«صراط» در لغت به معنی راه است و صراطی که در آیات قرآن با اشاره[1] و در روایات به روشنی آمده در حقیقت ظهور باطن صراطی است که انسان‌ها در زندگی دنیا داشته و در آن قرار گرفته بودند چرا که افراد در زندگی دنیا یا صراط و راهی به سوی خدا دارند یا راهی به سوی غیر خدا.
کسانی که در دنیا بر صراط مستقیم بودند یعنی از جاده مستقیم حقیقت، دین‌داری و ولایت منحرف نشده‌اند در آخرت هم از صراطی که روی جهنّم است صحیح و سالم عبور خواهند کرد. آن‌ها در این دنیا از روی پلی که بر روی نفس امّاره است گذشتند و به مقام انسانیت نائل آمدند در آن جا هم از روی پلی که روی جهنّم است می‌گذرند و به اعلی علّیین می‌رسند. ولی آن‌ها که در آتش سوزاننده نفس امّاره غوطه‌ور شده‌اند یقیناً از پل صراط قیامت هم نتوانند گذشت و به دوزخ سقوط خواهند کرد همان طور که در دنیا در آتش شهوت ، غضب و . . . گرفتار بودند .
امام صادق علیه‌السلام فرمودند :
« مردم بر صراط و طبقه‌های مختلفی عبور می‌کند و صراط از مو نازک‌تر و از شمشیر برنده‌تر است پس گروهی از صراط عبور می‌کنند مانند برق ( با سرعت ) و کسانی از آن عبور می‌کنند مثل فرار اسب و دسته‌ای از صراط با دست و شکم عبور می‌کنند ( با زحمت و کندی) برخی با پا و گروهی با افت و خیز و گیر و دار عبور می‌کنند ؛ گاهی بخشی از آتش او را می‌گیرد و گاهی ترکش می‌کند »[2] .
از روایت استفاده می‌شود که در عبور از صراط انسان‌ها متفاوتند و این نشان دهنده آن است که هر کسی بسته به نوع حرکتش در دنیا و چگونگی عقیده ، عمل و اخلاق عبورهای مختلف از صراط خواهد داشت. اگر کسی در دنیا از کنار گناه به سرعت عبور کرد و آلوده نشد در فردای قیامت هم از این راهی که به بهشت منتهی می‌شود به سرعت عبور خواهد کرد هر چه در دنیا در مسیر بندگی و عمل صالح سیر انسان بهتر باشد عبور در فردای قیامت سریع‌تر و با سوزندگی کمتر خواهد بود و هر چه سیر بدتر بوده باشد حرکت از صراط کندتر و با سوزندگی بیشتر همراه خواهد بود .
نازک بودن و تیز بودن صراط می‌تواند اشاره به دقیق بودن دین خدا باشد ؛ انسان اگر مراقب نباشد و دچار غفلت شود و از مسیر صحیح منحرف شود ممکن است در یک لحظه آن چه را که در طول سالیان متمادی از طریق بندگی و سلوک در راه دین کسب کرده است همه را از دست بدهد و در دو راهی‌های امتحان نتواند مسیر صحیح و راه درست را انتخاب کند البتّه انسان با کمی انحراف در جهنّم نمی‌افتد ولی به قدر انحرافش بهره از صراط مستقیم کمتر دارد .
به همین جهت است که وظیفه داریم در شبانه روز حداقل 10 مرتبه از خداوند درخواست کنیم که :
« اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ »[3] .
ما را به راهِ راست راهنمایی کن .
بنابراین باید بیدار بود و از خداوند استمداد کرد تا در مسیر بندگی دچار لغزش نشویم .
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند :
« همانا صراط بر روی جهنم کشیده شده و لغزنده است »[4] .
در روایات دو مصداق اعلای صراط مستقیم دین اسلام[5] و امامان معصوم مخصوصاً امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام معرّفی شده‌اند .
امام صادق علیه‌السلام در روایتی درباره معنای صراط می‌فرمایند :
« صراط راه شناخت خدای عزّوجلّ است و دو گونه است : صراطی در دنیا است و صراطی در آخرت ، صراط دنیا همان امامی است که طاعتش واجب است هر که در دنیا او را بشناسد و از راهنمایی‌هایش پیروی کند از صراط آخرت که پلی است بر روی دوزخ بگذرد و هر که او را در دنیا نشناخت قدمش در قیامت بر صراط بلغزد و در آتش جهنم سقوط کند »[6] .
[1] بحار الانوار : 8/64 ، باب 22 ، حدیث 1 ؛ الأمالی ، شیخ صدوق : 242 ، مجلس 33 ، حدیث 5 .
[2] حمد 1 : 6 .
[3] میزان الحکمه : 7/3062 ، حدیث 10468 ؛ کنز العمال : 14/386 ، حدیث 39034 .
[4] الدرّ المنثور : 1/14 ـ 15 ؛ بحار الأنوار : 35/363 ، باب 16 .
[5] بحار الانوار : 24/11 ، باب 24 ، حدیث 3 ؛ معانی الأخبار : 32 ، حدیث 1 ؛ المیزان : 1/41 .
[6] « یبَصَّرُونَهُمْ یوَدُّ الْمُـجْرِمُ لَوْ یفْتَدِی مِنْ عَذَابِ یوْمِئذٍ بِبَنِیهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِیهِ * وَفَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْویه * وَمَن فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ ینجِیهِ » معارج 70 : 11 ـ 14 ؛ « » فجر 89 : 25 ـ 26 ؛ « فَیوْمَئِذٍ لاَ یعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ * وَلاَ یوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ » غاشیه (88) : 24 ؛ « انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلاَثِ شُعَبٍ * لاَ ظَلِیلٍ وَلاَ یغْنِی مِنَ اللَّهَبِ * إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کالْقَصْرِ * کأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ » مرسلات (77) : 30 ـ 33 ؛ « وَیتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی * الَّذِی یصْلَی النَّارَ الْکبْرَی * ثُمَّ لاَ یمُوتُ فِیهَا وَلاَ یحْیی »اعلی (87) : 11 ـ 13 ؛ بحار الانوار : 8/288 ، باب 24 .
