اميد در روايات

عَنْ جُنْدَبِ الغِفارى أَنَّ رَسُولَ اللّهِ  صلى الله عليه و آلهقالَ : إِنَّ رَجُلاً قالَ يَوْماً وَاللّهِ لا يَغْفِر اللّهُ لِفُلانٍ ، قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ : مَنْ ذَا الَّذى تَألى على أَنْ لا أَعْفُوَ لِفُلانٍ ؟ فَإِنّى قَدْ غَفَرْتُ لِفُلانٍ وَأَحْبَطْتُ عَمَلَ الْمُتَألّى بِقَوْلِهِ لا يَغْفِرَ اللّهُ بِفُلانٍ  . ابوذر غفارى از نبىّ اكرم  صلى الله عليه و آله نقل مى كند : مردى يك روز گفت : به خدا قسم خدا فلانى را نمى بخشد ، خداوند فرمود : چه كسى قسم خورد كه من فلانى را نمى بخشم ؟ حتماً او را آمرزيدم و عمل آن قسم خورده را به خاطر آن كلمه بى جايى كه گفته بود حبط كردم . « شيخ مفيد » به اسنادش از ابو جعفر طايى واعظ و او از وهب بن مُنَبَّه نقل مى كند: قَرأتُ فى زَبُورِ داوُد اَسْطُراً مِنْها ما حَفِظْتُ وَمِنْها ما نَسَيْتُ ، فَما حَفِظْتُ قَوْلُهُ يا داوُدُ ! اِسْمَعْ مِنِّى ما اَقُولُ مَنْ اَتانى وَهُوَ يُحِبُّنى اَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ يا داوُدُ ! اِسْمَعْ مِنّى ما اَقُولُ وَالْحَقُّ مَنْ أتانىِ وَهُوَ مُسْتَحْى  مِنْ الْمَعاصِى الَّتى عَصانى بِها غَفَرْتُها لَهُ وَاَنْسَيْتُها حافِظِيْهِ يا داوُدُ اِسْمَعْ مِنّى ما اَقُولُ ، وَالْحَقُّ اَقُولُ مَنْ أتانى بِحَسَنَةٍ واحِدَةٍ اَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ قال داوُدُ : يا رَبِّ وَما هذهِ الْحَسَنَةُ ؟ قالَ مَنْ فَرَّجَ عَنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ فَقالَ داوُدُ : اِلهى بِذالِكَ لا يَنْبَغى لِمَنْ عَرَفَكَ اَنْ يَنْقَطِعَ رَجاءَ مِنْكَ . جملاتى در زبور داود خواندم ، قسمتى از آن را از ياد بردم و جملاتى از آن را به  ياد دارم ، آنچه به ياد دارم اين است : هركس به من وارد شود در حالى كه علاقه مند به من است او را به بهشت مى برم ، اى داود ! كلامم را بشنو كه حق است كسى كه بر من وارد شود و از گناهانى كه كرده خجالت زده است او را ببخشم و گناهانش را از ياد محافظانش ببرم . اى داود ! از من بشنو كه قول من حق است ، هركس با يك خوبى بر من وارد گردد ، او را به بهشت مى برم ، داود گفت : اين خوبى و حسنه چيست ؟ فرمود : گره اى از كار بنده مسلمانى گشوده باشد ، داود گفت : پروردگار من به همين عنايات تو است كه هركس تو را شناخت سزاوار نيست اميدش از تو قطع گردد !! عَنْ أَبى بَصيرٍ قالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرَ  عليه السلام يَقُولُ : إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الجَنَّةِ الجَنَّةَ بِأَعْمالِهِمْ فَأَيْنَ عُتَقاءُ اللّهِ مِنَ النّار . ابى بصير مى گويد : از امام باقر  عليه السلام شنيدم كه مى فرمود : زمانى كه اهل بهشت به خاطر اعمالشان وارد بهشت شوند ، پس آزادشدگان خدا از آتش جهنّم كجايند ؟ إِنَّ اللّهَ أَوْحى إِلى نَبِيِّهِ  عليه السلام إِنّى أَجْعَلُ حِسابَ أُمَّتِكَ إِلَيْكَ فَقالَ : لا يا رَبِّ أَنْتَ أَرْحَمُ بِهِمْ مِنّى فَقالَ : إِذَنْ لا أُخْزيكَ فِيهم  . خداوند به پيامبر  صلى الله عليه و آله خطاب فرمود : در قيامت حساب امّتت را به تو واگذار مى كنم ، عرضه داشت : الهى تو به آنان مهربانترى از من . خطاب رسيد : من تو را در ميان آنان سرشكسته نمى كنم . ( كنايه از اين كه از آنان دستگيرى مى كنم ) . عَنْ جَعْفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبائِهِ  عليهم السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ  صلى الله عليه و آله قالَ اللّهُ : إِنّى لَأَسْتَحْيى  مِنْ عَبْدى وَأَمَتى يَشيبانِ فى الإسْلامِ ثُمَّ أُعَذِّبُهُما  . امام صادق  عليه السلام از پدرانش از نبىّ اكرم  صلى الله عليه و آله از خداوند نقل مى كند كه خداوند فرمود : من از بنده ام چه مرد چه زن كه در اسلام پير شده اند حيا مى كنم به عذاب گرفتارشان كنم . دَخَلَ  صلى الله عليه و آله عَلى رَجُلٍ وَهُوَ فى النَّزْعِ فَقالَ : كَيْفَ تَجِدُكَ ؟ قالَ : أَجِدُنى أَخافُ ذُنُوبى وَأَرْجُو رَحْمةَ رَبّى  فَقال  صلى الله عليه و آله مَا اجْتَمَعا فى قَلْبِ عَبْدٍ فى هذا الْمَوْطِنِ إِلاّ أَعْطاهُ ئاللّهُ ما رَجا وَآمَنَهُ مِمّا يَخافُ  . رسول خدا  صلى الله عليه و آله به مردى وارد شد كه در حال جان دادن بود ، فرمود : تو را چگونه ببينم ؟ عرضه داشت : در ترس از گناهانم و اميد به رحمت پروردگارم ، حضرت فرمود : در اين هنگامه اين دو در دل مؤمن قرار نمى گيرد مگر اين كه خداوند به سبب اين دو واقعيّت با بنده اش عمل مى كند ، به آنچه اميد دارد مى رسد و از آنچه مى ترسد به او ايمنى مى دهد . قالَ عَلِىٌّ  عليه السلام لِرَجُلٍ أَخْرَجَهُ الْخَوْفُ إِلَى القُنُوطِ لِكِثْرَةِ ذُنُوبِهِ : يا هذا يَأْسُكَ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ أَعْظَمُ مِنْ ذُنوبِكَ  . امير مؤمنان به مردى كه زيادى گناهش او را به نااميدى كشيده بود فرمود : نااميدى تو از رحمت الهى از گناهانت بزرگتر است . عَنْ أَبى جَعْفَرٍ  عليه السلام قالَ : إِنَّ آدَمَ  عليه السلام قالَ : يا رَبِّ سَلَّطْتَ عَلَىَّ الشَّيْطانَ وَأَجَرَيْتَهُ مِنّى مَجْرَى الدَّمِ فَاجْعَلْ لى شَيْئاً فَقالَ : يا آدَمُ جَعَلْتُ لَكَ أَنَّ مَنْ هَمَّ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ بِسَيِّئَةٍ لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ فَإِنْ عَمِلَها كُتِبَتْ عَلَيْهِ سَيِّئَةٌ ، وَمَنْ هَمَّ مِنْهُمْ بِحَسَنَةٍ فَإِنْ لَمْ يَعْمَلْهَا كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَإِنْ هُوَ عَمِلَهَا كُتِبَتْ لَهُ عَشَراً قالَ : يا رَبِّ زِدْنى قالَ : جَعَلْتُ لَكَ أَنَّ مَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ سَيِّئَةً ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غَفَرْتُ لَهُ قالَ : يا رَبِّ زِدْنى قالَ : جَعَلْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ وَبَسَطْتُ إِلَيْهِمْ التَّوْبَةَ حَتّى تَبْلُغَ النَّفَسُ هذِهِ  . امام باقر  عليه السلام مى فرمايد : آدم به حضرت حق عرضه داشت : شيطان بر من تسلّط دارد و چون خونى كه در بدن من روان است به من راه دارد ، برنامه اى براى من قرار بده ، پروردگار فرمود : عنايت من به شما آدميان اين است كه هرگاه گناهى را نيّت كنيد من در نامه شما نمى نويسم ، اگر به آن نيّت عمل
كرديد نوشته مى شود و هركدام از شما اراده كار خيرى كرديد مى نويسم اگرچه عمل نكنيد ودر صورت عمل ده برابر مى نويسم ، عرضه داشت : عنايت بيشترى به من بفرما ، خطاب رسيد : چنانچه پس از گناه توبه كنيد من توبه شما را قبول مى كنم واز كرده هاى بد شما گذشت مى نمايم ، عرض كرد : عنايت بيشترى نيازمندم ، خطاب رسيد : براى شما توبه را قرار دادم و برنامه توبه بر شما آن چنان گسترده كردم كه تا هنگام خروج روح از بدن توبه را مى پذيرم . عَنْ أَبى  عَبدِاللّهِ  عليه السلام قالَ : مَرَّ عيسَى بنُ مَرْيَمَ  عليه السلام عَلى قَوْمٍ يَبْكُونَ فَقالَ : عَلَى ما يَبكى هؤُلاءِ فَقيلَ يَبْكُونَ عَلى ذُنُوبِهِمْ قالَ فَلْيَدْعُوها يُغْفَرْ لَهُمْ  . امام صادق  عليه السلام مى فرمايد : عيسى بن مريم  عليه السلام بر گروهى گذشت كه گريه مى كردند فرمود : اينان براى چه مى گريند ، به آن حضرت گفته شد براى گناهانشان ، فرمود : دعا كنند تا خدا آنان را بيامرزد .
قالَ  صلى الله عليه و آله : إِنَّ رَجُلاً يَدْخُلُ النّارَ فَيَمْكُثُ فيها أَلْفَ سَنَةٍ يُنادى يا حَنّانُ فَيَقُولُ اللّهُ تعالى جِبْرئيلَ : اِذْهَبْ فَأْتِنى بِعَبْدى قالَ فَيَجى ءُ بِهِ فَيُوقِفُهُ عَلى رَبِّهِ فَيَقُولُ اللّهُ : كَيْفَ وَجَدْتَ مَكانَكَ ، فَقالَ : شَرُّ مَكانٍ قالَ : فَيَقُولُ رُدُّوهُ إِلى مَكانِهِ ، قالَ فَيَمْشى وَيَلْتَفِتْ إِلى وَرائِهِ فَيَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلى أَىِّ شَيءٍ تَلْتَفِتْ فَيَقُولُ : لَقَدْ رَجَوْتُ أَنْ لا تُعيدَنى إِلَيْها بَعْدَ إِذْ أَخْرَجْتَنى مِنْها فَيَقُولُ اللّهُ تَعالى إِذْهَبُوا بِهِ إِلَى الجَنَّةِ  . رسول گرامى اسلام  صلى الله عليه و آله مى فرمايد : مردى به جهنّم مى رود و دو هزار سال در آنجا فرياد مى كند : يا حنّان يا منّان ، پروردگار به جبرئيل مى فرمايد : برو بنده مرا از جهنّم بياور . او را مى آورد . خطاب مى رسد : جايت را چگونه ديدى ؟ عرضه مى دارد : بدترين جايگاه ، خطاب مى رسد : او را به همان جا ببريد ، در حالى كه او را مى برند به عقب نظر مى كند ، خطاب مى رسد : دنبال چه هستى ؟ عرضه مى دارد : اميد به اين داشتم كه مرا دوباره به جهنّم نبرى ، فرمان مى رسد : او را به بهشت هدايت كنيد !! » . لمّا قالَ رَسُولُ اللّه  صلى الله عليه و آله : لَوْ تَعْلَمُونَ ما أَعْلَمُ لَضَحِكْتُمْ قَليلاً وَلَبَكَيْتُمْ كَثيراً وَلَخَرْجْتُمْ إِلَى الصُّعْداتِ تَلْدِمُونَ صُدُورَكُمْ وَتَجْأَرُونَ إِلَى رَبِّكُمْ فَهَبَطَ جِبْريلُ فَقالَ : إِنَّ رَبَّكَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ : لِمَ تَقْنُطُ عِبادى فَخَرَجَ فَرِحاً وَبَشَّرَهُمْ  . زمانى كه رسول اكرم  صلى الله عليه و آله به اصحاب فرمود : اگر بدانيد آنچه را من مى دانم كم مى خنديد و زياد گريه مى كنيد و هر آينه به روى خاكها و تپّه ها رفته و از شدّت ناراحتى به سينه خود چنگ زده و لطمه مى زنيد و با كمال ذلّت به خداى خود استغاثه مى بريد ، ناگهان جبرئيل نازل شد و عرضه داشت : خداوند مى فرمايد : چرا بندگان مرا نا اميد مى كنى ؟!! پيامبر  صلى الله عليه و آله از مسجد در حالى كه خوشحال بود خارج شد و اصحاب خود را به رحمت الهى و عنايت حضرت بارى بشارت داد .عَنْ اَبى جَعْفرٍ  عليه السلام قالَ : وَجَدْنا فى كِتابِ عَلىٍّ  عليه السلام اَنَّ رَسُولَ اللّهِ قالَ وَهُوَ عَلى مِنْبَرِهِ : وَالَّذى لا اِلهَ اِلاّ هُوَ ما اُعْطِىَ مُؤمِنٌ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيا والاخِرَةِ اِلاّ بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ وَرَجائِهِ لَهُ وَحُسْنِ خُلْقِهِ والْكَفَّ عَنْ اغْتِيابِ الْمُؤمِنينَ ، والَّذى لا إلهَ إلاّ هُوَ لا يُعَذِّبُ اللّهَ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ والاسْتِغْفارِ إلاّ بِسُوءِ طَنِّهِ بِاللّهِ وَتَقْصيرِهِ مِنْ رَجائِهِ وَسُوءِ خُلْقِهِ واغْتِيابِهِ لِلْمُؤمِنينَ ، وَالَّذى لا إلهَ إلاّ هُوَ لا يَحْسُنُ ظَنَّ عَبْدٍ مُؤمِنٍ بِاللّهِ إلاّ كانَ اللّهُ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ الْمُؤمِنِ ؛ لأَنَّ اللّهَ كَريمٌ بِيَدِهِ الْخَيْراتُ يَسْتَحىِ أنْ يَكُونَ عَبْدُهُ الْمُؤمِنُ قَدْ أحْسَنَ بِهِ الظَّنُّ ثُمَّ يُخْلِف ظَنَّهُ وَرَجاءَهُ فَأَحْسَنُوا بِاللّهِ الظَّنَّ وَارْغَبُوا إلَيْهِ  . امام باقر  عليه السلام مى فرمايد : در كتاب على  عليه السلام ديديم كه رسول اللّه  صلى الله عليه و آلهدر منبر فرمود : قسم به آن كه غير از او خدايى نيست هرگز خير دنيا و آخرت نصيب مؤمنى نمى شود ، مگر به گمان نيك و اميد به فضل خدا و نيكى اخلاقش و خوددارى از غيبت مؤمنان و قسم به خدايى كه غير از او خدايى نيست مؤمنى را بعد از توبه و استغفار عذاب نمى كند ؛ مگر به گمان بدى كه به حق و كوتاهى داشتنش از اميد به رحمت حق و سوء خلق و غيبتش از مؤمنان به خدايى كه غير از او خدايى نيست . گمان عبد به خدا هرگاه گمان نيك باشد خداوند با او برابر گمانش معامله مى كند ؛ زيرا خدا كريم است و نيكى ها به دست اوست ، حيا مى كند كه عبد به او حسن ظن بورزد و او با بنده اش برخلاف ظنّ و اميدش
