سنت پیامبر (ص) و حیات معنوی

 آموزه های اسلامی شامل دو دسته اصلی آموزه های قرآن و نبوی است. آن چه در فرهنگ اسلامی از آن به سنت و سیره تعبیر می شود، مجموعه ای از سخنان، اعمال و تقاریر آن حضرت(ص) است که گاه در مقام تبیین آموزه ای اسلامی چون نماز یا آیین حج و گاه دیگر برای تبیین معرفتی از معارف و گاه سوم برای مدیریت جامعه در حوزه های سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و مانند آن می گوید و انجام می دهد و یا تایید و امضا می کند.
بنابراین، آموزه های اسلامی تنها مبتنی بر کتاب و سنت است و امیرمومنان علی(ع) خود را تنها ملتزم و متعهد به عمل آن می داند و سنت ها و سیره های دیگران را دارای حجیت بر نمی شمارد و خود را ملتزم به عمل بدان نمی داند. این بدان معناست که اطاعت از خداوند نمی شود تنها با اطاعت از آموزه های وحیانی قرآن تحقق یابد، بلکه نیازمند پیروی کامل از سنت و سیره نبوی است. از این رو خداوند در آیات بسیاری اطاعت خود را ملازم با اطاعت از پیامبر(ص) قرار داده است و هرگونه تمرد و طغیان نسبت به آن حضرت(ص) را عین تمرد از خداوند می داند و مجازات سخت دوزخ را بدان وعده می دهد.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی درصدد بیان چرایی حجیت سنت و سیره پیامبر(ص) برآمده و به آثار و تبعات آن اشاره کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
● مفهوم شناسی سنت
سنت به معنای طریقه، راه و روش (لسان العرب، ابن منظور، ج۶، ص۳۹۹، «سنن») و عادت مستمر است. (مجمع البیان، طبرسی، ج۵ ۶، ص ۶۶۷)
در آیات قرآنی به صراحت از سنت های الهی با همین تعبیر و اصطلاح، سخن به میان آمده است. سنت خدا، عادت خدا (همان، ج ۷ ۸، ص۶۴۵) و جریانی از فرمان، حکم و قضای او است. (التحقیق، مصطفوی، ج ۵ ۶، ص۲۳۷، «سن») این سنت ها همان قوانین ثابت و جاری در تکوین است. البته قوانینی که در جامعه و تاریخ جاری است (ال عمران، آیه ۱۳۷ و انعام، آیه ۱۱) به معنای سنت الهی می باشد. در آیات قرآنی از سنت هایی چون سنت استدراج و امهال سخن گفته شده است. «استدراج» در لغت به معنای نزدیک کردن تدریجی و گرفتن آرام آرام است (مفردات، ص ۳۱۱، «درج») و در قرآن کریم به قرینه مقام در آیه ۱۸۲ سوره اعراف، به معنای نزدیک کردن تدریجی و مهلت دادن برای نابود ساختن به کار رفته است. (الکشاف، ج۲، ص۱۸۲؛ مفردات، ص۳۱۱، «درج») علامه طباطبایی تبدیل «سیئه» به «حسنه» را نیز از مصادیق سنت استدراج می داند. (المیزان، ج۸، ص۱۹۵)
از سنت های دیگر الهی می توان به سنت اتمام حجت اشاره کرد. در آیه ۵۹ سوره قصص، وقتی قرآن از سنت خدا درباره نابودی جوامع سخن می گوید، به این نکته توجه می دهد که این عمل بعد از اتمام حجت صورت می گیرد و خداوند پس از اتمام حجت جامعه را نابود می کند. (الکشاف، ج۳، ص ۴۲۴؛ المیزان، ج۶،ص۶۲)
از دیگر سنت های الهی می توان به سنت انتخاب انبیا از میان خود انسان ها، اشاره کرد که به عنوان سنت جاری خداوند در تبلیغ دین از آن تعبیر شده است. (المیزان، ج۱۱، ص۲۷۸)
سنت خداوند در درگیری میان حق و باطل و از میان بردن باطل و باقی ماندن حق (المیزان، ج۱۰، ص۱۱۱)، سنت خداوند بر مهلت دادن به باطل تا زمان ظهور حق و نابود کردن باطل به وسیله حق (همان، ج۱۴، ص۲۶۳) و آوردن آسانی در پی سختی ها، از سنت های خدا در نظام هستی است.
