اين دانسته اند كه قدمى ما برداريم و قدمى خداوند متعال. در حالت معراجى حضرت رسول اكرم (ص) نقل شده است كه ايشان فرمودند: شب معراج، فرشتگان را مى ديدم كه مشغول ساختن بهشت هستند، و آنها در حال ساختن، چنان وضعى دارند كه گوئى به اراده و اختيار خود نيستند، در حال ساختن برگى و درختى، ساعتى يا چند ساعتى توقف مى كنند، و باز در حال توقف، شروع به ساختن. يك چنين ساختن و كار كردن كه بعد از آن استراحت نيست، و يك چنان توقف پيدا كردن و استراحت كردنى كه به دنباله ى رنج و زحمت نبوده است. سازندگى به اين كيفيت مايه ى تعجب من شده بود. از برادرم جبرئيل پرسيدم اين چه جور ساختن و آفريدن است؟ استراحت مى كنند در حالى كه نبايد استراحت كنند، و باز مى سازند در حالى كه استراحت نكرده اند.
جبرئيل عرض كرد: يا رسول الله، اين فرشتگان تابع عمل بندگان مومن خدا هستند، هر وقت بندگان مومن، اشتغال به عمل صالح پيدا مى كنند، فرشتگان بلافاصله براى آنها بهشت مى سازند و هر وقت بندگان مومن بيكار و غافل مى شوند، اين فرشتگان هم از كار و سازندگى باز مى مانند. يك چنين حالتى كه فرشتگان سازنده ى بهشت دارند، در واقع، توضيحى از همين دعا و عمل صالح است، زيرا مسلما فرشتگان، اسباب و ابزارى به اراده ى خدا هستند، نه به اراده ى انسانها، و معناى اين حديث معراجى اين است كه هر وقت انسانها عمل صالحى انجام مى دهند و از خدا خواهشى مى كنند، بلافاصله خواهش آنها
اجابت مى شود و فرشتگان سازنده، مشغول به كار مى شوند. پس ما براى پيدا كردن حد وسط و اعتدال بين اين دو رشته از احاديث كه يكجا صد در صد عمل ما را موثر مى دانند و جاى ديگر صد در صد دعا را، بايستى تلاش كنيم كه چگونه براى پيدايش يك فايده و نتيجه اى، دو عامل صد در صدى لازم است، نه به كيفيت اشتراك دو عامل، در سازندگى. اعمال ما را به كيفيتى دستور داده اند كه سعادت ما صد در صد در گرو آن مى باشد، و باز دعاها و خواهش و نيايشها را طورى ترسيم كرده اند كه صد در صد موفقيت ما نتيجه ى آن خواهشها و نيايشها مى باشد، به كيفيتى كه هر يك از اين دو نباشند، هيچ نيست. جمع بين اين دو نوع دستور در اينكه بايستى انسان، صد در صد مومن و عامل باشد و در عين حال صد در صد در حال دعا و نيايش، قابل توجه است.
آمادگى براى پذيرش نعمتها
در اينجا ايراد چند بحث لازم است. اول اينكه ما انسانها به چه كيفيت و به چه صورت، آمادگى براى پذيرش بخششها و نعمتهاى خداوند متعال پيدا مى كنيم؟ آيا ما انسانها به همين دليل كه به صورت انسان خلق شده ايم. صد در صد آمادگى براى پذيرش نعمتهاى خداوند متعال داريم؟ در واقع، قابليت ما، به دليل انسان بودن و مخلوق بودن، به نام انسان است تا اينكه جاعليت خدا براى ما كامل باشد، چنانكه گفته اند: العطيات بقدر القابليات. يعنى بخششهاى الهى، به ميزان قابليت انسان است.
بحث دوم اينكه، آيا اين اعمال و كارها و اخلاقى كه به ما دستور داده اند آنها را انجام دهيم و به تمرين آن اعمال و اخلاق، اشتغال پيدا كنيم، آيا همين اعمال، صد در صد سازنده ى يك زندگى به نام بهشت است و يا اين اعمال فقط براى پذيرش نعمتهاى خداوند متعال است كه در ما آمادگى به وجود مى آورد، نه اينكه اعمال، صد در صد سازنده ى نعمتهاى خداوند متعال باشد.
و اما بحث سوم آنكه، پيدايش استعداد و آمادگى براى پذيرش نعمتهاى خداوند متعال، چگونه بر تمرين و تكرار يك چنين اعمالى به نام عبادت و يا خدمات اجتماعى
توقف دارد، كه اگر چنين اعمالى را تمرين نكنيم، استعداد ما بالا نمى رود و قابليت پيدا نمى كنيم، و در صورت عدم قابليت ما، دست جاعليت الهى هم خود به خود تعطيل و متوقف مى گردد، با تكميل بحثهاى سه گانه ى بالا، كاملا براى ما روشن مى شود كه دعا و نيايش، در همان حدودى لازم است كه خداوند متعال و ائمه ى اطهار عليهم السلام دستور داده اند و از آن طرف، كوشش و خواهش هم در همان حدودى كه براى ما مقرر داشته اند.
در اطراف بحث اول مى گوئيم كه تكامل انسان، در دو مرحله قابل ظهور و تصور است، كه اگر در يكى از اين دو مرحله نقص و قصورى به وجود آيد و يا توقف پيدا شود، انسان در يك چنان لياقتى قرار نمى گيرد كه بتواند نعمتهاى الهى را قبول كند و استعداد پذيرش فيوضات الهى را داشته باشد. مرحله ى اول اينكه انسان در خلقت، كامل و مجهز باشد، در آفرينش نقصى نداشته باشد، چنان خلق شده باشد كه اگر در شعاع تعليمات درست و تربيت صحيح قرار گيرد، انسانى صد در صد كامل و در انتهاى كمال باشد. مشاهده مى كنيم آيات قرآن، از تكميل خلقت ما خبر مى دهد و گزارش مى دهد كه انسانها در آفرينش منهاى هر نوع نقص و قصورى مى باشند و خدا هر كسى را در خلقت، كامل و مجهز آفريده است، چنانكه مى فرمايد: لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم. انسان را به بهترين قوام و هندسه آفريده ايم. آنچنان كامل و مجهز كه در علم خدا نقطه ضعفى و يا نقصى در آفرينش او وجود ندارد و كاملتر از اين آفرينش، قابل تصور نيست، و در اين رابطه، شايد درست باشد حديث مشهورى كه گفته اند: ان الله خلق الانسان على صورته. يعنى خدا انسان را مطابق صورت خود خلق كرده است. بر اين حديث (اگر حديث باشد) ايراد گرفته اند كه مگر خدا صورت دارد تا انسان را مطابق صورت خود بيافريند؟ پس چون خدا صورت ندارد، حديث هم درست نيست. و گفته اند شايد اين حديث را عده اى ساخته باشند كه آنها را مجسمه مى گويند، يعنى قائل به جسمانيت و قد و قيافه براى خدا هستند. وليكن با يك توجيهى كه شايد صد در صد هم مطابق واقع باشد و يك انسان حكيم و يا معصومى چنين حديثى را
گفته باشد، مى توانيم بگوئيم كه البته خداوند صورت ندارد، زيرا او يك وجودى نيست كه محصول عرض و تركيب باشد، بلكه او يك حقيقت بسيط و مجرد است. در ذات او، كميت و كيفيت وجود ندارد. وليكن انسان را طورى ساخته و مهندسى كرده است كه مى تواند با صفات الهى و اعمال و اخلاق خدا هماهنگى داشته باشد، يعنى چنان بداند كه خدا مى داند، و چنان بتواند كه خدا مى تواند، متصف به صفات الهى و متخلق به اخلاق خدا شود، چنان كه فرموده اند: تخلقوا باخلاق الله. يعنى خود را به اخلاق و صفات الهى مجهز كنيد. البته انسان محصول كميت و كيفيت، و محصول هندسه و تركيب است. هر چه كاملتر و بهتر مهندسى شده باشد، نمايش كاملتر و عاليترى دارد، و هر چه در ساخت و هندسه ى وجود، ناقص باشد قهرا نمايش ناقصترى خواهد داشت، زيرا كار و فعاليت انسان بر پايه ى اسباب و هندسه اى است كه برابر آن ساخته شده باشد. پس خداوند طورى انسان را مهندسى كرده است كه مى تواند خداگونه حركت كند و خداگونه بداند و خداگونه كار كند. منظور از اينكه انسان بر طبق صورت خدا خلق شده، اين نيست كه خدا صورتى داشته باشد بلكه انسان چنان صورتى پيدا كرده و طورى مهندسى شده است كه مى تواند هماهنگى با خداى خود داشته باشد و نقشه هاى الهى را در علم و عمل خود پياده كند. صحت حديث نامبرده با يك چنين توجيهى هيچ مانعى ندارد، بلكه از خلقت كامل انسان خبر مى دهد، آنچنان كامل و مكمل كه مى تواند خليفه ى خدا باشد. در هر صورت انسان، در خلقت خود كامل و مجهز است. چنان ساخته شده كه مى تواند در حركت و نمايش و صفات و اخلاق، مانند خداى خود باشد.
و اما مرحله ى دوم: مرحله ى تربيت ا نسان است كه اگر بر پايه ى خلقت تربيت نشود و رشد پيدا نكند، مانند يك گنج مدفون و بلااستفاده مى ماند. خداوند انسان را عالم نيافريده بلكه او را مجهز به وسائلى كرده است كه مى تواند عالم شود و همينطور قادر و مريد و مختار نيافريده است، به كيفيتى كه هنگام تولد، قادر مطلق باشد، بلكه او را به كيفيتى آفريده كه اگر خود را به كار بزند و به تربيت كامل برسد، مى تواند عالم و قادر مطلق باشد. انسان يك ماشينى است كه مى تواند حركت كند و بعد از حركت، خود را به
مقصد برساند، وليكن در خلقت خود، حركت و مقصد نيست، از اين رو خداوند براى انسان، دو مرحله قرار داده است كه بعد از طى اين دو مرحله، يك انسان كامل و مطلوب خواهد شد. بر اساس كمال خود، مى تواند نعمتهاى الهى را بپذيرد و از آنچه خدا براى او خلق كرده است بهره بردارى كند. ائمه ى اطهار عليهم السلام، در تبليغات و تعليمات خود، به حركت انسان در مرحله ى دوم، خيلى نظر دارند و مى فرمايند: اگر انسان، مراحل تربيتى خود را به ثمر نرساند، براى خدا و اولياء خدا، اهليت پيدا نمى كند و فرموده اند: ليس منا من لم يولد مرتين. يعنى اگر انسان، در مرتبه ى دوم تولد پيدا نكند، ملحق به ما آل محمد (ص) نمى شود و وابسته ى به ما نيست. منظور از تولد دوم، ساخت تربيتى انسان است كه خداوند در سوره ى شمس مى فرمايد: قد افلح من زكيها. يعنى كسى رستگار مى شود كه خود را تزكيه و بپروراند. با اين حساب، فقط تعليم و تربيت است كه خلقت انسان را به ثمر مى رساند و او را به صورت يك انسان كامل و لايق جلوه مى دهد.
در اينجا براى پيدايش تربيت و تزكيه ى نفس انسان، لازم مى شود بدانيم چه برنامه هائى لازم است كه بعد از اجراى آن برنامه ها، انسان، تولد دوم را پيدا مى كند و در مرحله ى دوم قرار مى گيرد. در اين رابطه خواهيم دانست كه تمامى دعاها و مجاهدات و اعمالى را كه به ما دستور داده اند، همه ى اينها بايستى اجراء شود، و تمامى اين تعليم و تربيتها بايستى بر انسان بگذرد تا انسان پس از طى مراحل تربيت شدن، در يك استعداد و لياقتى قرار گيرد كه بتواند از نعمتهاى خدا در دنيا و آخرت استفاده كند.
و اما در اطراف بحث دوم مى گوئيم، اعمال و اخلاق و دعاهائى كه به ما دستور داده اند، سازنده ى نعمتهائى به نام بهشت نيست كه خداوند آن را وعده داده باشد وليكن در ما لياقت و استعداد ذاتى و روانى به وجود مى آورد كه بر اساس همان استعداد و لياقت، مى توانيم از نعمتهاى بزرگ خدا در دنيا و آخرت بهره بردارى كنيم. همانطور كه در گذشته روشن شد، انسانها مانند فرزندان و كودكان يك پدر بى نهايت ثروتمند و قدرتمند هستيم كه تمام همت پدر اين است كه آن ثروت و قدرت نامتناهى را در
اختيار ما قرار دهد، و مى داند كه تنها سرمايه اى كه ما را آماده مى كند براى پذيرش آن ثروت و قدرت، علم و دانش و رشد و استعداد وجودى ما مى باشد. ما از مسير علم و دانش، بايستى آگاهى به ارقام ثروت و نعمت خدا پيدا كنيم و بدانيم كه در انبار وجود خدا و يا در آفرينش، چه نعمتهائى براى ما ذخيره شده و خداوند چه چيزهائى براى ما خلق كرده است. پس از اين دانستن، پيدايش استعداد و توانائى، براى تصرف و بهره بردارى از آنچه براى ما خلق شده، لازم است. شايد ما با مطالعه ى كتابها و يا تفكر در منابع طبيعت، بتوانيم يكايك نعمتهاى خدا را بشناسيم و بشماريم،، وليكن پيدايش قدرت و استعداد براى اين طور فكر كردن و شناختن و شمردن، به دست ما انسانها براى خود و ديگران قابل وقوع نيست. قدرت و استعداد، از نوع خلقت است و آنچه از نوع خلقت است، به اراده ى خدا واقع مى شود نه به اراده ى خود انسان و يا انسانهاى ديگر. براى مثال، اگر ما يك كودك كودكستانى را سر كلاس دانشگاه ببريم و در ارتباط با يك استاد دانشمند قرار دهيم، براى اين كودك، چنان امكاناتى فراهم نيست كه از دانش آن استاد استفاده مى كند و يا براى استاد ممكن نيست كه دانش خود را به آن كودك تعليم دهد. تنها چيزى كه در اينجا مانع بهره بردارى مى شود، ضعف استعداد كودك است. كودك الان از هر نوع نيروئى، نمونه اى مانند بذر در وجود خود دارد كه با اين نمونه ها نمى تواند بارهاى سنگين علم را قبول كند و تحمل نمايد. بايستى سازمان مغز و اعصاب و روح و روان او بيشتر از اينها قدرت پيدا كند و قوى شود تا بتواند از علوم دانشگاهى بهره بردارى كند. به همين مناسبت، علم و دانش، به صورت كلاسيك بالا و پائين مى رود، و به اين دليل در فراگيرى علم و تعليمات، مراتب را به وجود آورده اند كه اول پيش از تعلم، رقم استعداد شاگرد بالا رود و زيادتر شود و در مرحله ى دوم علوم مربوط به همان درجه ى استعداد به شاگرد تعليم داده شود. انسانها مى توانند علم و دانش را در كتابها و يا تذكرات و سخنرانيها به شاگردان خود عرضه كنند ولى نمى توانند در شاگردان خود، قدرت و استعداد فراگيرى بيافرينند، پيدايش اين قدرت و استعداد، به اراده ى خداوند متعال پيدا مى شود.
به همين مناسبت، در بعضى آيات، خداوند خبر مى دهد كه شما انسانها مانند بنائى نيستيد كه ساخته شده و رها گرديده باشد بلكه يك بنائى هستيد كه دائم در اختيار مهندس و در دست ساختمان است. در اين رابطه مى فرمايد: افعيينا بالخلق الاول بل هم فى لبس من خلق جديد. يعنى گمان مى كنيد كه ما در آفرينش ابتدائى جهان و انسان، خسته شده ايم و عالم را آفريده و به حال خود رها كرده ايم؟ نه، شما دائم در دست ساختمان بوده و به كيفيت بهتر و تازه تر ساخته مى شويد، هر روز لباس نوئى در آفرينش به قامت شما پوشيده مى شود و لباس كهنه اى، از آفرينش شما كنده مى شود، به طورى كه علم طب و دانشمندان تحقيق كرده اند، در هر هشت سال، يك مرتبه، تمام موجوديت ژنى و عصبى و خونى و گوشتى و استخوانى انسان از بين مى رود و جاى آنها گوشت و خونى ديگر، و اعصاب و استخوانهاى بهتر و قويتر پيدا مى شود مانند رشد موهاى بدن و ناخنها كه اين موجوديت مويى در سر و بدن و يا موجوديت ناخنها چند هفته اى بيشتر دوام ندارد، از بين مى رود و به جاى آنها مويى ديگر و ناخنى ديگر مى رويد. تمامى موجوديت بدن به همين شكل است كه بعد از دقت كامل خواهيم ديد موجوديت دوم ما خيلى بهتر و عاليتر و قويتر از موجوديت اول مى باشد. اين همان معناى آيه ى شريفه است كه خداوند مى فرمايد: هر روز لباس تازه اى به قامت شما پوشيده مى شود، البته لباس تازه در صورتى پيدا مى شود كه لباس كهنه از بين برود. يك چنين آفرينشى را ظهور استعداد و ظهور انسان از قوه به فعل مى نامند كه انسانها در آفرينش دوم و يا لباس دوم از استعداد بيشترى برخوردار هستند و توانائى دارند كه مطالب عاليترى را درك كنند. در همين جا بحث سوم مطرح مى شود كه مجاهدات و كوشش، درست پا به پاى دعا و عبادتها و نيايش بايستى اجراء شود كه دعاها و عبادتها از يك طرف مبادى علم است و در انسان آگاهى به وجود مى آورد كه چه چيزها براى او خلق شده و در انبار خدا ذخيره شده است. به دنبال اين آگاهيها انسان اعمالى كه در ارتباط با خدا انجام مى دهد، اين اعمال و كوششها رقم استعداد و توانائى انسان را بالا مى برد تا بر اساس
همين توانائيها بتواند از آنچه خدا به او داده و يا او از خدا خواسته است استفاده كند. مثلا ما در دعاى سحر در ماه رمضان، خواهشهاى عجيبى از خدا داريم، مى گوئيم، پروردگارا من چنان قدرتى مى خواهم كه تو دارى و يك چنان حكمتى كه تو دارى و يك چنان مشيتى نافذ و اراده ى قوى كه تو دارى. شايد در آن ساعتى كه يك چنين خواهشهائى از خدا داريم و يك چنان كلماتى بر زبان ما جارى مى شود، قدرت حركت كردن از اينجا به آنجا و يا چند كيلو بار برداشتن را نداشته باشيم و يا سازمان قلب و اعصاب ما آن چنان ضعيف باشد كه از مبارزه با ضعيفترين حيوانها و يا انسانها عاجز باشيم. پس در اينجا اگر لازم باشد كه دعاهاى ما مستجاب شود، اول لازم است كه ساختمان قلب و اعصاب ما عوض شود، يك چنان اعصابى قوى و نيرومند كه تحمل حمل بارهاى سنگين و مسئوليتهاى سنگين را داشته باشد. نمازها و دعاهاى ما و يا نيتها و خدمات ما به بندگان خدا، تمامى اينها برنامه ى جهاد است كه نيرو و استعداد وجودى ما را بالا مى برد. خداوند در تعريف نماز شب مى فرمايد: ان ناشئه الليل هى اشد و طاء و اقوم قيلا. يعنى شب زنده دارى، عبادتهاى شبانه و يا حركتهاى در شب، بيشتر موجبات استحكام و استعداد شما را فراهم مى كند، و در نتيجه از قدرت بيان بهترى برخوردار مى شويد. يعنى اگر شما نماز شب بخوانى، صاحب اعصابى قوى و نيرومند خواهى شد كه بر اساس همان نيروها قدرت بيان و گفتار شما بالا مى رود. بنابراين تمامى احكام قرآن، چه به صورت عبادتهاى واجب و مستحب باشد و چه به صورت دعاها و نيايشها، و چه به صورت كف نفس در خوددارى از گناه و معصيت، و چه به صورت خدمات اجتماعى، كسب مال حلال و ترك مال حرام، همه ى اين فعاليتها، رقم استعداد و توانائى وجودى ما را بالا مى برد و از آن طرف مضامين و معانى عبارتهاى به صورت دعا، رقم علم و دانش ما را بالا مى برد. در واقع، اسلام برنامه هاى توانائى و دانائى و يا دانائى و توانايى را به حد اكمل براى انسانها تنظيم كرده است كه اين دو برنامه ى علم و عمل، مانند دو بال مرغ در پرواز، موجبات تكامل و عروج روحى و فكرى انسان را فراهم مى كند تا بر اساس دانش خود بهترين و عاليترين نعمتها را از خدا
بخواهد و بر اساس جهاد و عمل و پيدايش توانائى، بتواند از آنچه خواسته است استفاده كند. به هر ميزانى كه در علم و عمل ناقص باشيم در دين خود ناقص هستيم، و به هر ميزانى كه در دين خود ناقص باشيم، از نعمتهاى خدا محروم هستيم، زيرا برنامه هاى اسلامى و قرآنى به جز آدرس نعمتهاى خدا و حركت به سوى جلب آن نعمتها چيزى نيست.
بعضى ها خيال كرده اند كه دين براى حاكميت به وجود آمده است كه خدايا پيغمبران را در مقام حاكميت، و انسانها را در مقام بندگى و بردگى قرار دهد. كسانى كه اينطور فكر كرده اند، در شناخت دين، خيلى به اشتباه رفته اند، بلكه دين، يك حركت و تربيت بر اساس همان حركت، و رسيدن به نعمتهاى بزرگ خدا در دنيا و آخرت است، اگر از حركت بازبمانيم، به مقصد نخواهيم رسيد.
و اما در اطراف بحث سوم، يعنى پيدايش علم و استعداد و توانائى و اراده ى خدا: مى پرسيم در صورتى كه اين دانائيها و توانائيها به نام استعداد و نيروى روح و قدرت تفكر از نوع خلقت و آفرينش است كه بايستى اين روحيه ها به اراده ى خدا در انسان به وجود آيد، آنچه مربوط به اراده و قدرت خداست خواهى نخواهى آفريده مى شود هر چند كه در حال غفلت و بى اطلاعى انسان باشد، مگر آنچه در وجود ما خلق شده دنباله ى خواهش و تقاضاى ما بوده و يا اينكه همه ى اينها بدون خواهش و بلكه در حال جهل و غفلت ما، در وجود ما خلق شده است. ما نبوديم كه از خدا چشم بخواهيم و خدا چشم بينا و يا گوش شنوا به ما داده است و همين طور تمامى اسرار و ابزارى كه در وجود ما خلق شده، در حالى خلق شده است كه ما آنها را ندانسته و نخواسته ايم و بلكه در حال جهل و غفلت بوده ايم كه خداوند بدون و علم و آگاهى ما يك چنين اسرار و ابزارى در وجود ما آفريده است.
در اينجا مى گوئيم، آنچه از نوع خلقت و آفرينش است، به اراده ى خدا خلق مى شود و احتياج به آگاهى و خواهش انسان ندارد. همانطور كه خداوند در وجود ما بدون اطلاع ما روح استمساك در ذرات و مواد تن ما خلق نموده تا اين ذرات و مواد،
اتصال به يكديگر پيدا كنند و از اين اتصال، جسمى به وجود آورند، و همچنين بدون آگاهى و اطلاع ما، روح نباتى و نيروى نماء و تزكيه در ما آفريده تا با اين روح مانند گياه و درخت رشد كند و همچون شجره، به مقام مخصوصى برسد. بدون آگاهى و بدون اطلاع ما، در وجود ما روح حيوانى آفريده است كه با آن احساس و اراده به وجود آمده، به همين كيفيت كه بدون آگاهى ما در وجود ما يك چنين روحها و نيروهائى خلق فرموده، روح ايمان و تقوا هم بيافريند و بهتر و بالاتر اينكه، ما را به روح القدس و نيروى ايمان و عظمت مجهز كند و در ما يك چنان نورانيتى قرار دهد كه با آن، جهل و ظلمت از وجود ما برداشته شود و تمامى اين نيروها را كه بر اساس آن استعداد به وجود مى آيد در حال جهل و غفلت ما در وجود ما خلق كند، و همانطور كه ما از نظر استحكام و استعداد بدنى در رحم مادر مجهز شديم و از اين خلقت بى خبر بوديم، از نظر فكرى و ايمانى هم مجهز مى شديم، هر چند كه بى خبر بوديم، تا در نتيجه همه ى انسانها مانند عيسى (ع) كامل و مكمل، عالم و مومن و نبى مرسل از مادر متولد شوند و ديگر نيازى به اين مجاهدات و كوششها و طلب و تقاضاها نباشد، و يك چنين سر نخى خدا به دست انسانها نمى داد كه تو اى انسان، اگر بخواهى و بيائى و بكوشى، من به تو مى دهم و تو را به ثمر مى رسانم و اگر نخواهى و نيائى، من تو را رها مى كنم.
مى گوئيم اى خدا، من نخواستم، تو مرا خلق فرمودى، و من نخواستم، تو مرا به نيرو و استعداد و قواى بدنى مجهز كردى، چه مى شد كه بدون خواستن من و بدون آمدن و زحمت كشيدن من، مرا مجهز به تمام نيروها و استعدادها كه با آن يك انسان كامل بودم مى آفريدى تا به محض اينكه خود را ببينم و بشناسم، خود را انسانى كامل و مكمل ببينم و بشناسم و گرفتارى يك چنين آزمايشها و ابتلائات و جلو رفتن و يا عقب افتادن را نداشته باشم. گرچه ما انسان هستيم و بنده ى خدا هستيم، حق يك چنين سئوالاتى و اعتراضاتى را نداريم و چنان كه شاعر مى گويد:
بر حق، حكمى كه خلق را شايد نيست
حكمى كه ز حكم حق فزون آيد نيست
هر چيز كه هست، آن چنان مى بايد
آن چيز كه آنچنان نمى بايد نيست
و خداوند در قرآن مى فرمايد: لا يسئل عما يفعل، و هم يسئلون. يعنى خداوند بر كارهائى كه انجام داده مورد ايراد و اعتراض واقع نمى شود، و اين مردم هستند كه مورد ايراد و اعتراض واقع مى شوند وليكن ما بندگان شرور و جسور نمى خواهيم اينجا بر تقديرات الهى و بر كيفيت خلقت، سئوال و اعتراضى داشته باشيم بلكه سئوال ما سئوالى تعلمى است و نه تعنتى و اعتراضى. ما انسانها حق نداريم بر خداى خود ايراد و اعتراضى داشته باشيم و در كار او چون و چرا كنيم وليكن حق داريم شاگرد مكتب او باشيم و همچون شاگردان كه از اساتيد خود علم و دانش مى طلبند، ما هم از خداى خود علم و دانش بطلبيم و بخواهيم. در اينجا يك چنين سئوالى را مطرح مى كنيم كه اگر توانستيم با دلائل علمى و عقلى و با استمداد و استفاده از خدا و كتاب خدا جواب آن را بگيريم و بدانيم ، كه شكر خدا را بجا مى آوريم از اينكه به ما آگاهى داده است و اگر نتوانستيم جواب آن را از كتاب خدا و يا تفكر و تعقل به دست بياوريم، تسليم مقدرات الهى مى شويم و از چون و چرا و سئوال و اعتراض خوددارى مى كنيم. آنچه مسلم است، خداوند در كتاب خود، از بعضى سئوالات نهى نموده و فرموده است: لا تسئلوا عن اشياء ان تبدلكم تسوكم. يعنى از بعضى چيزها كه اگر حقيقت آن را بدانيد ناراحت مى شويد، سئوال نكنيد. بديهى است كه انسان متعلم، از جواب سئوالاتى ناراحت مى شود كه خلاف عقل و استعداد او باشد وليكن سئوالاتى كه جواب علمى و منطقى دارد، باعث ناراحتى انسان نمى شود. بديهى است كه ما شايد نتوانيم به سر خلقت پيغمبران آگاهى پيدا كنيم، و شايد نتوانيم اين حقيقت را درك كنيم كه چگونه بعضى از آنها كامل به دنيا آمده اند و در همان كودكى به نيروى علم و ايمان مجهز بوده اند.
آنچه مسلم است، خود آنها مدعى هستند كه پيش از تولد، در عالم ارواح و اشباح و يا در عوالم ديگرى كه ما از آن خبر نداريم، يك چنين دورانى بر آنها گذشته كه اكنون بر ما مى گذرد. نمى توانيم بگوئيم كه پيغمبرها و يا امامها در بدو خلقت و آفرينش كامل بوده اند و كامل خلق شده اند و تعليم نديده هستند، هر چند كه استادشان خداوند
متعال بوده است. مى بينيم فرق آنها با ديگران در اين است كه آنها شاگرد مكتب خدا شده و از خدا درس و دانش آموخته اند و ما شاگرد انسانها هستيم و از انسانها درس و دانش مى آموزيم. اگر آنها در آفرينش ابتدائى كامل و مجهز خلق شده باشند و دوره اى نديده باشند كه در آن از استاد خود و خداى خود چيزى بياموزند، پس بايستى بگوئيم كه هرگز آنها در خود احساس جهل و ضعف و ناتوانى نكرده اند زيرا كسى كه در خلقت ابتدائى خود كامل باشد، هرگز در خود الت نادارى و ناتوانى و نادانى نمى بيند تا براى كسب آنها حركت كند و ما پس از مطالعه و دقت در آيات قرآن مشاهده مى كنيم كه بر آنها نيز دروان نقصى گذشته است كه در خود احساس ضعف و جهل نموده اند و بعد از اين احساس در طلب علم و دانش حركت كرده اند. خداوند در آيات سوره ى ضحى و سوره هاى ديگر، پيغمبر اسلام را كه اشرف و اكمل تمامى پيغمبران است، به اين دوران ضعف و جهل، متوجه مى نمايد، و مى فرمايد: الم يجدك يتيما فاوى و وجدك ضالا فهدى. و جاى ديگر مى فرمايد: و كذلك اوحينا اليك روحا من امرنا ما كنت تدرى ما الكتاب و لا الايمان. يعنى، تو اى پيغمبر، علم و ايمان را نمى دانستى و نمى شناختى. ما به امر و اراده ى خود اين روح ايمان و هدايت را به سوى تو وحى كرديم و در تو يك چنين دانائى و آگاهى به وجود آورديم. پس تو گم شده يا گمراه بودى كه ما تو را هدايت كرديم، تو فقير و يتيم بودى كه ما به تو ثروت داديم و تو را به خود پناه داديم. بى شك، اين آيات نشان مى دهد كه بر اين پيغمبر يا پيغمبران ديگر، دوران نقصى و ضعفى گذشته كه خداوند با تعليمات خود، آنها را به نيرو و قدرت و علم و حكمت رسانيده است. همانطور كه پيغمبر در دورانى ثروتمند نبوده، بلكه فقير و محتاج بوده است در دورانى هم دانا نبوده و در آينده خدا به او علم و دانش داه است. پس دوره هائى كه بر ما انسانهاى عادى از ضعف و جهل مى گذرد، بر آنها هم گذشته است. وليكن آنها براى كسب علم و قدرت، به سوى خدا رفته اند و در مكتب خدا زانو زده اند و ما انسانها به سوى خود و يا به سوى انسانى مانند خود رفته ايم و در مكتب انسانها درس خوانده ايم. و اگر تو در
اينجا بپرسى كه پس چگونه پيغمبران يا امامها مانند عيسى (ع) در گهواره، عالمانه و عاقلانه تكلم كرده اند و زبانشان به علم و دانش گويا شده، با اينكه هنوز به درك و شعور نرسيده اند تا از خداى خود علم و دانش بجويند و بخواهند. جواب اين است كه آن تكلم در گهواره و دوران كودكى از نوع معجزه است كه براى تمام حجت واقع مى شود و معجزات، همه جا به اراده ى خدا و اعمال قدرت او واقع مى شود.
خداوند كه به علم غيبى خود مى داند كه اين عيسى در آينده در خط نبوت و پيغمبرى قرار مى گيرد و رهبر مردم خواهد شد، از همان كودكى، علم و دانش را در زبان او قرار مى دهد، هر چند كه عيسى در حال غفلت باشد، زيرا حركات انسان به دو كيفيت، قابل تصور است: يكى اينكه انسان ابزارى و اسبابى به دست خدا باشد كه خدا به اراده ى خود، انسان را حركت بدهد و با زبان انسان بگويد و يا به اراده ى او كارى انجام دهد، و كيفيت دوم اينكه انسان پس از مجهز شدن به علم و اراده، به اراده ى خود كارى انجام دهد و به اراده ى خود بگويد و بشنود. ظهور آثار به اين دو كيفيت، از انسانها قابل تصور است. در معجزات حضرت رسول آمده است كه زنى خدمت آن حضرت رسيد و بچه شيرخواره اش همراهش بود، عرض كرد يا رسول الله، از كجا معلوم كه شما پيغمبر خدا هستيد؟
دليلى به من نشان دهيد تا يقين به نبوت شما پيدا كنم. حضرت فرمودند: اگر بچه ى شيرخواره ى تو گواهى دهد كه من پيغمبر هستم، تو ايمان مى آورى؟ عرض كرد: بلى يا رسول الله. در اين موقع با اشاره ى پيغمبر، بچه ى شيرخواره سخن گفت: السلام عليك يا رسول الله. در اينجا آن طفل، به علم خود گواهى به رسالت پيغمبر نمى دهد زيرا حقيقتا كودكى است مانند ساير كودكان، هنوز به رشد و آگاهى نرسيده كه رسالت و نبوت بشناسد بلكه آن طفل به اراده ى خدا سخن مى گويد، يعنى زبان طفل، از ابزارى به دست خدا واقع مى شودا و خدا با زبان طفل سخن مى گويد تا معجزه اى براى اتمام حجت باشد. كودك پس از اين شهادت، در همان حال كودكى قرار مى گيرد و در آينده ها مى فهمد كه يك چنين جمله اى بر زبان او جارى شده است. پس در اين معجزات، وسائلى كه از نوع معجزه است، از علم و تربيت جدا مى باشد.
عيسى (ع) كه در گهواره سخن مى گويد، به اعجاز خدا و اراده ى خدا سخن مى گويد و ممكن است در آن حال، فاقد علم و آگاهى باشد كه در آينده واجد علم و آگاهى مى شود، و اگر چنان باشد كه همراه خلقت، مكمل و مجهز به علم و دانش باشند و هرگز دوران نقصى بر آنها نگذشته باشد، جائى براى آيات گذشته پيدا نمى شود كه خداوند به پيغمبر مى گويد: تو نمى دانستى، من به تو علم آموختم. پيغمبران با ساير انسانها در مكتب و استاد فرق دارند، نه در حركت و تعلم و تربيت. آنها پس از آگاهى فطرى به وجود خداوند متعال، پيش از آنكه فكر انسانها آنها فراگيرد و آنها را آلوده كند، از مسير فطرت صاف و پاك خود، به خدا پناهنده مى شوند و در شعاع تربيت خدا قرار مى گيرند. خداوند در آنها ابتلائاتى، و ضمن ابتلائات، آموزشهائى به وجود مى آورد كه در آموزش و پرورش از ديگران سرعت بيشترى پيدا مى كنند و سريعتر به حقايق و دقايق، مربوط مى شوند. و در اينجا لازم است ضمن بيانى از كيفيت خلقت انسان و پيدايش علم در وجود انسان، بحثى به ميان آيد تا بدانيم كه علم ذاتى و وجودى، اختصاص به خداوند متعال دارد، در غير خدا، علم از لوازم وجود آنها نيست، بلكه علم ديگران عارضى و اكتسابى مى باشد.
فارسی
تعریف دعاى مكارم
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