معامله نمايد . گمان نيك به خدا ببريد و به حضرت او رغبت كنيد . فى الْحَديثِ أَنَّ أَعْرابيّاً قالَ : يا رَسُولَ اللّهِ مَنْ يَلى حِسابَ الْخَلْقِ ؟ فَقالَ : اللّهُ
تَبارَكَ وَتَعالَى قالَ : هُوَ بِنَفْسِهِ ؟ قَالَ : نَعَمْ فَتَبَسَّمَ الأَعْرابِىُّ فَقال رَسُولُ اللّهُ  صلى الله عليه و آله : مِمَّ ضَحِكْتَ يا أَعْرابِىُّ ؟ فَقالَ : إِنَّ الْكَريمَ إِذا قَدَرَ عَفا ، وَإِذا حاسَبَ سامَحَ فَقالَ النَبِىُّ  صلى الله عليه و آله صَدَقَ الأَعْرابِىُّ أَلا لا كَريمَ أَكْرَمُ مِنَ اللّهِ تَعالى هُوَ أَكْرَمُ الأَكْرَمينَ ثُمَّ قالَ : فَقَّهَ الأَعْرابِىُّ  .
عربى به پيامبر  صلى الله عليه و آله گفت : فردا حساب مردم با كيست ؟ فرمود : با خداى تبارك و تعالى ، عرضه داشت : با خود اوست ؟ فرمود : آرى ، عرب خنديد ، پيامبر  صلى الله عليه و آله فرمود : براى چه خنديدى ؟ عرض كرد : كريم به هنگام قدرت ، گذشت مى كند و زمان حساب سهل انگارى مى نمايد . پيامبر  صلى الله عليه و آله فرمود : اعرابى راست گفت ، بدانيد كريمى كريمتر از خدا نيست و اوست بخشنده ترينبخشندگان ، سپس فرمود : اعرابى به نهايت فهم رسيد . اين روايات نمونه اى از روايات زيادى است كه سلوك حق را با بندگان خودنشان مى دهد كه  به حكم « الاسلام يجبّ ما قبله »  ، از گناهان هفتاد ساله كافرى كه ايمان آورده درمى گذرد ، چنان كه در قرآن مى فرمايد :قُل لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِن يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ   . به كسانى كه كافرند بگو : اگر از كفر خود بازايستند [ و به اسلام روى آورند ]گناهان [ ى چون جنگ با پيامبر و بازداشتن مردم از راه خدا ، ومنع كردن مؤمنان از ورود به مسجدالحرام ] از آنان بخشيده خواهد شد .هم چنين به محض اين كه ساحران زمان فرعون گفتند :  آمنَا از تمام گذشته هاى آنان درگذشت و اصحاب كهف را با وجود سابقه كفر و شقاوت به محض اين كه به حقيقت توحيد دست يافتند قبول كرد و به آنان كرامت و عزّت عطا فرمود . و اين گونه آيات و روايات محكم و متين است كه انسان را به خداوند عزيز اميدوار مى كند . آياتى كه در آن شكّى نيست و انسان از آن آيات كه وحى الهى است ، يقين حتمى داشته و اميدش بر پايه يقين استوار مى گردد . اين است كه امام صادق  عليه السلام مى فرمايد : والرجاء فرع اليقين . براستى كه اين جمله ، جمله استوارى است .
اين همه فضل و عنايت خدا را ، انسان به خود و موجودات مى بيند و رفتار خدا را با بندگان خود مى نگرد و اين همه آيات و رواياتى كه نشانگر عنايت حق به بندگان است نظر مى كند ؛ چگونه به يقين نرسد و چرا يقين پيدا نكند كه او هم اگر به پيشگاه رحمت و عنايت الهى پناه ببرد پناهش مى دهند و در درياى رحمت بى نهايت و فضل بى پايان غرقش مى كنند .

بر گرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان