و كان من دعائه عليه السلام اذا استقال عن ذنوبه او تضرع فى طلب العفو عن عيوبه
اقال اقاله و استقال استقاله اصل اقاله برداشتن عقد و از لغزش در گذشتن و باب استفعال او در بعضى مقامات استعمال شود در طلب در گذشتن از گناه و معصيت و از اين قبيل است قول حضرت سجاد عليه السلام در زيارت و زلل من استقالك مقاله.
يعنى: بوده است از دعاى آن سيد بزرگوار عليه السلام در زمانيكه طلب تجاوز نمود از گناهان خود يا زارى مى كرد در طلب عفو از عيبهاى خود اين عنوان و عنوان گذشته در غالب ابواب و آينده در بعضى با همديگر متقارب و متناسب است و ظاهر آن است كه اين عناوين عناوينى است كه شيوخ و علماء به حسب ذوق و سليقه ى خود ذكر نموده اند نه اينكه امام عليه السلام بيان فرموده باشد كه اين دعاى من بوده است از براى اين مطلب، و اين دعاى من بوده است از براى فلان حاجت پس مى شود غالب عناوين را
به حسب فهم و سليقه تغيير و تبديل داد.
استغاثه: طلب يارى نمودن، فزع: پناه بردن.
خيفه: مصدر است اصل او خوفه بود مثل جلسه و او را به جهت مناسبت كسره ى ما قبل قلب بيا كردند.
انتجاب: از نجب به معنى گريه نمودن.
يعنى: اى آن كسى كه به سبب مهربانى او يا به مهربانى او طلب يارى مى كنند گناهكاران، و اى كسى كه به سوى يادآورى احسانش پناه مى برند درماندگان و اى كسى كه از براى ترس از او جزع و گريه مى نمايند خطاكاران.
استغاثه: طلب يارى نمودن، فزع: پناه بردن.
خيفه: مصدر است اصل او خوفه بود مثل جلسه و او را به جهت مناسبت كسره ى ما قبل قلب بيا كردند.
انتجاب: از نجب به معنى گريه نمودن.
يعنى: اى آن كسى كه به سبب مهربانى او يا به مهربانى او طلب يارى مى كنند گناهكاران، و اى كسى كه به سوى يادآورى احسانش پناه مى برند درماندگان و اى كسى كه از براى ترس از او جزع و گريه مى نمايند خطاكاران.
استغاثه: طلب يارى نمودن، فزع: پناه بردن.
خيفه: مصدر است اصل او خوفه بود مثل جلسه و او را به جهت مناسبت كسره ى ما قبل قلب بيا كردند.
انتجاب: از نجب به معنى گريه نمودن.
يعنى: اى آن كسى كه به سبب مهربانى او يا به مهربانى او طلب يارى مى كنند گناهكاران، و اى كسى كه به سوى يادآورى احسانش پناه مى برند درماندگان و اى كسى كه از براى ترس از او جزع و گريه مى نمايند خطاكاران.
انس: سكون و اطمينان قلب است، وحشه: مقابل انس است كئيب و كآبه بدى حال و شكستگى را گويند. غريب و كئيب صفت هستند يا صفت مخصصه و يا موضحه اى اطمينان هر وحشت دارنده ى از وطن دور، و اى رفع كننده ى هر حزن دارنده ى بدحال.
مخذول: خوار و بى ياور، فريد و منفرد: تنها.
عضد: بازو لكن استعاره در يار و ناصر شده.
طريد: دور شده.
يعنى: اى دادرس هر خوار بى ياور، و اى ياور هر احتياجمند دور شده از مقصود.
وسعت: مقابل ضيق، گفته مى شود اين ظرف وسعت مظروف دارد.
يعنى: گنجايش او را دارد، پس معنى كلام امام (ع) چنين خواهد بود كه تو آن كسى هستى كه گنجايش دادى تو هر چيزى را از حيث رحمت و علم يعنى مهربانى و دانائى تو محيط است به هر شى ء و هر شى ء را علم و رحمت تو شامل است پس گنجايش ذات بارى تعالى هر چيزى را به حسب آن دو صفت است نه به حسب ذات پس اسناد وسعت به ذات بارى تعالى هر چيزى را بحسب آن دو صفت است نه بحسب ذات پس اسناد وسعت به ذات بارى اسنادى است به طريق مجاز نظير انبت الربيع البقله از اين جهت است كه تميز از براى رفع ابهام آورده است به قول خود رحمه و علما پس شبهه بر اينكه لازم اين عبارت و اسناد آن است كه خداى تعالى در مكان واقع شود با اين كه او منزه است از مكان بودن مندفع است به اينكه ذكر نموديم.
يعنى: توئى كه گنجايش دادى همه چيز را از رحمت و علم خود و توئى كه گردانيدى مر هر مخلوقى را در نعمت خود نصيب و بهره ى هر دو فقره كه امام عليه السلام فرموده است حاجت به برهان و دليل ندارد.
وسعت: مقابل ضيق، گفته مى شود اين ظرف وسعت مظروف دارد.
يعنى: گنجايش او را دارد، پس معنى كلام امام (ع) چنين خواهد بود كه تو آن كسى هستى كه گنجايش دادى تو هر چيزى را از حيث رحمت و علم يعنى مهربانى و دانائى تو محيط است به هر شى ء و هر شى ء را علم و رحمت تو شامل است پس گنجايش ذات بارى تعالى هر چيزى را به حسب آن دو صفت است نه به حسب ذات پس اسناد وسعت به ذات بارى تعالى هر چيزى را بحسب آن دو صفت است نه بحسب ذات پس اسناد وسعت به ذات بارى اسنادى است به طريق مجاز نظير انبت الربيع البقله از اين جهت است كه تميز از براى رفع ابهام آورده است به قول خود رحمه و علما پس شبهه بر اينكه لازم اين عبارت و اسناد آن است كه خداى تعالى در مكان واقع شود با اين كه او منزه است از مكان بودن مندفع است به اينكه ذكر نموديم.
يعنى: توئى كه گنجايش دادى همه چيز را از رحمت و علم خود و توئى كه گردانيدى مر هر مخلوقى را در نعمت خود نصيب و بهره ى هر دو فقره كه امام عليه السلام فرموده است حاجت به برهان و دليل ندارد.
فلان عال اى غالب و منه قوله تعالى لاتخف انك انت الاعلى شايد علو و برترى هم از اين قبيل است يعنى از قبيل غلبه نه از احترام و بلندى.
يعنى: توئى آن كسى كه عفو او غالب و بالاتر است از عقاب او و نكته ى اين مطلب واضح است زيرا كه عفو خير است و مطلوب بالذات، و عقاب شر است و مطلوب بالعرض و شبهه ى نيست كه مطلوب ذاتى غالب است بر مطلوب عرضى.
سعى: در مشى تجاوز نمودن در مشى و پيش پيش رفتن است.
يعنى: توئى آنكه پيشاپيش مى رود رحمت و مهربانيش در پيش روى غضبش و به عبارت اخرى سبقت گرفتن رحمت است بر غضب و نكته ى تقدم رحمت بر غضب نيز معلوم است زيرا كه رحمت مقصود بالذات است، و غضب بالعرض چنانكه گذشت.
روايت شده است كه حبيب بن حرث عرض نمود خدمت حضرت ختمى مآب (ص) كه: من مردى هستم كسب كننده ى گناهان خداى عزوجل، فرمود: اى حبيب بازگشت و انابه نما به سوى خداى عزوجل عرض نمود: من توبه و بازگشت مى نمايم و به آن عود مى كنم فرمودند: هر وقت كه گناه مينمائى توبه و بازگشت نما تا آنجا كه فرمودند: كه عفو خدا زيادتر است از گناه تو اى حبيب و خداى عزوجل در قرآن صراحه مى فرمايد كه: من عفو مى نمايم از بسيارى از معاصى، و در بعضى از روايات وارد است كه: خداى عزوجل مى آمرزد در روز قيامت آمرزيدنى كه در هيچ قلبى خطور آن ننموده حتى آنكه ابليس به طمع افتد و اميدوار شود كه خواهد آمرزيده شد.
و توئى آنكه بخشايش او بيشتر است از منع او خداى تعالى را منع نيست و هر چه از قبل اوست همه عطاء است چنانچه در بعضى از روايات وارد است كه بعضى از بندگان مومنين هستند كه صلاح دين ايشان نيست مگر فاقه و خوارى و مرض در بدن پس خداى عزوجل مبتلا نمايد ايشان را به فاقه و مسكنت تا اينكه امر دين ايشان خوب شود.
و در حديث قدسى است كه بعضى از بندگان من صلاح ايشان نيست مگر فقر كه اگر غنى نمايم او را خواهد او را غنى فاسد نمود.
اتسع: باب افتعال از براى مطاوعه ى فعل است يعنى قبول امر نمودن مثل اينكه گفته شود گنجايش داشته است ظرف متاع را پس متاع قبول گنجايش دادن نمود. پس وسع به معنى گنجايش پس غناء و وسع حضرت بارى فعل است و بروز و ظهور او در بندگانش اثر فعل است.
يعنى: توئى آن كسى كه گنجايش داده است همه ى آفريدگان در توانگرى او و اين مطلب از جمله ى بديهيات است اگر آنى وسع او شامل حال مخلوق او نشود نخواهد روحى در قالبى باقى ماند رشته ى وجود در موجودات خواهد گسيخته شود.
توئى آن كسى كه خواهش ندارد در جزاء كسى كه آن كس را اعطا داده است بعد از اينكه معلوم شد كه خداى عزوجل واجب الوجود است و غنى محض چگونه رغبت داشته باشد در جزاء عطاى خود زيرا كه اگر او را رغبت جزاء و مكافات عطاء بوده باشد خواهد ممكن و محتاج شد نه واجب و غنى.
لايفرط: به باب افعال و تفعيل هر دو قرائت نموده اند. اما بنا بر اول معنى افراط ننمودن در عقاب آن است كه اسراف در عقوبت نكند بلكه هر معصيتى به مقدار او عقوبت شود يك به يك نه يك به دو زيرا كه مقتضى عدل و انصاف آن است كه به قدر استحقاق عقاب شود نه زايد و لذا تفضل و احسان،
و انعام او شايد سبب شود كه از عقاب گناهكاران در گذرد و اما بناء بر دويم معنى تفريط ننمودن در عقاب آن است كه ضايع نمى كند عقاب گناهكار را بلكه لابد او را عقاب خواهد نمود چنانچه مذهب معتزله است كه شفاعت از براى فساق درد او عقاب نيست بلكه آنها را عقاب نمايند چنانچه آيه ى: ليس بامانيكم و لا امانى اهل الكتاب من يعمل سوء يجزبه نيز دلالت دارد ظاهر اين است كه اول باشد نه ثانى زيرا كه عفو و مغفرت و شفاعت از براى عصات و بدكاران امت ثابت است خلاف معتزله موهون است و آيه مخصص است به كفار و بر تقدير فرض عموم جزاء و عقاب به آلام و اسقام نيز مى شود چنانچه مرويست كه بعد از اينكه آيه ى شريفه نازل شد مسلمانان گريه نمودند، و محزون شدند عرض نمودند به خدمت حضرت ختمى مآب كه: اين آيه چيزى نگذاشت.
پس پيغمبر (ص) فرمودند كه: قسم به آن كسى كه جانم در قبضه ى قدرت او است كه اين آيه در حق شما وارد است لكن بشارت باد شما را و دل خوش داشته باشيد كه نمى رسد به شما مصيبت مگر اينكه كفاره ى گناهان شما خواهد بود حتى خارى كه در پاى شما رسد او كفاره ى شما است، از حضرت باقر عليه السلام مروى است كه: خداى عزوجل كه اكرام بنده خود نمايد و حال آنكه او را گناه است مبتلا نمايد او را به مرض اگر او را جاى نياورد مبتلا نمايد او را به حاجت اگر او را در حق او نيز جاى نياورد جان كندن را بر او شديد خواهد نمود و امثال اين نحو روايات زياد ماثور است.
لبيك و سعديك مصدراند و تثنيه و منصوب اند به فعل مقدر از جنس خود پس مفعول مطلق خواهند بود لبيك اصلش الب لبين لك نون و لام به اضافه لبى به سوى كاف حذف شدند لبيك شد معنى لب مصدر ايستادن هست، و
همچنين سعديك اصلش اسعد سعدين لك بود و سعد و مساعدت به معنى يارى است يعنى هر وقتى بخوانى مرا اجابت نمايم و يارى نمايم اختلاف شده است كه تثنيه در اين دو كلمه از براى دلالت بر تثنيه ى معنى است كه يعنى ايستاده ام بعد از ايستادن ديگر يا از براى مجرد تكرير باشد مثل فارجع البصر كرتين اى مكررا و شايد آيه ى شريفه الطلاق مرتان هم از براى مجرد تكرير باشد نه اينكه سه طلاق يا دو طلاق بيك لفظ.
يعنى: منم اى خداى من بنده ى تو آن چنانى كه امر فرمودى او را به خواندن او تو را پس گفت لبيك و سعديك و كمر بستم در اجابت تو.
اين منم حاضر اى پروردگار من افتاده شده ما بين دو دست تو كه او را قدرت و توانائى جز اطاعت و فرمانبردارى تو نيست بنده اى است منقاد و او را توانائى سركشى نيست.
وقر: به معنى ثقل و سنگينى
فناء: به معنى عدم مقابل وجود، يعنى منم آن كسى كه سنگين نموده گناهان پشت او را و منم آن كسى كه فنا و برطرف نموده معصيتها زندگانى و عمر او را غرض از اين كلام اظهار خوارى و ذلت و بى نشانى خود نمودن است.
جهل نادانى مقابل دانا مراد به جهل در كلام نه به معنى نادانى باشد بلكه به معنى عدم تفكر و تدبر نمودن است از بدى عاقبت.
يعنى: عمل او عمل جهلى است در بعضى از روايات وارد است كه
هر كه خطور كند نفس او در معصيت خدا او جاهل است اگر چه عالم باشد.
از شيخ ابراهيم كفعمى و سيد مرتضى رحمهما الله چنان نقل شده كه عاصى در حال عصيان يا كافر است و يا مجنون باء در كلمه به جهله سببيه است ضمير منه راجع به موصول است يعنى: منم آنكه به سبب جهل خود معصيت نموده است تو را و نبودى تو مستوجب آن او مر معصيت را.
فاء در فابلغ فاء سببيه است ابلغ متكلم وحده است از باب افعال و بعد از فاء ان ناصبه مقدر است به معنى شى ء را به مبالغه و كوشش به جاى آوردن است، استفهام در معنى خود نيست بعضى گفته اند: به معنى تقرير است و بعضى گفته اند: سئوال نمودن رحمت است به سرعت.
يعنى: آيا تو اى خداى من رحم كننده ى كسى را كه بخواند تو را تا آنكه مبالغه و سعى نمايم در خواندن.
يا آنكه آيا تو آمرزنده ى مر كسى را كه گريه براى تو نمود تا به سبب آن تعجيل نمايم در گريه نمودن. كلمه ى ام عاطفه معنى بكاك در عرف و عادت معروف است كسى كه تضرع و ناله و زارى نمايد نزد كسى از بدى حال خود و او بر او مهربانى نمايد و از او درگذرد گويند گريه نمود نزد فلان و او از او دست برداشت.
تعفير به خاك ماليدن عفر وجه الارض يعنى: يا آنكه آيا تو درگذرنده ى از كسى كه ماليد به خاك از براى تو روى خود را از حيث خوارى و مذلت.
يا آنكه آيا تو بى نيازكننده ى كسى را كه شكايت كننده است به سوى تو فقر و حاجت خود را از حيث توكل و واگذاردن امرش را به سوى تو.
يعنى: اى خداى من نااميد مكن كسى را كه نمى يابد عطاءكننده اى سواى تو و خوار نكن كسى را كه توانگر نمى شود از تو به هيچ كس غير تو يعنى او را بخشنده و توانگركننده ى غير از تو نيست.
اى خداى من پس درود بفرست بر محمد و آل او صلى الله عليهم و رو نگردان از من و حال آنكه به تحقيق كه من روى آوردم به سوى تو.
جبهه: به معنى پيشانى است يعنى دست بر پيشانى من نزن و مرا رد و نوميد مكن و حال آنكه به تحقيق كه ميل نمودم به سوى تو و ايستاده ام مقابل تو.
يكى از اسماء الحسنى عفو مى باشد يعنى آمرزنده يا بسيار آمرزنده.
فرق ما بين اسم و وصف آن است كه اگر چيزى را اطلاق بر ذات شى ء كنند من حيث الذات او را اسم گويند و اگر اطلاق شود آن چيز بر او به اعتبار ثبوت شى ء خارجى از براى ذات آن را وصف خوانند و خداوند را صفات به اين اصطلاح نيست چه صفات او عين ذات او است و مداليل صفات او از قبيل
علم و كرم و رحمت از لوازم ذات او است نه ثبوت شى ء خارج از ذات از براى ذات پس مثل عفو و نحو آن اسم خداوند است و تعبير از آن گاهى به صفات از باب مسامحه است.
يعنى: توئى آن كسى كه وصف كردى خود را به رحمت پس درود بر محمد و آل او صلى الله عليهم بفرست و رحم نما تو مرا و توئى آنكه نام نهادى خود را به عفو پس عفو نما از من.
اللغه: فيض به معنى سيلان.
دمع: آب چشم، و وجيب اضطراب.
انتقاض: اگر بفاء باشد به معنى حركت نمودن و ارتعاد است و اگر به قاف باشد به معنى ضعف.
حياء: شرمسارى، جار و جوار، مهموز العين از باب منع صدا بلند نمودن و زارى كردن، خمود خاموش شدن.
كل: بفتح كاف و لام مشدده به معنى گنگ و لال.
الاعراب: حياء به نصب خوانده شده و به رفع اگر منصوب باشد مفعول له است و خبر مبتداء محذوف است اى كل ذلك كائن فى لاجل الحياء و اگر مرفوع باشد خواهد خبر مبتداء بود اى كل ذلك حياء. لكن در اين صورت اعتراض شده است كه مبتداء عين نيست پس چگونه خواهد خبر داده شد از فيض و ما بعد او به حياء.
اللغه: فيض به معنى سيلان.
دمع: آب چشم، و وجيب اضطراب.
انتقاض: اگر بفاء باشد به معنى حركت نمودن و ارتعاد است و اگر به قاف باشد به معنى ضعف.
حياء: شرمسارى، جار و جوار، مهموز العين از باب منع صدا بلند نمودن و زارى كردن، خمود خاموش شدن.
كل: بفتح كاف و لام مشدده به معنى گنگ و لال.
الاعراب: حياء به نصب خوانده شده و به رفع اگر منصوب باشد مفعول له است و خبر مبتداء محذوف است اى كل ذلك كائن فى لاجل الحياء و اگر مرفوع باشد خواهد خبر مبتداء بود اى كل ذلك حياء. لكن در اين صورت اعتراض شده است كه مبتداء عين نيست پس چگونه خواهد خبر داده شد از فيض و ما بعد او به حياء.
جواب داده شده است كه در اينجا خبر مضاف محذوف است مضاف اليه قايم است مقام او و تقدير او كل ذلك مقتضى حياء منى هست نظير قوله تعالى: الحج اشهر معلومات اى الحج حج اشهر معلومات.
يعنى: ميبينى اى خداى من سيلان آب چشم مرا از ترس تو و اضطراب قلبم را از خشيت تو و لرزيدن اعضاى مرا از هيبت تو همه اين امور از جهت حياء و شرمسارى من است به سبب بدى و زشتى عملم و از اين جهت است كه خاموش شده صوت من از زارى نمودن به سوى تو و گنگ شده است زبانم از راز و نياز نمودن با تو.
ايقاظ: كسى كه اين نحو تكلم كند بايست متصف باشد با صفاتى كه دعوى نموده است و الا كذب است و بر او معصيت خواهند نوشت و برهان شاهد مدعى است و سيد شارح رحمه الله تصريح نموده به اين، و همچنين مرحوم مجلسى (ره) در اعتقادات خود. پس فاقد اين صفات اين كلمات را نخواند يا از آنها قصد معانى مجازيه نمايد.
جواب داده شده است كه در اينجا خبر مضاف محذوف است مضاف اليه قايم است مقام او و تقدير او كل ذلك مقتضى حياء منى هست نظير قوله تعالى: الحج اشهر معلومات اى الحج حج اشهر معلومات.
يعنى: ميبينى اى خداى من سيلان آب چشم مرا از ترس تو و اضطراب قلبم را از خشيت تو و لرزيدن اعضاى مرا از هيبت تو همه اين امور از جهت حياء و شرمسارى من است به سبب بدى و زشتى عملم و از اين جهت است كه خاموش شده صوت من از زارى نمودن به سوى تو و گنگ شده است زبانم از راز و نياز نمودن با تو.
ايقاظ: كسى كه اين نحو تكلم كند بايست متصف باشد با صفاتى كه دعوى نموده است و الا كذب است و بر او معصيت خواهند نوشت و برهان شاهد مدعى است و سيد شارح رحمه الله تصريح نموده به اين، و همچنين مرحوم مجلسى (ره) در اعتقادات خود. پس فاقد اين صفات اين كلمات را نخواند يا از آنها قصد معانى مجازيه نمايد.
فاء اول از براى ترتيب و دويم از براى سببيت است و كم خبريه است به معنى كثير مبتداء محذوف كلمه ى من جنسيه است.
شهرت: به معنى علن و آشكار بودن.
عائبه: بالعين مصدر مثل عاقبت چيزى است كه موجب عيب شود.
شايبه: به تقديم ياء بر باء جمع او شوائب به معنى چرك و قذر.
المام: به معنى نازل شدن و مباشرت نمودن، شنار عيب و عار.
يعنى: اى خدا پس از براى تو است ستايش پس چه بسيار از عيبى كه پوشانيدى او را بر من پس رسوا ننمودى مر او چه بسيار از گناهى كه پوشانيده او را بر من پس معروف و هويدا نساختى مرا و بسادنس و قذرى كه من متعرض و تصاحب او نمودم پس تو پاره ننمودى از من پرده ى آن دنسرا و در گردنم نينداختى ناخوشى عيب او را.
اللغه: ابداء اظهار نمودن.
سواه: جمع سوئه بديها.
حسده: جمع مكسر حاسد يعنى اظهار نكردى بدى او را براى كسى كه جستجو مى نمايد عيب مرا از همسايگان و حسودان نعمت تو در نزد من، علت تخصيص همسايگان به التماس عيب از براى آن است كه حسود آنها زيادتر است از غير گفته اند حسد در سه فرقه از مردمان است همسايه در منزل، و شريك در عمل، اقارب در نسب.
پس منع ننمود مرا اين الطاف تو از روان شدن من به سوى بدى آنچه كه دريافتى از من.
