خوف و خشيت و شرم و حيا

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد هفتم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

به حقيقت اگر قلبى با توفيق و عنايت حضرت حق مزيّن به مقام خوف و خشيت از عظمت خداوند و عقاب روز قيامت گردد و شرم و حياى از محبوب را در برابر آن همه احسانى كه به انسان نموده شعار خود سازد، ديگر به چه صورت شيطان مى تواند عرصه گاه آن قلب را مركز تاخت و تاز خود نمايد و براى ميكرب گناه و معصيت چراگاه بسازد.

اسلام عزيز با تأكيد و پافشارى اعلام مى كند كه بايدترس و بيم آدمى فقط از خدا باشد، ترسى كه مايه پيش گيرى از گناه و سرمايه نجات انسان از مهالك است.

ترس از حوادث، يا ترس در جبهه جنگ، يا ترس از روزى، يا ترس از فرا رسيدن مرگ، ترسى مذموم و بى جاست، بجاى اين همه ترس بى ارزش، بايد با توجه به عظمت حق، قلب را مركز ترس از مقام وجود مقدس حضرت اللّه قرار داد، تا در سايه اين ترس، آراسته به حسنات و پيراسته از رذايل شد.

فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ انْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ» «1»

پس اگر مؤمن هستيد از آنان نترسيد و از من بترسيد.

خوف از خداوند متعال در صورتى كه در ژرفاى درون انسان نفوذ كند، او را از ارتكاب اعمال مهلك و جرمها باز داشته و به كار نيك و مسابقه و پيشتازى در عرصه فضيلت وامى دارد.

ترس از ارتكاب گناه و آلوده شدن به جرم، همان خوف واقعى و در خور انسانيت انسان است؛ زيرا چنين ترسى است كه آدمى را از سقوط در گناه صيانت كرده و باعث مى شود كه از كيفر الهى و اخروى و حتى شكنجه دنيوى در امان بماند.

حضرت حق راجع به دوستان مؤمن خود كه از او مى ترسند و از نافرمانى نسبت به او بيمناك مى باشند چنين مى فرمايد:

قُلْ انّى اخافُ انْ عَصَيْتُ رَبّى عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ» «2»

بگو: مسلماً اگر پروردگارم را نافرمانى كنم، از عذاب روزى بزرگ مى ترسم.

وجود ترس و احساس خوف و پرهيز از عذاب خداوند و بيم از انتقام او در دنيا و آخرت موجب ترس واقعى انسان از ارتكاب گناه مى شود.

دهشت هاى روز قيامت

دهشت هاى روز قيامت و سختى بلاهاى آن، همان عواملى است كه بايد انسان از آن بترسد و اين ترس است كه باعث دورى از تمام محرمات و ايفاى تمام واجبات الهى است.

قرآن كريم از دهشت هاى هول انگيز و هراس آورى كه انسان در روز قيامت مشاهده مى نمايد، چنين خبر مى دهد:

يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ اخيهِ* وَ امِّهِ وَ ابيهِ* وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنيهِ* لِكُلِّ امْرِى ءٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ» «3»

روزى كه آدمى فرار مى كند، از برادرش* و از مادر و پدرش* و از همسر و فرزندانش* در آن روز هركسى از آنان را كارى است كه او را به خود مشغول مى كند [تا جايى كه نمى گذارد به چيز ديگرى بپردازد.]

يا ايُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ انَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْ ءٌ عَظيمٌ* يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمّا ارْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَى النّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى وَلكِنَّ عَذابَ اللّهِ شَديدٌ» «4»

اى مردم! از پروردگارتان پروا كنيد، بى ترديد زلزله قيامت، واقعه اى بزرگ است.* روزى كه آن را ببينيد [مشاهده خواهيد كرد كه ] هر مادر شير دهنده اى از كودكى كه شيرش مى دهد، بى خبر مى شود، و هر ماده باردارى بار خود را سقط مى كند، و مردم را مست مى بينى در حالى كه مست نيستند، بلكه عذاب خدا بسيار سخت است.

خوف از مقام حق و ترس از عذاب الهى، عامل تحقق ارزش ها در وجود انسان و باعث درخشندگى و صفاى روان و علّت نجات از شكنجه دنيا و آخرت و مايه سلامت قلب و شكوفايى تقوا در درون انسان است.

شرم و حياى از حق در روايات

شرم و حياى از حق، نيز همچون خوف مايه نجات از مهالك و باعث آراسته شدن جان به حقايق و پيراستگى نفس از رذايل و علت جلب رحمت حق و كليد هشت در بهشت است.

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

الْحَياءُ مِنَ الْإيمانِ، وَالْإيمانُ فِى الْجَنَّةِ. «5»

حيا از ايمان انسان به حضرت حق مايه دارد و ايمان سبب ورود مؤمن به بهشت است.

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

الْحَياءُ وَ الْعِفافُ وَالْعَىُّ- اعْنى عَىَّ اللِّسانِ لا عَىَّ الْقَلْبِ- مِنَ اْلإيمانِ. «6»

حيا و عفّت و كم گوئى- و به عبارت ديگر كندى زبان نه كندى دل- از ايمان است.

از يكى از دو امام- حضرت باقر يا حضرت صادق عليهما السلام- روايت شده:

الْحَياءُ وَالْإيمانُ مَقْرُونانِ فى قَرَنٍ، فَاذا ذَهَبَ احَدُهُما تَبِعَهُ صاحِبُهُ. «7»

حيا و ايمان همراهند و در يك رشته بسته اند چون يكى از آنان برود ديگرى هم مى رود.

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

لا إيمانَ لِمَنْ لا حَياءَ لَهُ. «8»

ايمان ندارد كسى كه حيا ندارد.

از امام صادق عليه السلام است كه فرمود:

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: ارْبَعٌ مَنْ كُنَّ فيهِ وَ كانَ مِنْ قَرْنِهِ الى قَدَمِهِ ذُنُوباً بَدَّلَهَا اللّهُ حَسَناتٍ: الصِّدْقُ وَ الْحَياءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ الشُّكْرُ. «9»

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: چهار چيز است كه در هر كه باشد و از سر تا پايش گناه باشد خدا همه آن گناهان را به حسنه تبديل كند: راستگوئى، حيا، خوش خلقى، شكرگزارى.

تبديل سيئات به حسنات در كلام مجلسى

علامه مجلسى مى فرمايد:

در تبديل سيّئات به حسنات نكاتى گفته شده است:

1- گناهان پيشين به سبب توبه محو شود و به جاى آنها طاعات آينده ثبت گردد.

2- روحيه گناه كارى محو گردد و روحيه فرمانبردارى به جاى آن نشيند.

3- خداوند توفيق كارهايى به او دهد كه ضدّ كارهاى پيشين او باشد.

4- به جاى هر كيفرى ثوابى براى او ثبت كند.

حضرت رضا عليه السلام از پدران بزرگوارش عليهم السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند:

لَمْ يَبْقَ مِنْ امْثالِ الْانْبِياءِ الّا قَوْلُ النّاسِ: اذا لَمْ تَسْتَحْىِ فَاصْنَعْ ما شِئْتَ. «10»

از مثل هاى انبيا چيزى باقى نمانده مگر اين كه مردم مى گويند: زمانى كه حيا نكنى پس هر چه خواهى انجام ده!

حضرت صادق عليه السلام از پدرانش عليهم السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه آن حضرت فرمود:

اسْتَحْيُوا مِنَ اللّهِ حَقَّ الْحَياءِ، قالُوا: وَ ما نَفْعَلُ يا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ: فَانْ كُنْتُمْ فاعِلينَ فَلا يَبيتَنَّ احَدُكُمْ الّا وَ اجَلُهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ، وَلْيَحْفَظِ الرَّأْسَ وَ ما حَوى ، وَ الْبَطْنَ وَ ما وَعى ، وَ لْيَذْكُرِ الْقَبْرَ وَ الْبِلى، وَ مَنْ ارادَ الْآخِرَةَ فَلْيَدَعْ زينَةَ الْحَياةِ الدُّنيا. «11»

