نقش انگيزه در كار اخلاقی

از آن‌جا كه منظور از نیّت در این بحث همان انگیزه كار می‌باشد، می‌توان گفت اصولاً هیچ كار اختیاری بدون یك نیّت و انگیزه انجام نمی‌گیرد و هر كار كه از روی اختیار انجام گرفت، یك داعی یا انگیزه‌ای برای انجام آن كار خاص در نفس فاعل آن وجود دارد كه سبب می‌شود تا فاعل، آن كار خاص را ترك نكند و یا به جای آن، كار دیگری غیر از آن را انجام ندهد.
اكنون كه روشن شد هیچ كار اختیاریِ بدون انگیزه‌ای در فاعل آن انجام نمی‌گیرد، این پرسش مطرح می‌شود كه آیا كار اخلاقی كه به خودی خود، صالح و شایسته است و حسن فعلی دارد، علاوه بر حسن فعلی باید حسن فاعلی هم داشته باشد و یا اینكه حسن فاعلی لازم نیست، بلكه با هر نیّت و انگیزه‌ای كه انجام گرفت، دارای ارزش اخلاقی خواهد بود؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت كه از نظر اسلام، برای اینكه كاری ارزش اخلاقی پیدا كند، حسن فعلی به تنهایی كافی نیست؛ بلكه همراه آن، حسن فاعلی نیز لازم خواهد بود؛ زیرا آثار كارهای اخلاقی، یعنی كمال و سعادت انسان بر حسن فاعلی و داشتن نیّت صحیح، مترتب می‌شود.

تنوّع انگیزه‌های فاعل

از آنجا كه انسان در انجام كارهایش می‌تواند انگیزه‌های متنوّع و گوناگون داشته باشد، اكنون جای طرح و بررسی این مسئله است كه كدام‌یك از انگیزه‌های انسان به كار او رنگ اخلاقی می‌زند و چه نیّتی موجب ارزش اخلاقی می‌شود؟

نیّت از دیدگاه اسلام

از دیدگاه اسلام، كار اخلاقی و ارزشمند، كاری است كه صرفاً برای تحصیل رضای خداوند انجام گیرد. رضای خداوند مراتبی دارد و انسان‌ها به صور گوناگون در جست‌وجوی رضای خدا هستند؛ یعنی این خواسته در ایشان شكل‌های مختلفی دارد. گاه رضای خداوند به این لحاظ كه منشأ پاداش اخروی می‌شود و یا به این لحاظ كه منشأ نجات از عذاب می‌شود، مورد توجه انسان است و انگیزه انجام دادن كارهایی به دست او خواهد شد؛ ولی گاهی هیچ یك از پاداش یا كیفر، مورد توجه وی نیست و انگیزه وی در انجام دادن كار، صرفاً رضا و خشنودی خداوند خواهد بود كه این حقیقت، برای او مطلوبیت ذاتی دارد. چنین حقیقتی است كه در اولیای خداوند تحقق پیدا می‌كند و به عنوان انگیزه كارها و عبادت‌ها روی آن تكیه می‌كنند.
از دیدگاه اسلام، حد نصاب ارزش اخلاقی كار آن است كه برای رضای خداوند انجام شود. به عبارت دیگر مقوّم ارزش اخلاقی "كار" این است كه به منظور تحصیل رضایت و خشنودی خداوند انجام گیرد.
در این قسمت با مطالب ذیل آشنا شدیم:
1. هیچ یک از کارهای اختیاری انسان بدون نیّت و انگیزه انجام نمی‌شود؛
2. حسن فعلی برای ارزشی بودن یک کار کافی نیست؛
3. در نظام اخلاقی اسلام علاوه بر حسن فاعلی، حسن فعلی نیز لازم است؛ زیرا آثار کارهای اخلاقی، (کمال و سعادت انسان) بر حسن فاعلی مترتب می‌شود؛
4. از دیدگاه اسلام،‌ بالاترین مراتب کار اخلاقی و ارزشمند، کاری است که صرفاً برای تحصیل رضای خداوند انجام شود و هیچ‌یک از پاداش یا کیفر مترتّب بر آن، مورد توجه فاعل قرار نگیرد؛
5. دیدگاه بالا برگرفته از آیات قرآن کریم است که رضای خداوند را مقوّم ارزش اخلاقی دانسته و در مقابل، انگیزه‌های پلید و شیطانی را عامل سقوط فعل از ارزش اخلاقی معرفی می‌کند.