مراحل سیر نفس (اسفار اربعه)

قرآن مجید هم آن گاه که به ارزیابى انسان مى‏پردازد، با توجه به دو مسیرى که نفس مى‏پیماید، او را ارزیابى مى‏کند، اگر در مسیر پاکى، درستى و فضیلت قرار بگیرد، از انسان به عنوان موجودى الهى یاد مى‏کند و ارزش این موجود الهى را هم تنها خودِ او مى‏داند، اما اگر در مسیر نادرستى و ناپاکى قرار گرفت، در ارزیابى‏ها او را از حیوان کمتر مى‏داند، آن هم نه حیواناتى که در زندگى انسان نقش و قیمت دارند، بلکه حیواناتى که درنده‏اند و هیچ نقشى در زندگى انسان ندارند. خواسته خداوند بزرگ این است که انسان نفس‏اش را در مسیرى قرار دهد که قرآن مجید و روایات از آن مسیر به مسیر الى اللّه‏ یا سیر الى اللّه‏ تعبیر کرده‏اند.براى این که نفس در سیر الى اللّه‏ قرار گیرد، بیداران راه خدا چهار سفر قائل شده‏اند که آخرین مرحله‏اش را قرآن مجید این مى‏داند که آن گاه که نفس به لقاى حقّ رسید، خداوند تبارک و تعالى به او ماموریت مى‏دهد که سفر آخر را طى کند. اکنون که به من رسیدى به خلق برگرد و خلق را هم دعوت کن تا آنها هم به من برسند. در حقیقت، این سیر آخر، همان واقعیتى است که قرآن مجید از آن، به رسالت و نبوّت و امامت تعبیر مى‏کند. از مرحله نازله نبوت و امامت هم، به امر به معروف و نهى از منکر تعبیر مى‏کند، که در این برگشت «مِنَ الحق الى الخلق» نه تنها نفس از وجود مقدّس محبوب و معشوق دور نمى‏شود، بلکه در این سفر آخر، نورانیّت بیشترى، قدرت فوق‏العاده‏ترى و اوصاف عالى‏تر و پسندیده‏ترى را کسب مى‏کند و به مقامات بسیار مهم‏ترى خواهد رسید تا این که این سیر آخر تمام شود و از این خانه طبیعى، قفس بدن را بشکند و خارج شود و به مقام باعظمت درک‏ناپذیر :« ارْجِعِى اِلَى رَبِّکِ رَاضِیَهً مَرْضِیَّهً * فَادْخُلِى فِى عِبَادِى * وَادْخُلِى جَنَّتِى »1.به سوى پروردگارت در حالى که از او خشنودى و او هم از تو خشنود است ، باز گرد . * پس در میان بندگانم درآى * و در بهشتم وارد شو .برسد که این «جَنَّتِى» در آیه شریف که با «یاء» نسبت بیان شده، غیر از آن بهشتى است که مرتب در قرآن مجید از اهل ایمان و دارندگان عمل صالح دعوت مى‏کند تا خود را به آن برسانند. این «جَنَّتِى» از آنِ بندگان ممتاز و خاصّان درگاه است، به تعبیر خودِ قرآن مجید، از آنِ مقرّبان است، از آنِ «السّابقون السّابقون» است و باز به تعبیر خودِ قرآن مجید، از آنِ اولیاى خداست که نام‏هاى دیگرى هم به دلیل آن مقامات عالى نفسانى دارند که قرآن مجید تحت سه عنوان بسیار مهم از آنها یاد کرده که چون این سه عنوان توضیح لازم دارد، در آینده از آنها بحث خواهیم کرد که خداوند متعال از این گونه مسافران به سوى خودش، با چه عناوین مهمى یاد فرموده است و براى حرکت دادن این نفس در چهار سیر و سفر که در حقیقت، یک سیر «من اللّه‏ الى اللّه‏» است، با اعتبارات مختلف یاد کرده است که یک سیر آن بسیار باعظمت است ؛ یعنى «من الحقّ الى الحقّ»، از خدا به خدا و «من الحقّ بالحقّ»، از خدا در خدا و «من الخلق الى الحقّ» و آخرین آن هم «من الحقّ الى الخلق» است. براى دستگیرى و نجات کسانى که در این چاه طبیعت گرفتار شده‏اند، یک حقیقت است، ولى در چهار قسمت و چهار مرحله «من الخلق الى الحق»، «من الحق الى الحق»، «من الحق فى الحق» و «من الحق الى الخلق» که اگر بخواهیم روى خودمان حساب باز کنیم که کدام یک از این چهار سفر را رفته‏ایم باید بگوییم، هیچ کدامش را نرفته‏ایم، چون هنوز گرفتار و اسیر خلق هستیم. اسیر هوا و گناه هستیم، اسیر گناهان گوناگون اعضا و جوارح خودمان هستیم، اسیر برخوردها هستیم.