از خدا حيا كنيد حق حيا را، گفتند: يا رسول اللَّه چه كنيم؟ فرمود: اگر اهل حيا هستيد، احدى از شما شب را صبح نكند مگر اين كه مرگ در برابرش باشد و چشم و گوش و زبان و شكم و شهوت را از گناه حفظ كند و قبر ومتلاشى شدن بدن را متذكر گردد و كسى كه آخرت خواه است زينت دنياى فانى را كه غير از ايجاد غرور و غفلت اثرى ندارد، رها كند.

امام سجاد عليه السلام فرمود:

خَفِ اللّهُ تَعالى لِقُدْرَتِهِ عَلَيْكَ، وَ اسْتَحْىِ مِنْهُ لِقُرْبِهِ مِنْكَ. «12»

از خدا بترس براى قدرتى كه در همه زمينه ها بر تو دارد و از حضرت او حيا كن به خاطر اين كه به تو نزديك است و ظاهر و باطن تو را حاضر و ناظر است.

قيلَ لِلنَّبِىِّ صلى الله عليه و آله: اوْصِنى، قالَ: اسْتَحْىِ مِنَ اللّهِ كَما تَسْتَحيى مِنَ الرِّجُلِ الصّالِحِ مِنْ قَوْمِكَ. «13»

به رسول خدا صلى الله عليه و آله گفته شد مرا وصيت كن، حضرت فرمود: از خدا حيا كن، چنانكه از مردى شايسته از اقوامت حيا مى كنى.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

اوَّلُ ما يَنْزِعُ اللّهُ مِنَ الْعَبْدِ الْحَياءُ، فَيَصيرُ ماقِتاً مُمْقِتاً، ثُمَّ يَنْزِعُ مِنْهُ الْامانَةَ، ثُمَّ يَنْزِعُ مِنْهُ الرَّحْمَةَ، ثُمَّ يَخْلَعُ دينَ الْاسْلامِ عَنْ عُنُقِهِ فَيَصيرُ شَيْطاناً لَعيناً. «14»

بر اثر گناه پى در پى اول چيزى كه خداوند از بنده ريشه كن مى كند حيا است، بدين سبب بنده مورد خشم و غضب قرار مى گيرد، سپس امانت، سپس رحمت، آنگاه رشته دين را از گردنش باز مى كند، پس از اين، بنده تبديل به شيطان ملعون مى شود.

(طوطى ترشيزى)

 [ «32» إِلَهِي فَإِذْ قَدْ تَغَمَّدْتَنِي بِسِتْرِكَ فَلَمْ تَفْضَحْنِي وَ تَأَنَّيْتَنِي بِكَرَمِكَ فَلَمْ تُعَاجِلْنِي وَ حَلُمْتَ عَنِّي بِتَفَضُّلِكَ فَلَمْ تُغَيِّرْ نِعْمَتَكَ عَلَيَّ وَ لَمْ تُكَدِّرْ مَعْرُوفَكَ عِنْدِي فَارْحَمْ طُولَ تَضَرُّعِي وَ شِدَّةَ مَسْكَنَتِي وَ سُوءَ مَوْقِفِي «33» اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ قِنِي مِنَ الْمَعَاصِي وَ اسْتَعْمِلْنِي بِالطَّاعَةِ وَ ارْزُقْنِي حُسْنَ الْإِنَابَةِ وَ طَهِّرْنِي بِالتَّوْبَةِ وَ أَيِّدْنِي بِالْعِصْمَةِ وَ اسْتَصْلِحْنِي بِالْعَافِيَةِ وَ أَذِقْنِي حَلَاوَةَ الْمَغْفِرَةِ وَ اجْعَلْنِي طَلِيقَ عَفْوِكَ وَ عَتِيقَ رَحْمَتِكَ وَ اكْتُبْ لِي أَمَاناً مِنْ سُخْطِكَ وَ بَشِّرْنِي بِذَلِكَ فِي الْعَاجِلِ دُونَ الآجِلِ بُشْرَى أَعْرِفُهَا وَ عَرِّفْنِي فِيهِ عَلَامَةً أَتَبَيَّنُهَا «34» إِنَّ ذَلِكَ لَا يَضِيقُ عَلَيْكَ فِي وُسْعِكَ وَ لَا يَتَكَأَّدُكَ فِي قُدْرَتِكَ وَ لَا يَتَصَعَّدُكَ فِي أَنَاتِكَ وَ لَا يَؤُودُكَ فِي جَزِيلِ هِبَاتِكَ الَّتِي دَلَّتْ عَلَيْهَا آيَاتُكَ إِنَّكَ تَفْعَلُ مَا تَشَاءُ وَ تَحْكُمُ مَا تُرِيدُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ.]