پس كيست نادان تر از من اى خداى من به صلاح خود و كيست غافلتر از من از نصيب خود و كيست دورتر از من از اصلاح نمودن نفس خود هنگامى كه صرف مى كنم من آنچه جارى ساخته ى بر من از روزى خود در آنچه نهى فرمودى
پس كيست نادان تر از من اى خداى من به صلاح خود و كيست غافلتر از من از نصيب خود و كيست دورتر از من از اصلاح نمودن نفس خود هنگامى كه صرف مى كنم من آنچه جارى ساخته ى بر من از روزى خود در آنچه نهى فرمودى
تو مرا از او نه.
مقصود آن است كه حقيقت من اجهل و اغفل و ابعدم بلكه اينكه خلاف عقل نموده ام گويا مثل آنهايم چگونه چنين نباشد بعد از اينكه خالق سرمايه دهد به جهت صرف در طاعت بنده او را در غير آن مورد صرف نمايد.
بدان كه شكر خداى عزوجل آن است كه آنچه انعام بر عبد نموده است از جوارح و روزى او را در اعمال نيكو و طاعت و بندگى صرف كند و گرنه كفران نعمت است و خواهد بر او به واسطه ى كفران عذاب و بليه واقع شد.
غور: فرو رفتن در چيزى است و ته هر چيزى.
دعوت: خواندن به آمدن مثل دعوت در ضيافت، موقن از ايقن يعنى علم دارنده.
بدانكه دعوتى است شيطانى و دعوتى است رحمانى دعوت شيطان وسوسه ى او است مر انسان را به راه باطل مثل آنكه وسوسه نمايد كه انفاق نكن كه فقير خواهى شد يا اينكه مرتكب معاصى شود خدائى نيست يا اينكه غفور است و رحيم است و دعوت رحمانى دعوت به امور حقه است و صواب و بر دعوت رحمانى هدايت و برهان است پس انسان اعتقاد به حقيقت دعوت رحمانى دارد، و بطلان دعوت شيطان و مع ذلك اجابت دعوت شيطانى نمايد.
يعنى: كيست دورتر از حيث فرو رفتن در باطل و سخت تر از حيث پيشدستى نمودن بر گناه از من هنگامى كه مى ايستم ميان خواندن تو و خواندن شيطان پس پيروى نمايم خواندن او را بدون كورى از شناختن او
تو مرا از او نه.
مقصود آن است كه حقيقت من اجهل و اغفل و ابعدم بلكه اينكه خلاف عقل نموده ام گويا مثل آنهايم چگونه چنين نباشد بعد از اينكه خالق سرمايه دهد به جهت صرف در طاعت بنده او را در غير آن مورد صرف نمايد.
بدان كه شكر خداى عزوجل آن است كه آنچه انعام بر عبد نموده است از جوارح و روزى او را در اعمال نيكو و طاعت و بندگى صرف كند و گرنه كفران نعمت است و خواهد بر او به واسطه ى كفران عذاب و بليه واقع شد.
غور: فرو رفتن در چيزى است و ته هر چيزى.
دعوت: خواندن به آمدن مثل دعوت در ضيافت، موقن از ايقن يعنى علم دارنده.
بدانكه دعوتى است شيطانى و دعوتى است رحمانى دعوت شيطان وسوسه ى او است مر انسان را به راه باطل مثل آنكه وسوسه نمايد كه انفاق نكن كه فقير خواهى شد يا اينكه مرتكب معاصى شود خدائى نيست يا اينكه غفور است و رحيم است و دعوت رحمانى دعوت به امور حقه است و صواب و بر دعوت رحمانى هدايت و برهان است پس انسان اعتقاد به حقيقت دعوت رحمانى دارد، و بطلان دعوت شيطان و مع ذلك اجابت دعوت شيطانى نمايد.
يعنى: كيست دورتر از حيث فرو رفتن در باطل و سخت تر از حيث پيشدستى نمودن بر گناه از من هنگامى كه مى ايستم ميان خواندن تو و خواندن شيطان پس پيروى نمايم خواندن او را بدون كورى از شناختن او
و نه فراموشى از ياد داشتن من او را و من در اين هنگام يقين دارم آنكه آخر و عاقبت خواندن تو به سوى بهشت است و عاقبت خواندن او به سوى آتش قوله (ع): و لا نسيان مقصود آن است كه با وجود آنكه من او را مى شناختم و فراموش ننمودم از حفظ نمودن خودم از او و مع ذلك خواندن او را متابعت نمودم نه خواندن خدا را.
و نه فراموشى از ياد داشتن من او را و من در اين هنگام يقين دارم آنكه آخر و عاقبت خواندن تو به سوى بهشت است و عاقبت خواندن او به سوى آتش قوله (ع): و لا نسيان مقصود آن است كه با وجود آنكه من او را مى شناختم و فراموش ننمودم از حفظ نمودن خودم از او و مع ذلك خواندن او را متابعت نمودم نه خواندن خدا را.
اشهد: متكلم وحده ماخوذ از شهادت، به معنى گواه بودن و اعدده از عدد به معنى احصاء و شماره نمودن.
مكتوم: از كتم به معنى پنهان نمودن چون انسان كه خلاق عالم بر او نعمى انعام فرموده و آن نعم خدا را در باطل و معصيت او صرف نمايد، پنهانى از مردم و دعوت شيطان را مقدم دارد بر دعوت جناب او و مع ذلك فيوضات از قبل خالق به او برسد و از براى اين مطلب تعجب نمايد يا از كار و شغل خود و يا از كار و شغل خدا در حق او عرض نمايد كه تو منزهى از نقايص چقدر تعجب مى كنم از آنچه گواهم من به او بر خودم و مى شمارم من او را از پوشيده ى كارم غرض آنكه سزاوار و لايق نيست مخالفت كردن مثل تو معبودى كه رووف و رحمان و رحيم هستى.
اناه: اسم ماخوذ از تانى يعنى مهلت دادن و مكث نمودن.
ابطاء: تاخير انداختن. معاجله سرعت نمودن مشاراليه ذلك مكتوم امر و مشهود به بر نفس.
يعنى: تعجب از مهلت دادن تو مرا و تاخير انداختن تو از شتاب
نمودن يعنى تعجب آن است كه من تعجيل در مخالفت و عصيان مى كنم و او تعجيل در عقوبت و انتقام نمى كند.
نيست اين مهلت دادن تو مرا از بزرگى و عزت من بر تو بلكه مهلت دادن است از قبل تو مرا و تفضلى است از جانب تو بر من، ثانيا خبر است از براى كان كه مقدر است و احتمال دارد مفعول مطلق باشد من در من كرمى مى شود از براى تعليل باشد.
ردع: منع نمودن، و ارتداع، زجر يافتن.
قلع: ترك شدن و منسلخ شدن و جدا نمودن.
مخلقه: اسم فاعل از اخلق الثوب يعنى كهنه نمودن، لام در لان از براى تعليل است.
يعنى: علت مهلت دادن تو از انتقام و عقوبت تو از براى آن است كه بازايستم من از معصيت و نافرمانى تو كه غضب آورنده است و دست بردارم از گناهانم كه كهنه و بى آبرو و بى قدر و منزلت كننده است.
توصيف سيئه به خلق از براى آن است كه آنها علاوه بر سخط و غضب انسان را بى آبرو كند و موجب خوارى و رسوائى او است.
و لان عفوك عطف است بر قوله لان ارتدع و اين علت ديگر است از براى سرعت ننمودن در انتقام.
يعنى: عفو تو از من دوست تو را است به سوى تو از عقوبت نمودن مرا، در
سابق معلوم شد كه عفو صفت ذاتيه است و عقوبت به جهت داعى خارجى است و كذا فى بعض الكلمات سبقت رحمته غضبه.
بل در اين مقام از براى اضراب نيست زيرا كه اضراب عبارت از انتقال غرضى است به غرض ديگر و در اين مقام چنين نيست بلكه در مقام از براى ابتدا است زيرا كه در تلو او جمله واقع شده.
شنيع: فعل قبيح را گويند، آثار جمع اثر به معنى نقل نمودن و منه الماثور و الاثر عنه (ع) و به معنى علامت نيز آمده.
يعنى: بلكه من اى خداى من پيش ترم از حيث گناه و قبيح ترم از حيث علامات و نقلها و زشت ترم از حيث كارها.
تهور: داخل شدن در امرى است به بى باكى و بى مبالاتى.
تيقظ: آگاهى و بيدارى و فطانت و باهوش بودن.
ارتقاب: انتظار كشيدن ذنوبا و افعالا و ارتقابا و تيقظا همه ى اينها تميزاند از براى رفع از نسب.
يعنى: و سخت ترم در باطل از حيث بى باكى و بى مبالاتى و ناتوانترم نزد بندگى نمودن تو از حيث آگاهى و بيدارى و كمترم مر وعيد تو را از حيث بيدارى و انتظار.
غرض از اين فقرات آن است كه آنچه كه لازم عبوديت و بندگى است در من نيست كه گويا خود مرا مكلف به طاعت و عبوديت نمى دانم و با صفت تجرى هر چه مى خواهم به جا مى آورم.
ان مصدريه است خود و ما بعد موول به مصدر هستند اى من احصائى او اقدارى من در من ان احصى تفضيليه است كه در مفضل عليه داخل شده است.
يعنى: از اينكه به شمارم من براى تو عيبهاى خود را يا قادر باشم من بر ياد آوردن من گناهان خود را، بدان كه اين نحو كلمات در السنه ى عرف از علما و غير علما شايع و بسيار است لكن اشكال معروف نيز معروف است و او آن است كه در افعل تفضيل شرط است كه مفضل و مفضل عليه دو شى ء و دو كس باشند و در فقرات مذكوره تفضيل نفس خود داد از حيث بسيارى گناه بر خود از جهت شمردن اين چه معنى دارد و چگونه خواهد بود؟ در جواب اشكال وجوهى نقل شده:
اول: آن است كه ان مصدريه به معنى الذى است اى اكثر ذنوبا من الذى پس مفضل و مفضل عليه دو كس هستند.
دويم: آن است كه ان مصدريه و فعل بعد از او را تاويل به مصدر باشد بعد از آن مصدر را تاويل به وصف مى نمائيم پس مفضل عليه در مقام من محصى لك خواهد بود پس مفضل و مفضل عليه دو كس خواهند بود.
سيم: آن است كه افعل تفضيل در امثال مقام به معنى ابعد است مفضل عليه متروك و محذوف و من تفضيليه نيست بلكه متعلق به افعل تفضيل است زيرا كه او متضمن ابعد است پس تقدير كلام چنين خواهد بود كه انا ابعد الناس من الاحصاء.
توبيخ: سرزنش و عتاب نمودن است و اين عتاب و سرزنش نفس نه مجرد ملامت و عتاب او باشد بلكه معذلك مراقب او بودن و بر او ضيق گرفتن و قواى نفسانيه را ضعيف نمودن نيز هست كه امر او به مرتبه ى رسد كه اقدام به مخالفت و ترك طاعت ننمايد و خود را داخل در مطيعين نمايد مشاراليه هذا هر يك از عيب و نقص است كه در خود مشاهده نموده است و اين توبيخ به نحوى كه ذكر شد مى شود بر او مترتب شود رحمت و رافت حضرت معبود يعنى اين است و غير اين نيست ملامت مى كنم به اين نفس خود مرا از جهت طمع در مهربانى تو آن چنان مهربانى كه به او است صلاح امر گناهكاران و از جهت اميد مر رحمت تو آن چنان رحمتى كه باو است آزاد شدن و خلاصى بدكاران.
رق: مصدر رق به معنى بندگى نمودن است عتق: خلاصى رقبت است رقبه، چنبره گردن را گويند و بسيارى اوقات استعمال مى شود در نفس انسان و شخص او.
يعنى: اى خداوند اين گردن من است كه به تحقيق كه بنده و عبد نموده است او را گناهان پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و آزاد نما او را به بخشش خود.
يعنى: اين است پشت من كه به تحقيق سنگين نموده است او را گناهان پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و سبك نما او را به منت گذاشتن خود چون شى ء ثقيل در غالب اوقات حمل او به ظهر است و شبهه ى نيست كه خطا و ذنب را ثقل معنوى است كه نمى گذارد بنده خود را برساند به قرب حضرت معبود و
فايز شود به عنايات رب و دود و لذا نسبت داده است او را به خطاء، فرق ما بين ذنب و خطيئه گفته شده است كه آن است كه ذنب اطلاق شود بر چيزى كه قصد او است بالذات و خطيئه اطلاق شود بر چيزى كه قصد او شده است بالعرض و التبع.
اللغه: اشفار اطراف چشم كه بر او موى روئيده و در لغت فارسى مژگان گويند و ظاهرا بودن آن به معنى اطراف انسب است زيرا كه او جمع شفير است.
انتحاب: گريه بلند نمودن.
انتشار: پراكنده شدن يا انتفاخ نمودن.
انخلاع: دو تا شدن و باز شدن. تفقاء: درآمدن، رماد: خاكستر و مراد در اين مقام رنگ رماد است يا كنايه از آب گرم.
يعنى: اى خداى من اگر گريه نمايم تا اينكه بريزد اطراف دو چشم من و زارى نمايم تا اينكه قطع و بريده شود صوت من، و به ايستم از جهت عبادت تو تا اينكه ورم كند دو قدم من، و ركوع نمايم از براى تو تا اينكه دو تا شود كمر من، و سجده نمايم از براى تو تا اينكه به درآيد دو حدقه ى چشم من و بخورم گل زمين را در تمام عمرم، و بياشامم آب گرم ناصاف را در روزگارم، و تو را
ياد نمايم در اثناى اين امور تا اينكه گنگ و لال شود زبان من پس از آن چشمم را جانب آسمان بلند كنم از روى خجالت و شرمسارى از تو نخواهم سزاوار شد محو هيچيك از بديهاى خود را.
تنبيه: نه اينكه اين كلام از امام عليه السلام مبالغه و اغراق باشد بلكه حقيقت واقع است زيرا كه نظر به جلال و كبريائى او آن است كه هيچ معصيت واقع نشود اگر چه از براى معاصى جابر و كفاره و توبه مقرر شده است اين است كه حضرت اميرالمومنين (ع) كه مى فرمايد: كه نظر منما به كوچكى معصيت بلكه نظر نما كه عصيان كه كردى.
اللغه: استيجاب: سزاوار و مستحق گرديدن.
تغمد: يعنى پوشيدن قوله (ع) فان ذلك علت است از براى عدم استحقاق محو سيئه قوله اذ كان تا آخر علت علت است.
يعنى: اول عصيان من تو را جزايم آتش بود لكن تفضل تو باعث مى شود كه از من درگذرى يعنى در هنگامى كه سزاوار باشم آمرزش تو را كه از من درگذرى.
يعنى: اگر بودى كه بيامرزى مرا در هنگامى كه سزاوار باشم من آمرزش تو را و عفو نمائى تو مرا در هنگامى كه مستحق شوم عفو تو را پس به درستى كه اين واجب و لازم نيست بر تو از براى من به استحقاق و سزاوارى و نيستم من از اهل آن به طريق سزاوار بودن مر آن زيرا كه سزاى من از تو در اول معصيت من تو را آتش بود.
فاء تفريع است متفرع ساخت بر سابق كه عرض نمود به خداى كه جزاى من آتش است از براى گناه نمودن من، پس اگر تو عذاب كنى مرا پس ظلم كننده نيستى مرا زيرا كه ظلم عبارت است از ايذاء غير بدون حق و سبب و لذا تاديب بر حق مثل يتيم و نحو آن ظلم نيست.
فاء در فاذ از براى ترتيب مفاد او تفصيل بعد از اجمالست نه تراخى و تعقيب زيرا كه در سابق فهميده شد به نحو اجمال كه او استحقاق آتش و عقوبت داشت و مع ذلك بر او انعام و تفضل نموده است كلمه اذ ظرف است به گمان فقير نه تعليل چنانكه جمعى اختيار نموده اند.
غمد: در لغت پوشانيدن است و منه تغمده الله بغفرانه شايد غمد السيف نيز از او ماخوذ باشد.
ستر: به كسر سين پرده و چادر كه به او پوشيدن حاصل شود و تكرر در اين دعا از براى زيادتى تضرع است.
يعنى: در اين زمان پوشانيدى تو مرا به پرده ى خودت پس رسوا ننمودى مرا
تانى: تاخير انداختن و مهلت دادن يعنى مهلت دادى تو مرا به كرم وجود خودت پس شتاب ننمودى عقاب مرا.
حلم: بالضم به معنى درگذشتن يعنى: درگذشتى از من به فضل خود پس تغيير ندادى نعمت خود را بر من.
كدر: ضد صفا است، معروف احسان و خوبى.
يعنى: سياه و تيره ننمودى تو احسانت را نزد من.
انسان با اينكه با خداى خود مخالفت كند او از باب رافت و مهربانى كه دارد احسان و افضال خود را از او سلب و قطع نفرمايد و نعم دنيوى كه به او داده است از جاه و جلال و صحت و امان و مال و منال باقى دارد، بلكه تزايد نمايد بلى گاهى از جهت بعضى از مصالح و حكم از او سلب نمايد و او را مبتلا به ضد افضال و انعام خود نمايد و اين نيز در مقام خود احسان و لطف است شايد از اين جهت باشد كه اولياى خدا طالب اين نحو از احسان بودند و تضرع و زارى در وقت نزول بليه نمى نمودند.
بدانكه از اين فقرات چنان فهميده مى شود كه قبول توبه واجب بر خداى تعالى نيست اگر عقاب كند بعد از توبه نيز عيب نخواهد داشت و قبيح نخواهد بود اين است كه شهيد و بعضى ديگر برآنند كه توبه ى مرتد فطرى مطلقا قبول نيست نه ظاهرا و نه باطنا و در نظر دارم كه شيخ مرحوم در جواهر علت را ذكر مى كند از براى عدم قبول مطلقا كه خود سبب شده است از براى اين كار به اختيار خود پس قبيح نيست عقاب او و عدم قبول توبه ى او شاهد بر مقال عدم قبول توبه ى فرعون و در بعضى از اخبار استفاده شود كه عدم قبول توبه ى او بالنسبه به بعضى از اخبار بلى خداى تعالى در قرآن مى فرمايد كه وجوب قبول توبه بر او است كسى كه بعد از معصيت توبه نمايد و بعد عمل صالح نمايد شايد اين وجوب قبول نيز تفضل باشد.
دو مطلب در سابق ذكر نمود يكى اينكه جزاى كردار من آتش است و ديگر اينكه با وجود آنكه جزاى من اين است مع ذلك الطاف و انعام و افضال خدا در دنيا بر من است و تفاوت ننموده است پس عرض نمايد به خدا در مهربانى نمودن به او در آخرت و دفع عقاب اخروى از او نمودن پس فا در قول او فارحم فاء رابطى است كه ربط دهد ما بين ما بعد و ما بين ظرف كه كلمه ى اذ باشد يعنى: رحم نما تو زيادتى زارى نمودن و شدت خوارى و ذلت مرا و بدى حال مرا.
اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و حفظ نما تو مرا از گناهان و كاردار تو مرا به بندگى نمودن و روزى نما مرا به نيكوئى بازگشت نمودن.
استعمال: در لغت طلب عمل و كار نمودن است ظاهر آن است كه مراد در مقام معنى مجازى او باشد يعنى توفيق بده تو مرا.
توبه: ندامت و پشيمانى، فرق ما بين او و انابه آن است كه انابه ترك نمودن معصيت است و توبه ندم است.
تاييد: تقويت و اعانت نمودن است.
عصمت: در لغت به معنى حفظ نمودن است و در اصطلاح ملكه و قوه ى است از جانب خدا كه مى رسد كه بر عبد انعام نمايد كه به واسطه ى آن ترك معاصى نمايد با اينكه او را قدرت و توانائى بر معصيت نمودن است.
استصلاح: طلب صلاح نمودن باب استفعال در مقام به معنى طلب نيست يا به معنى صلاح و يا اصلاح است.
عافيت: رفع بدى و مكروه.
يعنى: پاك نما تو مرا به توبه و اعانت نما تو مرا به حفظ نمودن از معاصى و اصلاح كن تو مرا به عافيت، كلمه با در فقرات مذكوره ظاهر آن است كه از براى سببيت باشد.
طليق: كسى را گويند كه از قيد اكراه رها شده باشد.
عتيق: كسى را گويند كه از قيد بندگى بيرون آمده باشد و آزاد شده باشد.
اذاقه: چشانيدن ماخوذ از ذوق است.
يعنى: به چشان تو مرا شيرينى آمرزش را و بگردان تو مرا آزاد كرده ى عفو خود و رها شده ى رحمت خود.
كتب لزوم و اثبات سخط: به معنى غضب.
بشارت: مژده دادن و خبر خوشحالى، بشرى به ضم باء اسم مصدر است
دون: در مقام به معنى قبل است و ممكن است كه به معنى سوى و غير باشد مشاراليه ذلك امان است يعنى لازم نما از براى من امانى از غضب خود را و بشارت ده مرا به آن امان در دنيا پيش از آخرت.
بدانكه علت اينكه بشارت الان به او داده شود نه در زمان آينده آن است كه اگر بشارت الان به او نرسد و در قيامت برسد عالم برزخ بر او تلخ و صعب گذرد به خلاف اينكه در اين حين برسد. پس ويل و ثبور به حال كسى باد كه او را نه بشرى الان و نه بشرى آخرت است و خطاب بر ايشان رسد لابشرى
لكم اليوم انسان بيچاره را امراضى است كه علاج او نشود مگر به عافيت خداى
علامت: نشانه و چيزى است كه اماره و دلالت چيزى كند، عرفان: شناختن، تبيين: ماخوذ از بان به معنى واضح و آشكار بودن، ضمير اعرفها راجع است به بشرى ضمير فيه راجع است به عاجل و ضمير اتبينها نيز راجع است به بشرى.
يعنى: بشارتى كه بشناسم او را و بشناسان مرا در آن علامتى كه منكشف نموده باشم او را گفته اند بشارتى كه انسان را حاصل شود در دنيا روياى صالحه ى او است.
وسع: بالضم طاقت و قوه است. تكاد: باب تفعل به معنى مشقت و شدت داشتن.
قدير: و قادر به معنى اينكه اگر خواهد جاى آورد و اگر نخواهد نياورد.
يعنى: به درستى كه اين معنى تنگ نيست در وسع و قوت تو و مشقت ندارد در قدرت و توانائى تو به درستى كه تو بر هر چيز توانائى، اجابت نما اى پروردگار عالم، در بعضى از نسخهاى صحيفه بعد از يتكادك و پيش از انك على كل شى ء قدير چند فقره ى ديگر زياد است و آن اين است:
تصعد: مشقت و صعب.
اناه: مهلت دادن. اود: ثقل و سنگينى، جزل: عظم.
هبات: جمع هبه و آن عطيه بدون عوض را گويند و اصل او وهبه بوده است كسره بر واو ثقيل بود نقل به ما بعد شد بعد واو را حذف نمودند، و عوض از او تاء تانيث آوردند مثل عده.
آيات جمع آيه است به معنى علاقه و آيات قرآن شايد از آن جهت گويند كه علامت صدق منزول اليه است و علامت بودن او كلام خدا.
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
و كان من دعائه علیه السلام اذا استقال عن ذنوبه او تضرع فى طلب العفو عن عیوبه
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
