منظور از تزكيه نفس چيست و چگونه ميتوان نفس را تزكيه كرد؟

   تزكيه در اصل به معني نمو و رشد دادن است، سپس اين واژه به معني تطهير و پاك كردن آمده است. قرآن مجيد پس از يازده سوگند ميفرمايد: سوگند به همه اينها كه هركس نفس خود را تزكيه كند، رستگار است و هركس نفس خود را آلوده ساخت، [از لطف خدا] محروم گشت. قرآن مجيد هدف پيامبران را تزكيه و پرورش نفوس ذكر كرده است. اين موضوع به صورت عناوين ديگر مانند تهذيب نفس يا خود سازي در كلمات بزرگان به چشم ميخورد. به طور كلي در يك كلمه ميتوان تزكيه را پالايش نفس از رذايل اخلاقي و اتصاف به فضائل اخلاقي دانست. براي رسيدن به تزكيه بعضي از بزرگان دو مرحله پيشنهاد كردهاند:
1 ـ تهذيب نفس از بديها يعني تصفية دل از اخلاق زشت و اجتناب از گناه. اين عمل را تصفيه و تخليه هم مينامند.
2 ـ پرورش و تكميل نفس به وسيلة تحصيل علوم و معارف حقه و فضائل و مكارم اخلاق و انجام عمل صالح. اين عمل را تحليه هم ميگويند، يعني پرورش و تكميل و آرايش دادن. البته قبل از تخليه و تحليه بايد انسان ضعف خود را بشناسد. راههاي تشخيص نقاط ضعف عبارتنداز:
1 ـ تقويت عقل.
2 ـ تفكر قبل از عمل.
3 ـ بدبيني به نفس (خود بين نبودن).
4 ـ مراجعه به طبيب روحاني.
5 ـ مراجعه به دوست دانا.
6 ـ از عيب ديگران پند گرفتن.
پس از اين كه بيماري اخلاقي شناخته شد، بايد وارد ميدان مبارزه شد. آن چه در تهذيب نفس ما را ياري ميكند عبارتنداز:
1ـ تفكر: امام خميني ميگويد: اوّل شرط مجاهده با نفس و حركت به جانب حق تعالي، تفكر است و تفكر در اين مقام عبارت است از آن كه: انسان لا اقل در هر شب و روزي مقداري فكر كند در اين كه آيا مولاي او كه او را در اين دنيا آورده و تمام اسباب آسايش و راحتي را از براي او فراهم كرده... آيا وظيفة ما با اين مولاي مالك الملوك چيست؟.
2 ـ توجه به كرامت انساني: كسي كه به مقام شامخ خود پي ببرد، از رذايل دوري خواهد كرد، امام علي (ع) ميفرمايد: هركس نفس خود را گرامي بدارد، شهوتها براي او كوچك و بي ارزش خواهد بود.
3 ـ مشارطه: در اوّل روز انسان با خود شرط كند كه امروز بر خلاف امر الهي رفتار نكند.
4 ـ مراقبه: انسان در طول روز مراقب اعمال خود باشد. اين مرحله از حساسترين مراتب سير و سلوك به شمار ميرود قرآن مجيد بر اين نكته تأكيد دارد كه خداوند بر احوال و اعمال شما نظارت دارد: إنّ اللّه كان عليكم رقيباً ؛ خداوند بر شما مراقبت دارد. كسي كه از آيه فوق درس گرفته باشد، همواره خدا را ناظر بر كارهاي خود ميداند و از غفلت و گناه اجتناب ميوزرد.
5 ـ محاسبه: براي تزكيه نفس لازم است از اعمال روزانه حساب رسي به عمل آيد امام علي (ع) مي فرمايد: هر كس نفس خود را به حساب بكشد، بر عيوبش واقف ميگردد و به گناهانش پي ميبرد، پس از گناهانش توبه ميكند و عيوبش را اصلاح مينمايد.
6 ـ مؤاخذه و مجازات: پس از محاسبه لازم است نفس به خاطر عمل زشتي كه انجام داده، تنبيه و مجازات شود تا از تكرار آن جلوگيري گردد. امام علي (ع) ميفرمايد: هر كس نفس خود را برعيبها و گناهان توبيخ كند، از ازدياد گناه اجتناب خواهد كرد. اولياي الهي به منظور تنبيه و تأديب خويش، تكاليف و انجام اموري را برخود الزام ميكردند، از قبيل شب زنده داري گرسنگي، روزه داري كم گويي، اطعام و غيره. در حالات مرحوم آيت الله بروجردي (ره) نقل شده كه ايشان هرگاه نسبت به طلاب پرخاش ميكردند، علاوه بر اين كه از آن شخص عذر خواهي مينمودند، نذر داشتند براي جبران اين عمل، فرداي آن روز را روزه بگيرند.