خداى من! اكنون كه مرا به پرده پوشيت در پوشيده اى و رسوايم نكردى، و به كرمت با من مدارا كرده، و به كيفرم شتاب نورزيدى و به احسانت از من گذشتى و نعمتت را نسبت به من تغيير ندادى و نزد من نيكى و خوبيت را تيره و تار نكردى، پس بر طول زاريم، و سختى بيچارگيم و بدى جايگاهم رحمت آر.

خدايا! بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از گناهان حفظ كن، و به طاعت و فرمانبردارى از خود به كار گير، و نيكو بازگشت را روزيم فرما، و به توبه پاكم كن، و به دورى از گناه، ياريم ده، و به سلامت همه جانبه، زندگيم را اصلاح كن و شيرينى آمرزش را به من بچشان، و مرا رها شده عفوت و آزاد شده رحمتت قرار ده و از خشم خود خطّ امانم بده، و هم اكنون نه در آينده، به مژده آن خوشحالم فرما، مژده اى كه آن را بشناسم، و به نشانه اى كه، آن را آشكارا بينم، آگاهم كن كه اين كار در عرصه گاه سعه رحمتت، بر تو دشوار نيست، و تو را در ميدان قدرتت به مشقت نمى اندازد، و در حوزه بردباريت، تو را دچار سختى نمى كند، و در فضاى بخشش هاى فراوانت كه آياتت بر آنها گواه است، تو را در فشار و تنگنا قرار نمى دهد. همانا هر چه بخواهى انجام مى دهى و هر چه را اراده فرمايى حكم مى كنى، مسلماً بر هر كارى توانايى.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- آل عمران (3): 175.

(2)- انعام (6): 15.

(3)- عبس (80): 34- 37.

(4)- حج (22): 1- 2.

(5)- الكافى: 2/ 106، حديث 1؛ وسائل الشيعة: 12/ 166، باب 110، حديث 15970.

(6)- الكافى: 2/ 106، حديث 2؛ وسائل الشيعة: 12/ 167، باب 110، حديث 15972.

(7)- الكافى: 2/ 106، حديث 4؛ وسائل الشيعة: 12/ 166، باب 110، حديث 15969.

(8)- الكافى: 2/ 106، حديث 5؛ وسائل الشيعة: 12/ 166، باب 110، حديث 15971.

(9)- الكافى: 2/ 107، حديث 7؛ وسائل الشيعة: 12/ 167، باب 110، حديث 15973.

(10)- بحار الأنوار: 68/ 333، باب 81، حديث 8؛ الأمالى، شيخ صدوق: 510، حديث 1.

(11)- بحار الأنوار: 68/ 333، باب 81، حديث 9؛ الأمالى، شيخ صدوق: 616، حديث 2.

(12)- بحار الأنوار: 68/ 333، باب 81، حديث 22؛ أعلام الدين: 229.

(13)- بحار الأنوار: 68/ 336، باب 81، حديث 20؛ مستدرك الوسائل: 8/ 466، باب 93؛ ذيل حديث 10027.

(14)- بحار الأنوار: 68/ 335، باب 81، حديث 17؛ معانى الاخبار: 410، حديث 94.