بعضي از حالات معنوي به مرور زمان از بين مي رود. براي حفظ آن حالات چه كنيم؟

يكي از موضوعاتي كه در رايات مطرح شده تغييرحالات و دگرگوني دل است. شحام مي گويد: من با امام صادق(ع) هم سفر بودم. حضرت فرمود: قرآن بخوان. من سوره اي از قرآن را آغاز نمودم و خواندم. حضرت گريست و فرمود: دل هاي خود را با ياد خدا مراقبت كنيد و از دستبرد شيطان برحذر باشيد. زيرا بر قلب حالات مختلف است. ساعت هايي است كه در آن نه ايمان است و نه كفر و به مانند پارچه كهنه يا استخوان پوسيده مي گردد.
در روايتي ديگر حمران بن اعين به امام باقر(ع) از تغيير حالات خود شكايت مي كند و مي گويد: تا نزد شما هستيم دل ما نرم مي شود واز دنيا فاصله مي گيريم اما هر گاه از نزد شما بيرون رفتيم دوباره به دنيا گرايش پيدا مي كنيم. حضرت فرمود:دل ها گاهي سخت و گاهي هموار و راهوار است. سپس حضرت همين جريان را از زبان اصحاب رسول خدا(ص) نقل كرد و از ترس آن ها از نفاق خبر داد و فرمود:رسول خدا(ص) در پاسخ اصحاب فرمودند: اين نفاق نيست بلكه نيرنگ هاي شيطان است كه بوسيلة آن ها شما را به دنيا تشويق مي كند. به خدا سوگند! اگر بر همان حالي كه توصيف كرديد پيوسته مي مانديد فرشته ها با شما دست مي دادند و روي آب راه مي رفتيد.
بنابراين از تغيير حالات نبايد نگران شد و اين واقعيت تلخ را بايد قبول كرد. امام علي(ع) بر پذيرش اين واقعيت تأكيد نمود و فرمود:دل گاهي ميل دارد و گاهي ميل ندارد (اقبال و ادبار). هر گاه حال خوشي داشتيد نافله را هم بخوانيد و هر گاه مي بينيد ميل نداريد، به همان واجبات اكتفا كنيد.
معناي سخن فوق آن است كه بايد حالات روح را ملاحظه كرد و از هر گونه اكراه و اجبار و تحميل اجتناب ورزيد. دليلش را جاي ديگر فرمود: إنّ القلب إذا أكره عمي؛ دل اگر مورد اكراه قرار گيرد نابينا مي شود.
از مجموع مطالب استفاده مي شود كه تغيير و نوسانات دل تا حدي طبيعي است ولي بايد مراقب وساوس شيطاني بود تا قلب دچار قساوت نشود. در اين راستا قرآن مجيد يكي از دعاهاي صالحان را همين امر مي داند و مي فرمايد: ربّنا لا تزع قلوبنا بعد إذهديتنا وهب لنا من لدنك رحمه إنّك أنت الوهّاب؛ خدايا! دل هاي ما را پس از هدايت منحرف نكن و از جانب خود رحمتي فرو فرست كه تو بخشنده اي.
پيامبر اكرم(ص) بسيار اين دعا را مي خواند: يا مقلّب القلوب ثبّت قلبي علي دينك.
آن چه مي تواند در ثبات دل و درمان قساوت مؤثر باشد عبارتند از:
1_ ياد خدا: امام علي(ع) مي فرمايد: خداوند سبحان در ذكر نورانيت دل را قرار داده است.
2_ تلاوت قرآن: رسول اكرم(ص) مي فرمايد: دل ها همچون آهن زنگ مي زند. گفتند:چه چيز دل را نوراني مي كند؟ حضرت فرمود: ياد مرگ و تلاوت قرآن.
3_ موعظه: امام علي(ع) مي فرمايد: دلت را با موعظه زنده بدار. صحابه در مواردي براي درمان قساوت خود از امامان(ع) موعظه اي طلب مي كردند. ابوبصير به امام صادق(ع) عرض كرد: مرا از عذاب الهي بترسان كه دلم بسيار قساوت گرفته است.
حضرت فرمود: آماده باش براي زندگي دور و دراز كه زندگي آخرت است و فكر آن روز و زندگاني را بكن. سپس حضرت براي ايشان از عذاب اله جهنم سخن گفت و فرمود: اهل جهنم هفتاد سال سعي مي كنند تا خود را به بالاي جهنم مي رسانند اما وقتي به كنار جهنم مي رسند مأموران آن ها را به قعر جهنّم بر مي گردانند.