جهاد اكبر و جهاد اصغر

و شك نيست كه خلاف عادت زيستن، كارى بزرگ است و مشكل- الا به توفيق اللّه تعالى وتيسيره- از اين جهت رسول صلى الله عليه و آله مخالفت نفس را جهاد اكبر خوانده است و تيغ زدن با دشمن و نفس را در معرض هلاك انداختن، جهاد اصغر نام نهاده است؛ زيرا كه جهاد با دشمن كار يك باره و يك ساعته است و جهاد با نفس كارى است كه هر ساعت، بلكه هر لحظه و هر نفس مى بايد كرد، از بهر آن كه هر حركت و هر سكون كه نفس از سر عادت و طبيعت بدان ميل كند، چون او را مخالفت كنند و ترك آن فرمايند، هم چنان است بروى كه گوئيا او را بكشتند و از اين روى مشايخ گفته اند كه هر كه خواهد كه آنچه اهل دل مى دانند بداند و ذوق آن بيابد، بايد كه هر روز هفتاد بار و هر شب هفتاد بار بميرد، چنان كه گفت:

و هر روز و هر شب مر هفتاد مردن كار كسى بود كه به شب نيز نخسبد و دايم به روز و شب به مخالفت نفس زندگانى كند.

اما آن كه همه روز، به مصلحت و كار راستى دنيا و اكل و شهوات مشغول بود و همه شب، خوش بخسبد و از درد دل درويشان و سوختگان فارغ و آسوده باشد او را اين كار چه خبر بود. و مشايخ گفته اند: كه هر كس كه پندارد كه او را در اين راه فتحى شود، بى مجاهده و مخالفت نفس او، در غلط است.

و گفته اند:

هر كه او را در بدايت اين كار ايستادنى نبوده باشد، در نهايت نيز او را نشستى نباشد.

و گفته اند:

الْحَرَكَةُ بَرَكَةٌ .

و حركات ظاهر موجب بركات باطن باشد.

از عارفى روايت كرده اند كه گفت:

از خال خود شنيدم كه مى گفت: اى جوانان! بكوشيد و سعى كنيد پيش از آن كه هم چون من ضعيف شويد و در تقصير بمانيد.

و آن عارف گفت:

در آن وقت كه او اين سخن مى گفت، هيچ جوانى در عبادت كردن به وى نمى رسيد و طاقت مجاهده وى نداشت!!

و مشايخ گفته اند:

بنياد اين كار بر سه چيز است:

1- نخوردن الّا به وقت فاقه يعنى گرسنگى سخت.

2- و نخفتن الّا به وقت غلبه خواب.

3- و سخن نگفتن الّا به وقت ضرورت.

و گفته اند:

كسى به درجه صالحان نرسد، تا وقتى كه از اين شش آستانه نگذرد:

اول: درِ نعمت بر خود ببندد-/ به اين معنى كه حتى در حلال به ضرورت اكتفا كند-/ و درِ سختى بگشايد.

دوم: درِ عزّ ببندد و درِ خوارى و مذلّت بگشايد.

سوم: درِ راحت ببندد و درِ سعى و اجتهاد بگشايد.

چهارم: درِ خواب ببندد و درِ بيدارى بگشايد.

پنچم: درِ توانگرى ببندد و درِ درويشى بگشايد.

ششم: درِ امل ببندد و درِ كار راستى مرگ، بگشايد.

به قول حكيم صفاى اصفهانى: