علوّ همّت و عظمت روح

مرحوم الهى در توضيح فصل سى و سوّم « فصوص الحكم » معلم ثانى ابونصر فارابى در آثار نفس ناطقه مى فرمايد : يكى از صفات نفس ناطقه قدسيّه صفت نباهت و بلند همتى است ، در جهان هركس به هر مقامى رسيد ، از نظرِ بلند و همت عالى رسيد .
روح بزرگ هميشه به امور عالى و كارهاى ستوده و استعلاى معنوى و محاسن بزرگى آميخته است و هرگز به پستى همت و قبايح و زشتى هاى اخلاقى و دنائت و ذلت براى نيل به مقاصد خود تن در نخواهد داد و اين نيروى عالى خوى نفوس مستعليه است و از خواص اين خلق و اين قوه جود و سخاوت و احسان به خلق است و كريم النفس و با شجاعت و غيرت و عزت نفس زيستن است .
و هرچه انسان همتش عالى تر است ، مال و جاه دنياى بى ثبات در نظرش بى قدرتر است ، بدين جهت اگر غنى است سخى و اگر فقير است صبور مى باشد و در هر حال فقر و غنا خود را بزرگ مى داند و در عين بزرگى با كوچك و بزرگ خلق تواضع و فروتنى مى كند و با فقيران با ايمان و مستمندان با علم و معرفت متواضع تر خواهد بود و هرگز به چشم حقارت به كس نمى نگرد .از كلمات اميرالمؤمنين عليه السلام است :
الشَّرَفُ بِالْهِمَمِ لا بِالرِّمَمِ البالِيَةِ.
شرف و بزرگى به همت بلند است ، نه به استخوان پوسيده پدران . خلاصه اين كه صفت علو همت و عظمت روح كه بسيارى از اوصاف ستوده و محامد اخلاقى لازمه اوست ، يكى از نيروهاى نفس ناطقه قدسيّه است و شايد مراد از نباهت ، تنبّه و انتقالات دفعى و قوت حدس و فراست و بيدارى است .
« وَلَيْسَ لَهَا انْبِعاثٌ وَهِيَ أَشْبَهُ الأَشْياءِ بِالنُّفُوسِ الْفَلَكِيّةِ وَلَها خاصِيَّتانِ النَّزاهَةُ وَالْحِكْمَةُ » . و منبعث از جسمانيات نيست مانند نفس نباتى و حيوانى كه از كبد و قلب برانگيخته مى شود ، بلكه نفس قدسى از عالم تجرد و نشانه ملكوت است و منزه از ماده و ماديات و برتر از جهان حس و محسوسات و شبيه ترين چيز به نفوس فرشتگان عالم بالا است و اين نفس را دو خاصيت است ، يعنى دو چيز از مختصات اوست : يكى نزاهت و يكى حكمت .