از سنت های دیگر، می توان به سنت تحول حوادث و تغییر احوال و عدم دوام آنها (المیزان، ج۲۰، ص ۳۱۵، ص ۳۱۵ ۳۱۶) اشاره کرد.
شاید معروف ترین سنت های الهی در میان ما، سنت هدایت عمومی و سنت امتحان و ابتلا باشد که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است (همان، ج۱۰، ص۲۴) خداوند، در آیه ۱۷۹ سوره آل عمران کلام خود را متوجه مؤمنان کرده و در آن بیان داشته که سنت ابتلا و امتحان در میان آنان نیز جاری است تا به این وسیله مؤمن خالص از ناخالص و عنصر ناپاک از شخص پاک جدا شود. (الکشاف، ج۱، ص۴۴۵؛ المیزان، ج۴، ص۷۹)
البته سنت های الهی بسیار است که بیان آنها در حوصله این مقاله نیست.
از ویژگی های سنت الهی، پایداری، تغییرناپذیری، تبدیل و تحویل ناپذیری آن است که در آیات قرآنی از جمله ۳۴ سوره انعام و ۷۷ سوره اسراء و ۶۲ سوره احزاب و نیز ۴۳ سوره فاطر و ۲۳ سوره فتح به آن اشاره شده است.
● سنت و سیره محمدی(ص)، سبک زندگی
هرچند که درقرآن، واژه سنت برای راه و روش پیامبر(ص) بیان نشده ، ولی خداوند با واژگان و اصطلاحاتی، همین معنا را درباره پیامبر(ص) بیان کرده است. از جمله می توان به واژگانی چون «تبع»، «طوع»، «اقتدا»، «اتاکم الرسول» و مشتقات آن اشاره کرد.

چنان که گفته شد سنت در لغت به معنای راه و روش است. اما مراد از سنت محمد(ص) در اصطلاح، عبارت از روشی است که آن حضرت(ص) در زندگی خویش پیش گرفته است تا آموزه های وحیانی را به عنوان سبک زندگی بشر عینیت بخشد و درمقام اسوه حسنه و کامل آن را معنا بخشد. این سنت و سبک زندگی مشتمل بر سر بخش است: قول، فعل و تقریر آن حضرت، خواه به نحو اصالت باشد یا نیابت. (نگاه کنید: مصطلحات الفقه، ص ۳۰۷ ۳۰۸)
از نظر قرآن، پیامبر(ص) اسوه کامل بشر است. (احزاب، آیه۲۱) و همگان برای رسیدن به مقصد الهی یعنی متاله و خدایی شدن، باید از آن حضرت(ص) پیروی کنند، چرا که صراط مستقیم اصلی همان وجود حضرت(ص) است که همه پیامبران و شرایع آنان همانند راه های فرعی به آن شاهراه اصلی متصل می باشند. از این رو خداوند اسلام را تنها دین از آغاز تا انجام مأموریت هدایتی پیامبران معرفی می کند و هر دین دیگری جز اسلام را نمی پذیرد. وجوب پیروی و اطاعت کامل از پیامبر(ص) به سبب کامل بودن ایشان است.
در حقیقت سبک زندگی ایشان در همه ابعاد، کامل ترین و بهترین سبک زندگی است که هرکسی می تواند آن را به نمایش بگذارد و متاله و خدایی شدن را تجربه کند. آن حضرت(ص) چون در مقام مظهریت مطلق و کامل الهی است به سادگی می تواند الگوی بشریت باشد.
براین اساس خداوند در آیاتی سبک زندگی ایشان را به عنوان نماد کامل معرفی کرده و سنت و سیره ایشان را همان سبک کامل و درست متاله و خدایی شدن بیان می کند که لازم است همگان از آن پیروی کنند. از جمله آیاتی که این معنا را به اثبات می رساند و سنت و سبک زندگی آن حضرت(ص) را برای همگان به عنوان حجت الهی لازم است برمی شمارد، می توان به آیاتی چون ۱۴۳ سوره بقره، ۳۱ و ۳۲ و ۱۳۲ سوره آل عمران و نیز ۱۳ و ۱۴ و ۵۹ و ۶۱، ۶۵ و ۶۹ و ۸۰ و ۸۳ و ۱۰۵ و ۱۱۵سوره نساء و ده ها آیه دیگر از قرآن اشاره کرد.
خداوند به صراحت در آیاتی از جمله ۳۱ و ۳۲ سوره آل عمران و ۷ سوره حشر بر لزوم عمل به سنت پیامبر(ص) فرمان می دهد و رستگاری و حیات معنوی و متاله و خدایی شدن را در پیروی از این سبک زندگی برمی شمارد.
سنت پیامبر(ص) سنتی فراگیر و جامع است. اگر آن حضرت(ص) می فرماید که ماموریت اصلی او تبیین مکارم اخلاقی و اتمام آن است، خود ایشان نماد و مظهر کاملی از این اتمام مکارم اخلاقی هستند، از این رو خداوند وی را به خلق عظیم می ستاید، چرا که در همه کمالات اخلاقی به تمامیت رسیده و فراتر از آن تصور و تصویری نیست.
هدف بعثت ایشان ارایه روشی برای رسیدن به این تمامیت است که همان متخلق شدن به اخلاق الهی و اسمای خداوندی است. این مسیر در سبک و سیره و سنت زندگی آن حضرت(ص) به خوبی به نمایش گذاشته شده و تجلی یافته است.
سنت و سیره آن حضرت(ص) همه ابعاد زندگی را دربرمی گیرد و چیزی را فرو نمی گذارد. از این رو سنت پیامبر(ص) بنابر آیه ۵۹ سوره نساء دربردارنده قوانینی جامع برای حل و فصل همه اختلافات و منازعات بشری است. بنابراین خداوند با تاکید بر «فی شی» بر این نکته تاکید می کند که راه حل همه چیز را می توان در زندگی او یافت که شامل قرآن و سنت است. به سخن دیگر، قرآن، بخشی از سنت فکری پیامبر(ص) است که به شکل قول و گفتار بیان شده است؛ چنان که بخشی دیگر از سنت فکری ایشان در قالب احادیث و بخشی دیگر از سنت عملی ایشان در شکل فعل و تقریر در قالب روایات تبیین شده است تا انسان ها به سادگی بتوانند صراط مستقیم کمالی و متاله و خدایی شدن را بیابند و از الگوی عینی و بلد راه بهره برند.
از نظر قرآن، در حل هر نوع نزاع و اختلاف فکری و مالی و جانی و مانند آن باید به سنت جامع پیامبر(ص) مراجعه کرد و این مراجعه امری لازم و واجب است. (نساء، آیات ۵۹ و ۶۵ و ۱۰۵ و نور، آیه ۴۸) چرا که رجوع به این سنت در حل اختلافات به خیر و صلاح جامعه بشری بویژه اسلامی است که ایشان را الگوی سبک زندگی خویش برای متاله و خدایی شدن قرار داده است. (نساء، آیه ۵۹)
خداوند به صراحت در آیه ۵۹ سوره نساء، رجوع به سنت نبوی در حل مشاجره ها و نزاع های گوناگون، تامین کننده بهترین فرجام برای جامعه اسلامی و قرار گرفتن در مسیر خدایی شدن جامعه می داند.
انسان اگر سبک زندگی پیامبر(ص) را الگوی زندگی خویش قرار ندهد، یقین بداند که به جای آن سبکی را برگزیده است که جز خرافه و بدعت چیزی نیست، یعنی اگر خلاف سبک زندگی پیامبر(ص) کسی گام برداشت، باید یقین بداند که در سبک زندگی خرافه آلود و بدعت آمیز گام برداشته است. (مائده، آیات ۱۰۳ و ۱۰۴)

از نظر قرآن، پیروی از سبک زندگی و سنت و سیره پیامبر(ص) همان پیروی و اطاعت از خداوند است (آل عمران، آیات ۳۱ و ۳۲ و ۱۳۲ و نیز نساء، آیات ۱۳ و ۱۴ و آیات بسیار دیگر) نتیجه چنین اطاعت و پیروی نیز ورود انسان به دایره متاله و خدایی شدن و دست یابی به جاودانگی و بقا به بقای الهی است (نساء، آیه ۱۳ و فتح، آیه ۱۷) و در حقیقت همان پاداش بزرگ و الهی (آل عمران، آیه ۱۷۲) و رستگاری بزرگ (نساء، آیه ۱۳) و بهره مندی از حقیقت رحمت الهی (آل عمران، آیه ۱۳۲ و نور، آیه ۵۶) است.
انسانی که می خواهد از خسران ابدی که همه انسان ها گرفتار آن هستند رهایی یابد و در مسیر متاله و خدایی شدن گام بردارد (سوره عصر) می بایست از سنت پیامبر(ص) پیروی کند؛ چراکه پیروی از سنت پیامبر(ص) موجب نجات از گمراهی می شود. (آل عمران، آیه ۱۶۴ و جمعه، آیه۲) و هدایت انسان ها تنها در پیروی از سنت آن حضرت(ص) است. (اعراف، آیه ۱۵۸ و نور، آیه ۵۴)
● سنت پیامبر، حیات معنوی
خداوند به صراحت پیروی از سنت پیامبر(ص) را موجب حیات معنوی می داند (انفال، آیه ۲۴) این بدان معناست که هرکسی اگر در دنیا و یا آخرت در پی حیات معنوی است، باید آن را درسبک زندگی پیامبر(ص) بیابد و نمی توان امید به حیات معنوی در زندگی دنیوی و یا اخروی داشت و زندگی خود را برخلاف زندگی آن حضرت(ص) سامان داد. هرگونه کژروی از سبک زندگی آن حضرت(ص) به معنای فقدان حیات معنوی است. از این رو، دستیابی به عرفان و معنویت در غیر از سبک زندگی آن حضرت و سنت و سیره ایشان به معنای حرکت در خلاف قصد و هدف اصلی است.
کسی که به سبک زندگی محمد(ص) به عنوان سنت الهی ننگرد، از هدف آفرینش باز ایستاده و هرگز لقای الهی را به متأله شدن تجربه نخواهدکرد و در دوزخ فراق خواهدسوخت؛ چرا که مخالفت با سنت پیامبر(ص) و سبک زندگی اش به معنای خروج از ولایت خداوندی و رهاشدن در حکومت گمراهان و شیاطین است (نساء آیه ۱۱۵) چنین انسانی از مسیر متأله شدن چنان دور می شود که درنهایت از زمره انسان خارج و از جانوران و دیگر جنبندگان پست تر و خوارتر خواهدشد و از انسانیت تهی می گردد. (انفال، آیات ۲۰ و ۲۲) و عذاب الهی در قیامت، نتیجه طبیعی خروج از دایره انسانیت است. (نساء آیه ۱۱۵ و فتح، آیه ۱۷) و سرافکندگی و شرمساری در آخرت و قیامت، امری طبیعی برای این افراد است، چرا که ماهیت انسانی خود را از دست داده (نساء، آیه۴۲) و خود را به شکل و شمایل جانوران درنده یا پست تر از آنان می یابد.
از نظر قرآن، پیروی از سنت پیامبر(ص) همان مفهوم ایمان واقعی است (نساء، آیه ۵۹ و انفال، آیات ۱و۲۰و۲۴ و توبه، آیه ۷۱ و محمد، آیه۳۳) هرکسی که ایمان واقعی دارد، در همه ابعاد، خود را به سبک زندگی پیامبر(ص) نزدیک می کند و در همه امور از جمله نزاع ها و مشاجرات (نساء، آیات ۵۹ و ۶۰ و ۶۵) و امور زندگی به ایشان مراجعه کرده و سبک دولت و حکومت و زندگی فردی و اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی و مانند آن را براساس زندگی پیامبر(ص) سامان می دهد و همان را الگو و سرمشق خویش می کند.
سنت پیامبر(ص) و سبک زندگی ایشان به گونه ای نیست که احتمال اشتباه و خطا در آن وجود داشته باشد و یا به گونه ای باشد که موجب اشتباه و خطا شود و انسان نداند در زندگی اش چگونه رفتار کند؛ بلکه سبک زندگی آن حضرت(ص) و سنت و سیره اش به گونه ای است که پاسخگوی همه ابعاد زندگی اوست و هیچ جایی برای اما و اگر باقی نمی گذارد؛ زیرا سنت و سیره آن حضرت(ص) رسا و قابل فهم برای همگان است و هرکسی در هر سطح فهم و ادراک باشد می تواند آن را بشناسد و هیچ جایی نیست که پیامبر(ص) در قول و عمل و تقریر به آن نپرداخته باشد و به اصطلاح علمی منطقه الفراغی باشد که نیازمند بدعت و اختراع و ابتکار باشد. (مائده، آیه ۹۲ و نور، آیه۵۲)
به سخن دیگر، هر آن چه انسان از فکر و اندیشه و علم و عمل نیاز دارد از پیش از تولد تا پس از مرگ در سبک زندگی و سنت و سیره پیامبر(ص) بیان و ارائه شده است. بنابراین خلأیی وجود ندارد تا نیاز مند اختراع و بدعت و ابتکار باشیم، چنان که هرکسی به سادگی می تواند سبک زندگی پیامبر(ص) را بشناسد و به آن عمل کند. این مطلبی است که از آیات پیش گفته به دست می آید.
هرگونه مخالفت با سنت پیامبر(ص) از نظر قرآن، موجب زیانی است که به خود شخص بازمی گردد. به این معنا که پیروی از سبک و سنت و سیره پیامبر(ص) برای خود شخص مفید است و سودی به پیامبر(ص) از این ناحیه نمی رسد، چنان که زیان تخلف نیز به خود شخص بازمی گردد و پیامبر(ص)، اسلام و دین از این جهت آسیبی نمی بیند. (نور، آیه ۵۴)
کسانی که با سنت پیامبر(ص) مخالفت می کنند ستمگرانی بیش نیستند که در قیامت پشیمان خواهند شد (فرقان، آیه ۲۷) و همه اعمال حتی خوب و نیک خویش را حبط می کنند؛ زیرا کسی که بر سنت پیامبر(ص) نرود، کار خوب را با منت و یا امری دیگر به تباهی می کشاند و همه رشته های خویش را دوباره پنبه و بی ارزش می کند و هیچ ارزش افزوده ای بر آن بار نمی کند. (محمد، آیه ۳۳)

خداوند در آیه ۶۵ سوره نساء، رضایت قلبی به مقتضای سنت پیامبر(ص) در زندگی به ویژه در اختلافات فکری و عملی را از مهم ترین نشانه های صداقت شخص در ایمان بر می شمارد و خواهان اطاعت بی چون و چرا شخص از پیامبر(ص) و پیروی از سبک و سنت زندگی آن حضرت(ص) به عنوان نشانه ای از صداقت در ایمان می شود.(همان)
از نظر قرآن، هر انسانی می بایست با متاله و خدایی شدن، محبوب خداوند گردد. تنها راه محبوبیت در نزد خداوند و متاله شدن نیز پیروی از سبک کامل زندگی پیامبر(ص) است؛ بنابراین اگر کسی به سبک زندگی پیامبر(ص) پشت کند و با آن مخالفت ورزد در حقیقت به متاله و خدایی شدن پشت کرده و کسی که به متاله و خدایی شدن پشت کند، شیطان زده شده و کفر و گمراه و طاغوتی (نساء، آیات ۵۹ و ۶۰) خواهد بود و دیگر محبوب خداوند نخواهد بود. (آل عمران، آیات ۳۱ و ۳۲)
از این رو پیامبر(ص) می فرماید: کسی که از سنت من اعراض کند، از من نیست (الدر المنثور، ج۲، ص۱۷۸) و کسی که از دایره امت پیامبر(ص) خارج باشد، داخل در امت شیطان و کفر و طاغوت بوده و مغضوب الهی خواهد شد.
به هر حال سبک زندگی پیامبر(ص) و سنت و سیره ایشان، تنها سبک زندگی است که انسان می تواند با آن به حیات معنوی واقعی برسد و متاله و خدایی شدن را در دنیا و آخرت تجربه کند و محبوب خدا شده و بر کائنات خلافت کند.